Biiorganik kimyo fanining yutuqlarida genomika sohasida foydalanish

O ʻzgaruvchanlik — tirik organizmlar hamda viruslar belgi va xususiyatlarining xilmaxil boʻlishi. "Oʻ." termini organizmlarning yangi belgi va xususiyatlar hosil qilishi yoki eski belgi va xususiyatlarni yoʻqotishini ham ifodalaydi.

O’zgaruvchanlik irsiyatga qarama-qarshi maʼnoni anglatadi (qarang Irsiyat). Tabiiy sharoitda paydo boʻladigan Oʻ. tabiiy, yaʼni spontan, eksperimentda hosil qilinadigan O’zgaruvchanlik. sunʼiy, yaʼni indutsirlangan Oʻ. deyiladi. O’zgaruvchanlik. manbai genetik materialning kombinatsiyasi yoki rekombinatsiyasi, gen yoki xromosoma tarkibining oʻzgarishi, atrof muhit sharoitining taʼsiri boʻlishi mumkin. Tabiatiga koʻra, Oʻzgaruvchanlik. genotipik, yaʼni irsiy va fenotipik, yaʼni noirsiy shakllarga ajratiladi.

Genotipik Oʻzgaruvchanlik. — organizmlar belgi va xususiyatlarining genotip bilan bogʻliq boʻlgan, avlodlarda saqlanib qoladigan (Ch.Darvinga koʻra, aniq boʻlmagan) Oʻzgaruvchanlik., yaʼni belgilarning keskin oʻzgarishi — mutatsiya (mutatsion Oʻ.) yoki organizmlarni duragaylashda belgilarning kombinatsiyalanishi (kombinatsion Oʻ.) tufayli kelib chiqadi (qarang Duragaylash).

Fenotipik Oʻzgaruvchanlik.da genotip oʻzgarmaydi. Organizmning individual rivojlanishi davomida uning yoshi (qarishi) bilan birga barcha morfofiziologik va biokimyoviy belgilarining oʻzgarishi (ontogenetik, yaʼni yosh bilan bogʻliq Oʻzgaruvchanlik.) bunga misol boʻla oladi. Oʻzgaruvchanlik.ning boshqa bir xili modifikatsion Oʻzgaruvchanlik (modifikatsiya)ni bitta turga mansub, genetik jihatdan bir xil, lekin har xil sharoitda yashaydigan va organizmdan miqdor va sifat jihatdan farq qiladigan individlarda koʻrish mumkin. Modifikatsion O’zgaruvchanlik . (Ch.Darvinga koʻra, aniq boʻlgan O’zgaruvchanlik .) muayyan belgilarning muayyan yoʻnalishda oʻzgarishi orqali yuzaga chiqadi va ommaviy xususiyatga ega boʻladi. Har xil fizik va kimyoviy omillar taʼsirida yuzaga keladigan modifikatsion O’zgaruvchanlik morfozlar deyiladi. Muayyan genlar mutatsiyasi bilan bogʻliq boʻlgan morfozlar fenokopiyapar deb ataladi. Fenotipik O’zgaruvchanlik.ni organizmlardagi belgilar va xususiyatlar bilan emas, balki ular rivojlanish imkoniyatining irsiylanishi asosida tushuntirish mumkin. Shu sababdan genotipning fenotipda roʻyobga chiqishi uchun muayyan sharoit boʻlishi lozim. Mas, oʻsimlik rangining yashil boʻlishi uchun xlorofill sintezlanishini nazorat qiluvchi gen bilan birga yoruglik ham zarur. Muhit sharoiti taʼsirida paydo boʻladigan O’zgaruvchanlik. darajasi ham koʻp jihatdan irsiyatga bogʻliq, chunki genotip har bir belgiga nisbatan organizm reaksiyasi normasini belgilab beradi. Irsiy va noirsiy O’zgaruvchanlik. organizmlarning individual sifat va miqdoriy, mustaqil va korrelyativ (oʻzaro bogʻlangan), adaptiv (moslanishli) va noadaptiv hamda b. belgilarining xilmaxilligini belgilab beradi. Evolyutsiya jarayonida O’zgaruvchanlik ning turli shakllari bir xilda ahamiyatga ega boʻlmaydi. Irsiy O’zgaruvchanlik. organik evolyutsiyaning asosi (qarang Makroevolyutsiya) va seleksiya uchun material manbai hisoblanadi. Noirsiy O’zgaruvchanlik organizmlarni muhitning oʻzgarib turadigan sharoitiga moslanishini taʼminlaydi. Matematik statistika va solishtirmatavsifiy metodlar — O’zgaruvchanlik.ni oʻrganishning asosiy metodlari.

