Asosiy manbalari

reg 
tojikcha 
kum iston
- 
joy yoki kumlik joy 
degan ma’noni anglatadi.
 
Beshbola 
o’zbek urug’laridan yirik bir shaxobchasining nomi 
respublikamizda beshbola nomli bir necha toponimlar bor.
Oktepa
- bu suz 
“dehqon” 
suz bilan bevosita aloqador. Dehqon termini V-VI 
asrlarda paydo bo’lgan. Dehqon o’rta asrlarda yirik feodal xisoblangan. Odatda 
feodal dehqonlar, tugon boshida atrofi devor, xandaklar bilan tusilgan mustaxkam 
kurgonlarda yashaganlar. Bunday kurgonlarning xarobalari xozirgi vaqtda ok tepalar 
deb yuritiladi. Masalan: Toshkent shaxrida 8 ta oktepa mavjud.
 
Nayman 
– o’zbek, kazok, korakalpok, kirgiz, nugoy va oltoy xalqlarining 
tarkibiga kirgan yirik qabila uyushmasi, o’zbek naymanlari Zarafshon voxasi 
Farg’ona vodiysi va Xorazmda yashaganlar.
Xozirda O’zbekistonda mazkur 
nomlar bilan ataluvchi qishloqlar mavjud. Shunday qilib, keltirilgan tarixiy
geografik atamalarning nomi toponimlarga asoslanib turli tuman nomlarning bir-biri 
gurupplariga misol keltirdik xolos. 
Agar ukuvchi yoki talaba uz qishloq yoki tuman teritoriyasidagi nomlarni 
kelib chikishi bilan qiziqsa, toponimik ma’lumotlarga yana xam murojaat kilishi 
lozim bo’ladi. 

---

Xalqlarning kelib chiqishi, turli xududlarda joylashishi, ularning uziga xos moddiy 
va ma’naviy madaniyati, xalqlarning bir-biri bilan tarixiy- madaniy munosabati, 
turmush tarzi va taraqqiyotini etnografiya, etnogenez va etnik tarix fani urganadi. 
Etnologiya yunoncha suz bulib, «Etnos» - xalk, «logos» - fan, ya’ni 
«Xalqlarni urganuvchi fan» yoki «Xalqshunoslik», umumlashtirilganda esa, 
xalqlarning turmush tarzi va madaniyatini urganuvchi fan degan ma’noni anglatadi. 
Ba’zi mamlakatlarda shu ma’noda «Etnologiya» atamasi bilan bir qatorda 
«Madaniy antropologiya» va «qalkshunoslik» nomlari xam uchraydi. Etnografiya 
suzi xam lotin tilidan olingan bulib, «Etnos»-xalq, «stafos»-ta’rif degan ma’noni 
anglatadi. 
Ayrim xorijiy olimlar etnografiyani ta’riflovchi fan, etnologiyani esa nazariy 
fan, deb izoxlashga urinadilar. Yaqinda rus etnografiyasi xam etnologiya nomiga 
almashtirildi. Shuning uchun xozirgacha etnografiya fanining yakdillik bilan qabul 
qilingan ta’rifi yuk. Shunday bulsada shubxasiz, bu fan jaxondagi barcha xalqlarni, 
katta-kichikligi, irqi, ijtimoiy tuzimi, kalok, yoki rivojlangan bulishidan qat’iy nazar 
teng, bab-baravar urganuvchi muxim tarixiy ilm soxasi xisoblanadi. Etnologiya 
dastlab yuqorida ta’kidlanganidek, xozirgi etnoslarning kelib chiqishi va 
shakllanishi, joylashishi va etnik tuzilishi, mashguloti, madaniy-tarixiy 
munosabatlari, moddiy va maishiy turmushi, ma’naviy madaniyati va milliy 
xususiyatlarini tarixiy jarayon bilan boglik xolda urganadi. 
Etnografiya - dunyo xalklari madaniyatini maishiy xayotini kelib chikishi va 
madaniyati tarixini, uzaro aloqa va munosabatlarini uzgartiruvchi tarixiy fandir. 
Xalq va elatlar dastlab quldorlik tuzumi davrida kelib chiqib, tili yaqin bulgan 
bir necha qabilalarning birikishi, bosqinchilik yurishlari tufayli aralashib ketishi, bir 
joydan ikkkinchi joyga kuchishi natijasida shakllana boshlagan. Odatda xalqlar 
iqtisodiy sotsial va madaniy jixatlardan eng kuchli va rivojlangan kup sonli etnoslar 
doirasida muayyan iqtisodiy-xududiy va til umumiyligi negizida paydo buldi. 
Etnografik bilimlar xam asrlar davomida tuplanib kelgan nixoyatda boy 
ma’lumotlarni o’zlashtirib, muayyan xulosalar va nazariyalar, dunyoqarashlar 
sistemasi va yunalishlar xosil kildi. Natijada XIX asr urtalariga kelib mustakil fan 
soxasi-etnografiya tugilishiga zarur shart- sharoitlar yaratilgan edi. 
XVIII
asrning 60-70 yillarda yangi fan-etnografiya bilan bog’lik ravishda 
paydo bulgan turli jamiyatlar va jurnallar bilan bir katorda xar xil kasbdagi kishilar 
tomonidan yaratilgan ajoyib tadqiqotlar etnografiya ilm soxasi ekanligini tuli 
tasdiqladi. 
Atoqli tadqiqotchilardan germaniyalik Adolf Bastion, Geodor Vayts, Yilius 
Lippert, angliyalik Djon Fergyusson, Mak Lennan, Jon Lebbok, Edurad Teylor, 
fransuz Sharl Leterpo, amerikalik Lyus Genri Margon kabilarning kup tomlik 
asarlari etnografiya fani qonuniy ravishda tugilganligini isbotlovchi dalillar edi. 
Etnografiya terminini dastlab, XVII asr boshlarida nemis yozuvchisi Iogan 
Zummer ishlatgan, keyin XVIII asr oxirlarida va 1808 yilda maxsus jurnallar shu 
nom bilan chiqa boshladi. Etnografiya suzi mashxur fransuz tabiatshunosi va fizik 
olimi Jon-Jak Amper tomonidan 1830 yilda taklif kilingan edi. 

