|
Туғлуқхон Толипов ўзининг “Историческое развитие фонетической системм уйгурского языка” номли авторефератида урғу бобида фикр айтган туркшунос олимларнинг қарашлари келтирилган. Шунингдек, ҳозирги уйғур тилига хос умлаут ҳодисасининг пайдо бўлишига бош урғунинг таъсири сабаб бўлган деб уқтиради, ҳамда кенг а унлиси тор и фонемасидан олдин ўрта кенг е товушига ўтиши таъкидланган. Урғу таъсирида тор унлилардан олдинги кенг унлилар сифат жиҳатидан бироз бўлса ҳам ўзгаришга учраган, урғу таъсирида юз берган редукция ҳодисалари ўзбек , хакас, қозоқ, қирғиз ва бошқа туркий тилларда ҳам учраши кўрсатиб ўтилган. Туркий тилларда сингармонизм қонуни тарихан ва ҳозирги даврда мавжуд фонетик ҳодиса ҳисобланади. Сингармонизм қонуни туркий сўзларнинг ўзаги асосида вужудга келган. Шунга кўра, тарихан бош урғу ҳам сўзларнинг ўзагига тушишш табиий ҳол эди, икки бўғинли сўзларда ҳам бош урғу биринчи бўғинда сақланган. Шунингдек, кўп бўғинли сўзларда ҳам бош урғу биринчи бўғинга тушган. Сўз ўзагига қўшилган грамматик кўрсаткичларда ҳам сингармонизм қонуни сақланган. Биринчи бўғиндан кейинги позицияларда эса, иккинчи даражали ургулар ҳосил бўлган, иккинчи даражали урғулар сингармонизм қонунини бузишга қодир бўлмаган, иккинчи даражали урғулар тушган унли, ундош фонемаларда товуш(тон) давомийлиги, кучи (интенсивлик), товуш кўтарилиш баландлиги, пасайиши бош урғу тушган бўғин хусусиятига яқин турган, шунга кўра, сингармонизм қонунининг характери ўзгаришга учрамаган. Сўзларнинг охиригача товушлар гармонияси таъсири сақланиб қолган. Сўзларнинг инлаут позициясида иккинчи даражали урғулар кучсизланган ўринда редукция (синкопа) ҳодисаси юз берган. Туркий сўздарнинг охирида редукция (апокопа) ҳодисаси иккинчи даражали урғуларнинг сусайиши натижасида содир бўлган. Бу фонетик ҳодиса Ф.Е.Корш томонидан юқорида зикр этилган фикрга мос келади. Унли товушларда юз берган дивергенция, конвергенция, ўтиш, мослашув каби фонетик ҳодисалар бош урғу, иккинчи даражали урғулар орасцдаги муносабат ўзгариши орқали юзага келган: Ундош товушлардаги фонетик ҳодисалар ҳам урғу турлари орасидаги мувозанатнинг ўзгариши натижасида ҳосил бўлган. Умуман айтганда, XI—XII, XIII—XIV асрларга оид ёзма манбаларда бош урғу ва иккинчи даражали урғулар мавжуд, кўрсатилган даврларга оид ёзма манбаларда сингармонизм қонуни сўз сгрукгурасинингтузилишида ҳукмрон, сингармонизм қонуни билан бош урғу мослашган, айрим группа сўзларни инобатга олмаганда деярли кўпчилик туркий сўзларда редукция ҳодисаси юз бермаган. Умлаут ҳодисасини кўрсатувчи график хусусиятлар учрамайди, бу давр ёзма манбаларида қадимги туркий тил даврига оид жарангли-жарангсиз ёки жарангсиз-жарангли ундош товушлар бирикмаси ҳам мавжуд. Шу келтирилган далилларга кўра, бош урғу туркий сўзларнинг биринчи бўғинига тушган, иккинчи даражали урғулар ҳам кейинги позицияларда қўлланган, иккинчи даражали урғулар характери жиҳатидан бош урғуга нисбатан бироз кучсиз бўлган, деган хулосага келиш мумкин. Туркий тиллар энг қадимги даврлардан бошлаб шу кунларга қадар эволюцион йўл билан ривожланиб келди. Шунинг билан бирга, туркий тилларнинг ривожланишида тарихий, географик шароитларнинг маълум даражада таъсири сезилади. Бир гуруҳ туркий тилларнинг фонетик сисгемасида ҳам урғунинг роли маълум даражада ўзгарган, сўзларнинг лексик-семантик хусусиятини таъкидлаш зарурати ошиб борган, туркий тилларда саж (вазн, ритм) формасининг талабига кўра сўз охиридаги бўғинни интонация билан ифода қилиш кучайган, бош урғу кучсизланиб иккинчи даражали урғуларнинг кучайишига олиб келган. Шунингдек, биринчи бўғиндаги унлиларда товуш(тон) давомийлиги, интенсивлиги (тон кучи) товуш (тон) баландлигининг ўзгариши орқали ҳам бош урғу сустлашиб иккинчи даражали урғуларнинг кучайишига олиб келган. Аналитик усул билан ясалган сўзлариинг бир бўғиндан иборат иккинчи компонентида ҳам бош ургу бўлган, иккинчи компонент асосида ясалган янги сўзнинг кейинги бўғинига айланиб, бош урғу сифатида сақланиб қолган, иккинчи компонент составидаги урғу туркий сўзларнинг охирига кўчган. Туркий сўзларга тушган урғу турларининг характерига кўра, унли товушларда дивергенция юз берган. Юқорида кўрсатилган тил ҳодисаларига кўра, туркий сўзларда иккинчи даражали урғулар бош урғу даражасига келиб қолган, биринчи бўғиндаги қадимги бош урғу иккинчи даражали ҳолатга кўчган. Тарихан мэн, сэн, ул (ол), биз//миз, сиз олмошлари мустақил сўз сифатида қўллаганда махсус бош урғуга эга бўлган, замонлар ўтиши билан грамматик заруратга кўра, от группасига оид сўзларда биз, миз формаси эгалик қўшимчасига айланган, феъл формаларида эса, шахс қўшимчалари сифатида қўлланган, лекин бу сўзлар тарихан қаттиқ ўзакли сўзларда сингармонизмга риоя қилмасдан, мустақил талаффузини сақлаб қолган, бу фонетик хусусият аффикс функциясига ёки энклитик ҳолатга ўтганда ҳам, ўзининг қадимги урғу хусусиятини сақлаган деб қараш керак. Бир гуруҳ ўзбек тили шеваларида сингармонизм қонуни мавжуд, сингармонизмли ўзбек шеваларида товушлар уйғунлиги бўлгач, сўз структурасида гармония қонуни устун, бош урғу билан сингармонизм қонуни мослашган бўлиши керак, аммо ўзбек тили шеваларида бош урғу сўз охирида деб кўрсатилмоқца. Шундай ҳолат: сингармонизм қонуни давом этаётган қардош туркий тилларда ҳам бош урғу сўз охирида деб кўрсатиш учрайди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
