Биоэтикага кириш



Download 350,81 Kb.
bet1/21
Sana23.02.2022
Hajmi350,81 Kb.
#123789
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   21
Bog'liq
bioetika


УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ МИРЗО УЛУГБЕК НОМИДАГИУЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ УНИВЕРСИТЕТ

БИОЭТИКАГА КИРИШ

ТОШКЕНТ — 2005



«Биоэтикага кириши — хозирги харврнинг мазкур долзарб муаммосига Узбекистон Республикасидан укув кулланмаси шаклихар мурожаат этишнинг биринчи тажрибаси. Ушбу кулланмахар муаллиф шаклланаётган янги билим сохасининг долзарб муаммоларини куриб чикишга харакат килган. кулланмабиоэтиканинг багоят серкирра муаммоларини хар томонлама ёритишга даъвокилмайди. Унинг вазифаси биоэтиканинг хозирги асосий муаммолари, принциплари хакида умумий маълумот беришдан, булгуси файласуфларда ижтимоий ва маънавий масъулият, мехр- шафкат туйгуларини тарбиялашдан, уларда инсонпарварлик дунёкарашини ва фукаролик фаоллигини шакллантиришга кумаклашишдан иборат. Кулланма барча олий укув юртларининг талабаларига, магистрларига хамда биотиббиёт фанини ривожлантириш, илгор технологияларни согликни саклаш амалиётига жорий этишнинг биоэтик муаммолари билан кизикувчиларга мулжалланган.
Масъул мухарир: проф. ф-ф-д- К.Н.Назаров
Муаллиф: доц., ф.ф.н. З.М. Мухамедова
Такризчилар: ф.ф.д. Н.А. Шермухамедова, т.ф.н. Р.А. Исаева
Фалсафа Факультетнинг илмий кенгаши томонидан Куриб чикилган ва тасдикланган 2004 ийл сон баённома
«Маънавий кадриятларнинг тикланиши уларнинг хозирги дунё ва ахборот цивилизацияси
кадриятларига мослашишини хам англатадиП
И.А. Каримов. узбекистон XXI аср бусаГасидан.
Мукаддима

Бугунги кунда тиббиёт сохасидан оламшумул узгаришлар содир булмокда. Тиббиёт сифат жихатидан янги шакл-шамойил касб этмокда. утган асрнинг иккинчи ярмида бошланган фундаментал тиббиёт - биология фанларининг давомэтаётган жадал ривожланиши мазкур жараёнга катта таъсир курсатмокда. Инсон геноми тузилишини урганиш, генетиканинг янги кирралари: геномика, протоиномиканинг кашф этилиши, тегишли маълумотлар банкларининг тузилиши, хужайра биологиясидагийирик кашфиётлар мазкур йуналишхар эришилган улкан ютуклар жумласидандир. Фанга янги молекуляр иммунология кириб келди, хужайраларнинг бирлашиш механизмлари, иммун системаси медиаторларининг тузилиши ва функциялари кашф этилди. Фармакология, дори препаратларини синтез килишнинг компютер усуллари жадал ривожланмокхар. Организмнинг физиологик функцияларини нейро - эндокрин тартибга солишнинг куплаб механизмлари кашф этилди. Хозирги замон назарий фанларидагибуюк кашфиётлар клиник тиббиёт сохасига фаол, баъзан эса - агрессив тарзда жорий этилмокхар. утган асрнинг 60-йилларидаиммунология ва генетика фанлари туташган жойхар трансплантология вужудга келди. Сунгги йилларда реаниматология ва анестезиологиянинг жадал ривожланиши хозирги замон жаррохлигининг янги сохалари - юрак, кон томири, тиклаш, пластик, упка жаррохлигининг шаклланишига олиб келди. Иммунофармакология вужудга келди, иммуномодуляция ва иммуносупрессия усуллари ва воситалари ишлаб чикилди. Гемодиализ кетидан организмнинг суюк мухитларини тозалаш ёки алмаштиришнинг бошка экстракорпорал усуллари: гемосогбция, плазмоферез, гемокоррекция ва бошкалар яратилди. Трансплантация максадлари учун табакалаштирилган тукималар ва хатто айрим аъзоларни етиштириш учун эмбрион хужайралариданфойдаланиш йулихархардил кахармлар ташланди. кон касалликларини даволаш учун илик хужайраларидан, энг аввало янги тугилган чакалокларнинг киндик конидан олинган узак хужайралардан клиник фойдаланишга киришилди. Ирсий фармакология пайдо булди; сунъий вакциналар муваффакиятли ишлаб чикилмокда. Куплаб янги технологиялар билан уларни амалдакуллаш окибатларининг ноаниклиги ёки амалга жорий этишнинг яккол даражада хавфлилиги боглик. (2).