---

Rossiyada «etnografiya» termini dastlab XIX asr boshlaridan boshlanib 
qo’llana boshlagan, keyin rasmiy ravishda yangi fan deb topilgan. Buni mashxur rus 
geografiya jamiyatining etnografiya bo’limi ochilishi tasdiqlaydi. 
Etnografiya fani tarixiy fanlar ayniqsa, arxeologiya, antropologiya, 
geografiya va lingvistika bilan bevosita bogliqdir. Bundan tashqari u yozma 
manbalar, geografik xujjatlar, moddiy va ma’naviy materiallardan xam foydalanadi. 
Mana shu xususiyatlari bilan etnografiya boshqa fanlardan farq qiladi. Inson aql 
zakovati va xulqi bilan yaratilgan xamma narsa madaniyat etnografiyasidir. 
Madaniyat uz navbatida ikkiga bulinadi: 
1.
Moddiy madaniyat. 
2.
Ma’naviy madaniyat. 
Etnografiya fani faqat moddiy madaniyat bilan ma’naviy madaniyat 
urtasidagi asosiy farqlarinigina urganib qolmay, ular urtasidagi uxshashlik, umumiy 
qonuniyatlarni xam urganadi. 
Bu qonuniyatlarni tadqiq qilish esa, insoniyatning umumiy tarixiy taraqqiyoti 
qonunlarini bilish imkoniyatini beradi. Etnograflar oldida turgan keng va xilma xil 
masalalar etnografiya fanini boshka yakin fan soxalari bilan uzviy boglabgina 
qolmay, uning uzini xam bir qator ixtisosliklarga bulib yuboradi: 
1.
Xujalik va texnika tarixi; 
2.
Xalk me’morchiligi va tasviriy san’at; 
3.
Urf-odatlar va marosimlar; 
4.
Etnik oilaviy tuzum; 
5.
Kiyim-kechak va uy ruzgor; 
6.
Ijtimoiy va maishiy turmush ixtisoslari va xokazolar. 
Ulka tarixini urganishda antropologiyaning urni bekiyosdir. Antropologiya - 
odamning kelib chikishi va evolyusiyasi, odamzod irqlarining paydo bulishi, 
odamning tana tuzilishidagi normal fark-tafovut, uzgaruvchanlik xakidagi fan. 
Antropologiya ijtimoiy fanlarga juda yakin turadigan biologiya soxasidir. 
Antropologiyaga doir fikrlar bundan bir necha ming yil ilgari paydo bulganiga 
karamay, u fan sifatida fakat XIX asrning 2-yarmidan shakllana boshladi. 
Antropologiyaning muxim soxasi - odam organizmining tuzilishi va rivojlanishiga 
ta’sir kiladigan fiziologik, biokimyoviy va genetik omillarni urganadigan bulimi - 
«Odam biologiyasi» degam umumiy nom bilan XX asrning urtalaridan boshlab 
rivojlandi. Odamning paydo bulishida faqat tabiat olamining qonuniyatlarigina 
emas, balki ijtimoiy omillar xam muxim rol uynagan. Odam paydo bulgandan 
xozirgi xolatigacha uning butun xayoti ijtimoiy jamiyatning rivojlanish qonuniyati 
bilan chambarchas boglangan. Antropologiyaning fan bulib rivojlanishida tabiat va 
jamiyat tugrisidagi fanlar ijobiy rol uynadi. Zamonaviy fan nuqtai nazaridan 
aytganda, antropologiya quyidagi uchta katta bulimdan iborat: 1) odam 
morfologiyasi; 2)