Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

8 

library.ziyonet.uz/ 

 

oladigan tushunchaga aylanadi. Endi oshiq oʻz joni, oʻz shaxsiyati haqida qaygʻurish 

bilan chegaralanmaydi. Uning uchun dunyoning barcha shirinligi, lazzati, hatto azob, 

xoʻrsiniqlari ham jonon bilan xush, jonon bilan ma’noli va zebo: «Jonu jahon jonon bilan 

xushdir, agar jonon boʻlmasa, jon boʻlmaydi deganing kam, bu keng jahon zindonga 

aylanadi». Navoiy takrori boʻlsada, hijron ogʻirligini bot-bot ta’kidlab, oxirgi yettinchi 

baytda iltijo va tavallo ohangini kuchaytiradi, hamda gʻazalni shu nafas bilan yakunlaydi. 

Zoru notavon oshiq jondan kechish evaziga boʻlsa ham jonon vaslidan mahrum 

etmasliklarini yolborib soʻraydi: «Ey, hijron, mayli, jonimni olgin, ammo jononsiz 

yashash azobini menga ravo koʻrma. Chunki jononsiz Navoiy jonidan bezordir». Ma’lum 

boʻladiki, tahlil etganimiz gʻazalda oshiqning ikki holati — visol lahzasidagi halovat, 

jonning yayrashi va yordan ajralganda yuz beradigan ruhiy qiynoqlar qiyoslatib tasvir 

etilgan. Boshqacha aytganda, jon va jonon bahsi vasl hamda hijron qiyosi negiziga 

qurilgan. Visolga musharraf boʻlgan oshiq bu baxtning abadiy barqarorligini istab, agar 

jonon tashlab ketsa nimalar boʻlishi mumkinligini zorlanib gapiradi. 

 

Bu — Alisher Navoiyning ayni shu gazalda qoʻllagan badiiy usuli. Jon va jonon 

mojarosiga bagʻishlangan boshqa gʻazallarida shoir yana oʻzgacha san’at, oʻzgacha 

usullarni sinab koʻrgan. Masalan, «Qasdi jonim qildi hajr, ey qotili xunxor, kel» satri 

bilan boshlanadigan gʻazalda jonondan ajralgan firoqdagi oshiqning iztiroblari 

ifodalanadi. U yoriga gʻoyibona murojaat qilib, «Jon naqdini ovuchda ushlab turibman, 

agar kelsang, yoʻlingga sochaman», deydi. Ruh ham, jon ham jonon yoʻliga muntazir, 

oshiqning niyati boʻlsa jonini jononga topshirish: «Jon yetibdur ogʻzima, derman 

labingga topshiray, lutf etib qilgʻil meni jon birla tengsiz ne’mati! Hayotbaxsh nafasli 

mahbub visoliga mushtoq oshiqning intizorlikdan joni ogziga kelgan. Shu betoqat 

jonimni kelib olgin, meni azobdan qutqar, sendan minnatdor boʻlaman, deydi, u. Ammo 

bu ayni holatda oshiq uchun yangidan jon topish ham. Chunki Navoiy vasf etgan mahbub 

labi jon bagishlash qudratiga ega-da! «Sevingil, ey koʻngul, oxirki, jisming ichra jon 

keldi», deb boshlanadigan gazal esa buning aksi oʻlaroq jonon kelgandan keyingi shodlik, 

ruhiy koʻtarinkilik kayfiyatini tarannum etadi. Yor bemor boʻlib yotganda oshiqning joni 

achishib, battar qiyialadi. Yoki yordan kelgan maktub, yorga yuborilgan noma, yoxud yor 

mujdasini keltirgan xabarchi kabutarlar tasviri ham Navoiyda oshiq qalbi hayajonlari 

bilan qoʻshilib ketadi. Jonondan kelgan noma jon isini (ham xabar, ham xushboʻy 

ma’nosida) keltirsa, javob nomasini yozganda oshiq uni jon rishtasi bilan chirmab, har bir 

soʻzi, harfi yordamida goʻyo qiynalgan jonining nishonalarini joʻnatadi. Bu kabi 

gazallarda muayyan obrazning chizgilari namoyon, tasvir xarakterli detallar asosida 

davom etgan va shu hayotiy ashyo — surat ta’siri natijasi oʻlaroq lirik tuygʻular qulf urib, 

qaynab chiqadi. Xullas, Navoiyning voqeaband, yaxlit ma’noli asarlari uning lirik 

merosidagi oʻziga xos gʻoyaviy-badiiy hodisa, turkumlar ichidagi har bir gazalniig 

maxsus usulda bitilgani esa butunlik, garmoniyaga intilgan muqtador shoirona 

tafakkurning rangʻin olamida alohida-alohida koʻrinishlardir. Shu sababli ulugʻ shoir 

ijodining tadqiqotchilari uchungina emas, balki uning asarlarini oʻqib, bahra olishni niyat 

qilgan kitobxonlar uchun ham bu xususiyatlarni bilish zarur. 

---