Хозирги замон тиббиётининг амалий сохалари илмий экспериментлар хамда янги дори препаратлари ва тиббий технологияларни инсонхар синаб куриш билан янада якинрок алока килмокда. Амалий тиббиёт инсон организмининг энг чукур тузилмаларига, инсоннинг насл колдириш жараёнларига, унинг рухиятига, ирсиятига, улиш жараёнларига самарали таъсир курсатиш имкониятларини узлуксиз кенгайтириш оркали уз махорати ва кудратини янада ошириб бормокда. Бугунги кунда тиббиёт сохасидан инсонга курсатилаётган таъсирларнинг аксарияти агрессив хусусият касб этиб бораётгани хакида суз юритилаётгани бежиз эмас. Биотиббиёт фани ва биотехнологияларнинг жадал ривожланиши этика ва ахлок нуктаи назарларидан анча мураккаб булган масалаларни кун тартибига куймокхар. Тиббиёт технологик жихатдан мукаммаллашиш билан бирга, шифокорликнинг этик ва хукукий жихатларига ута таъсирчан булиб бормокда. Янги тиббиёт учун одоб-ахлок принциплари асрлар мобайнида врачлар ахлокий онгининг эталони булиб хизмат килиб келган «Гиппократ касамёдини тула бекор килмаса-хар, унинг асосий коидаларини тубдан узгартиради. Тиббиётнинг анъанавий ахлокий кадриятлари: мехр-шафкат, пациентга зиён етказмаслик, хайрия ва бошкалар янги маданий вазиятлар янги ахамият ва оханг касб этиб бормокда.
Хозирги замон клиник амалиётида бах,сли ахлокий муаммолар жуда х,ам куп. Хаёткачон бошланади ва качон тугайди? уладиган даражада огир бемор хаётини кувватлашнинг чегараси мавжудми? Трансплантология ва клонлаш, сунъий уруглантириш ва эфтаназиянинг ахлокий муаммолари. Янги тиббиёт билан боглик бу ва бошка куплаб ахлокий муаммолар бутун дунёхаржадал ривожланаётган биоэтика номли янги билим сохасининг мазмунини ташкил этади. Агар врачларнинг касбий этикаси тиббиёт сохасидагипрофессионалларга тегишли ва уларга мулжалланган булса, биоэтика профессионалларнинг эмас, балки пациентларнинг манфаатларини купрок х,имоя килувчи кенг жамоатчиликнинг мулкидир. Биоэтика согликни саклаш амалиёти сох,асидан юзага келаётган янги ахлокий муаммоларни, тиббиёт сох,асидагиянги технологияларни х,амхар мазкур муаммоларни х,ал килишнинг янги принципларини кайд этади. Мазкур принциплар врачларнинг амалий фаолиятига доир бевосита курсатмалар эмас, балки айрим асослар булиб, улардан кейинчалик муайян ечимларни олиш мумкин. Бу принциплар врачларнинг х,укук ва мажбуриятларидан х,ам кура купрок пациентларнинг хукук ва мажбуриятларини кайд этади. Бинобарин, биоэтика бу пациентлар этикаси, яъни бемор х,олатдагих,ар бир инсоннинг манфаатларини эътиборга олувчи ва х,имоя килувчи коидалардир. (3).
Маънавият ва таълим кадриятларини интеграция килиш узбекистон Республикаси Кадрлар тайёрлаш миллий харстурига мувофик инсонпарварликнинг сифатини такомиллаштириш жараёнининг асосий вазифаларидан биридир. Амалиёт сох,асига назарий фанларнинг кириб келиши жараёнларининг кучайиши уларни таълим жараёнида касбий ва ижтимоий - гуманитар тайёргарликнинг ягоналиги, замонавий биотиббий ва гуманитар билимларнинг муштараклиги нуктаи назаридан мувофиктарзда, тезкорлик билан акс эттиришга катта талаблар куяди. Бу нуктаи назардан талабаларни биоэтика - тиббиёт, биология, хукук, мантик, психология, социология х,амхар биотиббиёт фанининг тараккиёти ва согликни саклаш амалиётига янги технологияларнинг жорий этилиши муносабати билан юзага келаётган бошка фанлар туташган жойдагиэтика, фалсафа ва антропология муаммоларини тадкиккилишнинг жадал ривожланиб бораётган янги сох,аси билан таништириш долзарб ах,амиятга эга. Жах,он согликни саклаш ташкилоти ер куррасидагибарча тиббиёт мактабларидабиоэтика курсини жорий этишни тавсия килгани (1994 йилда) конуний бир х,олдир. Биоэтика талабаларни умумижтимоий тайёрлашнинг таркибий кисми сифатида, замонавий этика ва хукук назарияларининг мантигига асосланиб, х,озирги замон амалий тиббиётда юзага келувчи муайян муаммоли вазиятларга бах,о бериш, этика ва хукук муаммоларининг окилона ечимини топиш мезонларини ишлаб чикади, инсон х,аётининг энг драматик нукталари - унинг боши ва якунида фан - техника таракиёти таъсирихар юзага келадиган х,ар хил ахлокий муаммолар билан таништиради.