Gеnomika fani biologiyani qator nazariy va amaliy muammolarini xal qiladi. Nazariylardan – irsiyatni moddiy asoslari – gеnlar, DNK, RNK molеkulasi funktsiyasini tеkshirishdir. Irsiyatni kеlgusi avlodga o’tish qonuniyatlari, o’zgaruvchanlikni xosil bo’lish qonuniyatlarini, amaliy tomondan urganish yangi madaniy o’simliklar navlari, uy xayvonlarini yangi zotlarini, mikroorganizmlarning yangi shtamlarini yaratish, odamlarga irsiy kassaliklarni paydo bo’lishini o’rganish, ekologik muxitni irsiyatga tasirini urganish va bu muxitni solomlashtirish mеtodlarini ishlab chiqadi. Gеnеtika fanini asoschisi chеx olimi G.Mеndеl (1822-1884) bo’lib,uning yaratgan qonuniyati 1900 yildan boshlab biologiya tarixida yangi davr boshlandi. Gеnеtika atamasi grеkcha «gеnеtikos» - kеlib chiqish dеmakdir.

Nuklein kislotalar barcha tirik organizmlarda, hatto viruslarda keng tarqalgan yuqori molekulali polimer moddalardir.Ularning asosiy vazifasi irsiy belgilarni saqlash va nasldannaslga berish hisoblanadi, bu esa hayotning uzluksizligini ta’minlaydi. Hozircha Yeryuzida nuklein kislotalarning ishtirokisiz bu funksiyani amalga oshi-adigan birorta ham jonli mavjudot aniqlangan emas, faqat nuklein kislotalar aynan o ‘ziga o ‘xshash nusxa sintezini ta ’minlaydi. Shuningdek, ular organizmda boradigan juda ko‘p muhim metabolik jarayonlarda ishtirok etadi va m e ’yorida kechishini boshqaradi. Lekin ularning hayotiy jarayonlaridagi ishtirokiga baho berganda juda ehtiyot b o iish kerak, chunki nuklein kislotalarning bironta funksiyasi oqsil hamkorligisiz amalga oshmaydi. Shuning uchun ham hayotning dastlabki kurtaklari vujudga kelishida ularning qaysi biri hal qiluvchi rol o‘ynaganligini aniqlash shu kungacha munozarali bo‘lib kelmoqda. Nuklein kislotalarning molekular massasi juda yuqori. Ayrimlariniki bir necha milliardth tashkil etadi. Shunga muvofiq,ularning fizik-kimyoviy xossalari, ayniqsa, tuzilishi juda murakkab. Lekin nuklein kislotalarning elementar tarkibi ancha sodda. Ular, asosan, uglerod, vodorod, kislorod, azot va fosfordan tashkil topgan. Biroq keyingi yillardagi tekshirishlar nuklein kislotalar tarkibida kremniy, oltingugurt ham bo‘lishini ko‘rsatmoqda. Ular hujayraning asosiy birikmalarida (yadro, ribosoma, mitoxondriy va boshqalarda) nukleoproteinlar holida, ya’ni oqsillar bilan turli xil majmualar hosil qilib uchraydi. Nuklein kislotalar kimyoviy tarkibi va funksiyasiga qarab ikkiga: dezoksiribonuklein kislota (DNK) va ribonuklein kislota (RNK)ga bo‘linadi. Sitozin DNK va RNK tarkibiga, timin faqat DNKda, urasil faqat RNKda uchraydi. DNK va RNKlar tarkibiga nukleotidlar kirib, ular gidrolizidan so‘ng tarkibi o ‘xshash va biroz f arq qiladigan quyidagi birikmalarga bo‘linadi:

RNK — poliribonukleotid xuddi DNKga o'xshab, barchatirik organizmlarda uchraydi. RNKning birlamchi tuzilishi deb polinukleotidlar zanjirida nukleotidlarning ketma-ket joylashuvigaaytiladi (AMF, GMF , SMF, UMF). Bular tarkibiga riboza kiradi. Masalan, A - G - S - U - A - G - S - U - G - S - A .... Bir zanjirli tuzilishga ega b o ig an vodorod bog‘lari hisobiga zanjir ichida nukleotidlar spirallashgan va buklangan bo‘lsa, bunda RNKning ikkilamchi tuzilishi deb ataladi. A - G - S - U - G

• 
  Tirik hujayrada, asosan, uch xil: ribosomal RNK (r-RNK),
  
• 
  informatsion RNK (i-RN K ) va transport RNK (t-RN K )
  
• 
  uchraydi.
  
• 
  Ribosomal RNK hujayrada umumiy RNK miqdorining
  
• 
  60—80% ini tashkil etadi.
  

DNKning ahamiyatini uning fundamental biologik roli aniqlaydi. Hujayradagi barcha genetik axborotlar yig‘indisi xromosoma genida joylashgan. Nasliy axborotlarni kodlashda asosiy rolni DNK bajaradi. Axborotlar kod shaklida berilib, ularning asosini aniq nukleotidlar tashkil qiladi. DNKning alohida qismlari oqsillaming har xil tarkibi va funksiyalarini kodlaydi. Shuning uchun DNK va uning miqdori organizmning har xil hujayralarida bir xilda bo'ladi.

RNK DNK bilan funksional boglangan: uning asosiy vazifasi hujayra dasturi asosida DNKning bo'laklari ko‘rsatilganidek, oqsil sintez qilishida qatnashadi. Har bir RNK oqsil sintezida o ‘z funksiyasini bajaradi: r-RNK ribosoma tuzilishini tashkil etadi.

DNK biosintezi – genlar replikatsiyasi ya’ni organizmni belgilarini yuzaga chiqarishidir. Geteropolimer bo’lgan information makro molekulalar genetik informatsiyani o’zlarining birlamchi strukturalarida saqlaydilar va tashiydialr. DNK molekulasida nukleotidlarni birin-ketin kelishishi matritsa vazifasini bajaradi. DNK va RNK da mononuleotidlar tarkibida joylashgan bu informatsiya replikatsiya ham transkripsiyada amalga oshadi. Genetik informatsiyaning reolizatsiya qilinishi DNK molekulasida nukleotidlar tartibi shaklida yozilgan buyruq (ko’rsatma)ni oqsil molekulasi sintezida aminokislotalar tartibiga aylantirishdan iborat. Axborot oqimi quyidagi yo’nalishda kechadi .

DNK →RNK→Oqsil →Hujayra →organizm.

Adabiyotlar.

Н. Грин., У. Стаут., Д. Тейлор. Биология. Москва «Мир» 1990г. 225-258стр.

А.А. Парамонов. Дарвинизм. Москва 1978 год. 218-244стр.

Тщрақулов. Е.Х., Гофуров. А.Т., «Умумий биология» Тошкент 1995 йил.

Fayzullayev S.S., G‘ofiirov А.Т., Matchonov В.Е. Odam genetikasi.

Т., «Ijod dunyosi» nashriyot uyi. 2003-y.

.