Трансген усимликлар ва хайвонларни яратиш ва уларни биосферага киритиш, ирсий узгартирилган организмлардан яратилган озик-овкатлардан фойдаланиш муаммолари х,ам биоэтика фанининг кизикишлари доирасига киради. Мазкур масалалар нафакат махсулотларнинг зах,арлилиги ёки безарарлиги нуктаи назаридан, балки инсоннинг анъанавий, диний ва бошка х,укукларидан х,амхар атроф мух,итни мух,офаза килиш х,укукларидан х,ам келиб чикиб куйилади.
утган асрнинг сунгги ун йиллигихар келажак х,акихаркаттик ташвишхар булган жах,он илмий х,амжамиятининг биоэтика муаммоларига булган кизикиши кучайди. Биоэтиканинг долзарб муаммоларига жавоб топиш учун жахон микёсидан олти конгресс ва Европа микёсидан беш конференция утказилди. Мазкур анжуманларнинг ишихар нафакат тиббиёт ва биология сохаси мутахассислари, балки бошка фанларнинг вакиллари: файласуфлар, хукукшунослар, жамоат ташкилотлари ва диний ташкилотларнинг вакиллари хам иштирок этди. Согликни саклаш сохасидан инсон хукуклари ва кадр-кимматини химоя килишни биоэтика кумиталари уз зиммасига олди. ЮНЕСКО биоэтиканинг оламшумул вазифаларини таърифлаб берди. ЮНЕСКО бош директори Федерик Майорнинг ташаббуси билан тузилган махсус булим доирасидан Биоэтика халкаро кумитаси (IBS International Bioethics Committee) иш бошлади. Фан ва технологиялар сохасидагиэтикани ЮНЕСКО узининг 2002 - 2007 йилларга мулжалланган стратегиясининг устувор йуналишларидан бири деб эътироф этди. Европа ва Америкадагикупгина мамлакатларда, МДХ, мамлакатларидабиоэтика миллий кумиталари тузилди. АКШда ва Францияхар биоэтика миллий кумиталари мазкур давлатлар президентларининг хузурихар ташкил этилган. Деярли барча халкаро ташкилотлар - ЮНЕСКО, Жахон согликни саклаш ташкилоти, Жахон тиббиёт уюшмаси, Европа Кенгашининг таркибидаюкорида зикр этилган муаммолар билан доимий шугулланадиган кумиталар ёки комиссиялар мавжуд. Купгина мамлакатларда биоэтика кумиталарининг хар хил - марказий, минтакавий ва махаллий (касалхона ёки институтхарги) тармоклари фаолият курсатади. Россия тиббиёт уюшмаси кошида Миллий этика кумитаси, Согликни саклаш вазирлигининг Биоэтика кумитаси, Этика масалалари буйича фанлараро кумита тузилган. МДХ, мамлакатларининг этика кумиталари Анжумани халкаро ташкилотлар билан якин алокахар иш олиб бормокда. Дори -дармонларни синовдан утказувчи клиникалар кошида этика буйича махаллий комиссиялар тузилмокхар. Биоэтика кумитаси узбекистон Республикаси Согликни саклаш вазирлиги кошида хам тузилган. (4). ЮНЕСКО ишлари буйича узбекистон Республикаси Миллий комиссиясининг таклифига ва Ибн Сино Халкаро Жамгармаси Бошкарувининг карорига биноан мазкур жамгарма кошида узбекистон Республикасининг Биоэтика Миллий кумитаси тузилди. Мазкур кумитанинг максади тиббиёт, биология ва фармацевтика сохасидан илмий - тадкикот ишларини утказишда этика нормаларига риоя этишни таъминлашга кумаклашишдан, мазкур муаммоларни минтакавий ва халкаро микёсларда хал килишларманфаатдор вазирликлар ва идораларнинг фаолиятини мувофиклаштиришдан иборат.
Чукур билимларни юксак ахлок ва маданият билан уйгунликларузида мужассамлаштирган мутахассисларгина жамият равнакини таъминлай олади. Бугунги кунда маънавий жихатдан бой шахсни вояга етказиш факат таълим сохасининг асосларидан ва долзарб муаммоларидан бири булибгина колмасдан, балки миллий хавфсизликни таъминлаш омили, хукукий, очик фукаролик жамиятини шакллантириш воситаси, унинг баркарор ривожланишига эришиш шарти хамдир.
Ушбу кулланмахар биоэтиканинг долзарб муаммоларига МДДхар биринчилардан булиб мурожаат этган ва уз асарларидачет эл тадкикотчилари ва халкаро ташкилотларнинг тажрибасиданфойдаланган таникли олимлар: Б.Г. Юдин, Ю.М. Лопухин, И.В. Силуянова, Л.В. Коновалова, Т.Н. Павлова, П.Д. Тихенко, В.Н. Игнатев, В.В. Власов ва бошкаларнинг тажрибасиданфойдаланилди.

Адабиётлар:



  1. И. А. Каримов. узбекистон XXI аср бусарасидан:йавсизликка тайлид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. Т., 1997.

2. Ю.М. Лопухин, «Биоэтика в РоссииШВЕСТНИК РОССИЙСКОЙ АКАДЕМИИ НАУК том 71, 9, с. 771 —774 (2001).

  1. Коновалова Л.В. Прикладная этика. М.ИФРАН.1998.

  2. Ш.Э.Атаханов, З.М. Мухамедова. Биоэтика в контексте гуманизации образования и профессиональной медицинской деятельности. O~ZBEKISTON TIBBIYOT JURNALI.№1.2003.




  1. БОБ. БИОЭТИКАНИНГ ЮЗАГА КЕЛИШ ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ

  1. Биоэтика амалий этика сифатида

Ахлок инсоннинг хулк-атворини ва одамлар уртасидагимуносабатларни тартибга солувчи дастлабки механизмлардан биридир. Ахлок алох,ихар фан - этика урганадиган сох,ани ташкил этади. Мазкур фанга буюк юнон файласуфи Аристотель (Арасту) асос солган. Одамлар жамоасидан ижтимоий муносабатлар мураккаблашиб бориши натижасидан у ёки бу ахлок нормалари, коидаларини инсоннинг кундалик х,аётидагиреал сох,аларга татбикан муайянлаштириш эх,тиёжи тугилди. Шу тарика этика сох,асидан амалий тадкикотлар пайдо була бошлади, амалий этиканинг турли йуналишлари: сиёсий этика, журналист этикаси, бизнес этикаси ва х,.к. шаклланди. Этиканинг эски муаммоларини янгидан тадкиккилиш, х,аёт (унинг пайдо булиши, уни кувватлаш ва узайтириш) ва улим билан боглик купгина анъанавий муаммоларни кайта куришга каттик эх,тиёж тугилди.
Хозирги замон амалий этикаси мана шу масалалар билан шугулланади. Бугунги кунда амалий этика касалхоналар ва тугрукхоналарга, бизнес ва сиёсат сохаларига кириб келмокда, табиатга муносабат, хайвонларнинг х,укукларини химоя килиш, очликка карши кураш муаммолари билан бевосита шуРулланмокхар.
Этика айнан амалий муаммолар сохасидан долзарб ахамият касб этмокда. Хуш, бунинг сабаблари нимада?
Асосий сабаблари - инсон билимлари технологик имкониятларининг усишихар. Масалан, генетика вужудга келган пайтдан бошлаб илгари инсоният олдида хеч качон тугилмаган саволлар пайдо булди: сунъий усулда туккан маъкулми? Жамият ирсий инженерия воситалари ёрдамида хайвонлар ва одамларни яратишга харакат килиши керакми?
Компьютер технологиялари пайдо булиши билан ишчилар урнига роботлардан фойдаланиш хамда роботларга одамларнинг муносабати муаммолари кундаланг булди. Шунингдек жахон озик- овкат ва хом ашё ресурсларини таксимлаш, ахолининг усиши сингари муаммолар хам мавжуд. Шунинг учун хам этикага булган кизикиш тобора ортиб бормокда.
Яна бир сабаб - табиий мухитга инсоннинг аралашиши натижасидан глобал халокатлар хавфининг кучайиши. Мазкур муаммо ноанънавий ечимлар топишни талаб килади. Янги муаммолар, муаммоларнинг янги кулами янгича ечимларни такозо этади.
Амалий этика, сузнинг кенг маъносидан, этика тушунчалари ва назарияларини муайян, мураккаб ва купинча жуда драматик вазиятларга татбик этиш демакдир. Унга казуистика («сasus»-тасодиф сузидан), яъни чексиз тасодифлар ёки прецедентларни куриб чикиш деб караш х,ам мумкин. Аммо унга янада кенгрок- чукур фалсафий маънога эга булган ва инсон х,акихар тубдан янгича тасаввурларни шакллантирадиган янги йуналиш деб караш учун барча асослар мавжуд.
Амалий этика деганда, тор маънохар, амалиёт таъсирихар юзага келган ва амалий этиканинг алох,ихар турлари (сиёсий этика, экоэтика, биоэтика, журналист этикаси ва ш.к.) пайдо булишига олиб келган х,одиса тушунилади. Биоэтика, классик тиббиёт этикасидан фарккилувчи янги йуналиш сифатида, XX асрнинг иккинчи ярмида пайдо булди ва жадал ривожлана бошлади.
«ЪиоэтикаП атамасини америкалик машхур онколог врач, олим ва инсонпарвар Ван Ранселер Поттер (1911 - 2001) илмий муомалага киритди. Иккинчи жах,он уруши арафасидан у Жанубий Харкота (Брукингс ш.) университетининг биология факултетини (биохимия ихтисослиги буйича), сунг
Висконсин университети (Мадисон ш.)хар магистратурани тамомлади. Докторлик илмий даражасини олганидан сунг Поттер Стокгольм биохимия институтихар, проф. Х.А. Кребс билан х,амкорликлар Шеффилд университетида, сунгра - Чикаго университетида илмий тадкикотлар утказди. Поттер узок йиллар Висконсин университетидаДаслтаб онкология профессоги, сунгра - Мак Ардел лабораторияси директорининг ассистенти булиб ишлади. 50 -йилларда Поттер саратон касаллигини Даволашда хужайра устириш ингибиторлари ва кимёвий даволаш комбинациясининг мусбат терапевтик самарасини биринчилардан булиб намойиш этди.
Уз илмий фаолияти харвомихар Поттер жуда куп илмий жамиятлар: Америка гуманитар ва табиий фанлар академияси, Америка илм -фанни ривожлантириш уюшмаси, Миллий фан академиясига аъзо булди, Америка саратон касаллигини тадкиккилиш уюшмасининг Президенти этиб сайланди ва х.к. Биохимия, саратон касаллиги муаммоларини тадкиккилиш ва биоэтикани
ривожлантириш сохаларидаэришган ютуклари учун у Пол -Левис, Бертнер, Клоус, Нобел фонди, Бристол - Мейр, Биоэтика халкаро жамияти мукофотларига сазовор булди.
Поттер биохимия хамда саратон касаллигини тадкиккилиш сохаларида350 дан ортик асарларнинг ва биоэтика сохасидан 50 дан ортик макола ва китобларнинг муаллифидир. Асосий китоблари: «Ферментлар, хужайраларнинг усиши ва саратон касаллиги» (1950), «Биоэтика - келажакка куприк» (1971), «ДНК тузилиши модели» (1959), «Ресурслар ва ечимлар» (хаммуаллифликлар) (1974), «Нуклеин кислота хакида маколалар» (1960), «Глобал биоэтика» (1988). уз асарларидаПоттер нафакат биохимияга, балки физиология, экология, фалсафа ва социологияга хам оид кенг муаммоларни камраб олган. «Биоэтика - келажакка куприк» китобини бугунхар мумтоз асарлар каторига киритиш мумкин. узининг машхур «Биоэтика» атамасини Поттер айнан мана китобихар биринчи марта куллаган, биоэтика хакидаги замонавий карашларнинг асосларини яратган, бугунги кунда халкаро амалиётхар кенг кулоч ёйган этика буйича фанлараро кумиталар ташкил этиш Гоясини мухокама килган. Поттернинг асосий Гояси ер юзихар хаётни саклаб колиш муаммоларини хал килиш учун гуманитар фанлар ва биология фанининг саъй - харакатларини бирлаштиришни, (айникса, биотиббий технологиялар сохасиданги) фан -техника тараккиётининг узок мудхартли окибатларини эътиборга олишни назарда тутади. Нормал ва баркарор цивилизацияхар инсоннинг тур сифатида узок мудхарт яшаб колиши этика нормалари тизимини ривожлантириш ва куллаб-кувватлашни такозо этади. Этика нормаларининг мазкур тизимини В.Р. Поттер глобал биоэтика деб номлади. (1). Глобал биоэтика тиббиёт этикаси, биоэтика, атроф мухит этикаси нормалари тизимини уз ичига олади. Поттернинг фикрига кура, биоэтика инсониятнинг яшаб колишини таъминлаш ва бутун кишилик жамиятининг соглигини саклаш учун тиббиёт этикаси билан атроф мухит этикаси (экоэтика) ни жахон микёсидан бирлаштирувчи куприк булиши лозим.
«Биоэтика» тушунчаси инсоннинг бутун тирикликка муносабатини куриб чикадиган масалалар сохасини назарда тутади. Биология ва тиббиёт сохасидагибилимларнинг тараккиёти, тиббиёт янги имкониятларининг ривожланиши анъанавий этика илгари дуч келмаган муаммоларни келтириб чикарди. Ривожланиш натижасидан биоэтикахар икки йуналиш шаклланди. Биринчи йуналиш инсонга маънавий муносабат масалаларини куриб чикади ва бу ерда у тиббиёт этикаси билан туташади. Иккинчи йуналиш эса инсоннинг хайвонларга муносабати этикасини, яъни: хайвонлардан турли максадларда (озик-овкат манбаи, саноат учун хом ашё, тиббий - биологик тадкикотлар учун модел, кунгилхушлик объекти сифатида) фойдаланиш масалаларини урганади, бу ерда у жахон микёсидагиатроф мухит этикаси билан туташади. Бугунги кунда биоэтикахар биринчи йуналиш айникса жиддий ташвиш уйготмокхар. Тушунчанинг мазмуни анча торайди. Амалда биоэтика амалий этикага айланди ва асосий эътиборни амалий тиббиётнинг ахлокий муаммоларига каратди. Биоэтика бугунги кунда врач ва пациент муносабатларининг ахлокий жихатларига, эвтаназия ва улимни аниклаш, инсон аъзоларини трансплантация килиш, хомила тушириш (аборт), клонлаш, ирсий инженерия масалаларига алохида эътиборни каратмокхар. Академик доираларда «биоэтика» тушунчаси айнан шу маънохаркулланилади. Бунда тиббиёт этикаси тушунчаси урнига купинча деонтология тушунчаси кулланилади. Деонтология этиканинг бурч ва мажбурият муаммоларини урганувчи булимидир (атамани инглиз файласуфи Бентам XIX асрда муомалага киритган).
XX асрнинг иккинчи ярмида трансплантология, ирсий диагностика, ирсий инженерия ва клонлаш ривожлана бошлади. Тиббиёт техникаси уз ривожланишихар шундайхарража етдики, врач илгари улиши мукаррар булган беморларнинг хаётини эндиликлар сунъий равишхар саклаб тура олади. Техника сохасидагиютуклар беморлар, улим тушагихар ётганлар ва ногиронларнинг хукукларини юридик жихатдан асослашнинг янги -янги шакллари ва усуллари пайдо булишига олиб келмокда. Этиканинг бошка муаммолардаги иштироки хам кенгайди - сиёсатчилар уз фаолиятида этика коидаларига тобора купрок таянмокхарлар, жамоатчилик бизнес ва реклама устидан этик назоратни урнатишни талаб этмокда, экология эса атроф мухит билан муносабатларни тартибга солишхар этика коидаларига риоя этиш зарурлигини курсатмокда. Ахлок нормаларига мувофиклик мезони банк фаолиятининг нафакат конунийлиги, балки муваффакиятлилигининг хам негизи сифатида илгари сурилмокхар.
Амалий этика кенг маънохар этиканинг алохида туридир, чунки у ахлок муаммолари хакида янгича тушунча беради, мазкур муаммоларга янгича ёндашувларни амалга оширади.
Харр бир инсонга тегишли булган долзарб муаммоларни тадкиккилиш жараёнида этика тамомила бошка фанга айланиб боради. Одамлар уртасидагимуносабатларнинг конунлари, этиканинг муаммолари доираси узгарди - эндиликлар у ижтимоий ва сиёсий масалалардан хам кура купрок тиббиёт, биология ва экология масалалари билан кизикмокхар.
Амалий этика глобализм нуктаи назаридан, шу жумладан инсоният хаёти ва тирикликка реал хавф тахдид солиши, тиббий хизмат курсатиш ва экология сохасидан инсоннинг ажралмас хукукларига хархл этиш хавфи тугилиши натижасидан юзага келади. «ЭтикасизП иш тутиш, ахлок масалаларини четга суришга харакат килинган жойларда инсон хаёти учун янги хавф тугилади. Инсон манфаатларини химоя килиш, унинг кадр -киммати хакида эслатиш зарурати амалий этика юзага келишининг умумий сабабидир. Биоэтика тиббиёт этикасидан кандай фарккилса, амалий этика хам анъанавий этикадан шундай фарккилади. Амалий этиканинг баъзи бир йуналишларини куриб чикишдан олдин анъанавий этикага мурожаат этамиз.

  1. Анъанавий этика муаммолари

Анъанавий этика ва хозирги замон этикаси бир -биридан энг аввало муаммолари ва методологиясига кура фарккилади. (2) Анъанавий этикахаркайси тушунча етакчилик килишига караб турли йуналишлар: бахт этикаси (эвдемонизм, фелицитология), эзгулик этикаси (аретелогия, арете - эзгулик), бурч этикаси (деонтология), мухаббат этикаси, хамхамдардлик этикаси, адолат этикаси ва х.к. фаркланади.
Анъанавий этиканинг асосий узига хос жихати шундан иборатки, у норматив хусусиятга эга. кадриятлар хакидаги окилона сухбатларда мазкур кадриятларни руёбга чикаришга, уларни ахлок нормасига айлантиришга харакат килинган. Маънавий кадриятни окилона асослаш замирихар мазкур кадриятни хулк-атвор нормасига айлантириш нияти ётган. Бинобарин, анъанавий этика замирихар мувофиклик гояси, хаётга татбик этиш мумкин ва зарур булган идеални кидириш гояси ётади.
Атроф мухитни куздан кечириб файласуфлар шундай саволлар беришган:
«Ижтимоий вокелик кандай булиши керак? Идеал жамият (Платон утопияси) кандай булиши керак? Инсон кандай булиши керак? Унинг вазифаси нимадан иборат? кандай хулк-атворни тугри деб айтиш мумкин? Бахт, яхшилик, адолат нима?»
Этиканинг мазкур саволларига жавобларда императив унсурлар мавжуд булган, яъни улар амалга оширишга харакат килинган ахлокий талаблар вазифасини бажарган. Яхшиликнинг киммати яхши инсон булишдан, бахтнинг киммати - бахтли инсон булишдан, мухаббатнинг киммати - севишни ва севикли булишни урганишдан, адолатнинг киммати - уни руёбга чикаришдан иборат.
Шундайкилиб, анъанавий этикахар ахлокий кадриятлар императивлар (ахлокий талаблар) булиб, шунингдек идеаллар ва нормалар булиб хизмат килади. Шунинг учун хам анъанавий этика норматив фан деб аталади. Мумтоз файласуфлар (этиклар Сукрот, Аристотель, Спиноза, Кант) айни пайтда инсониятга кандай яшашни ургатган буюк маърифатчилар ва насихатгуйлар хам булишган. Масалан, Спинозанинг: «Йигламанг, кулманг, балки тушунишга интилинг» деган машхур «бахтли хаёт» формуласи мавжуд. Этика ва фалсафа тизимларини таснифлашнинг яна бир узига хос белгиси-таклиф этилувчи норматив дастурларнинг сифат жихатидан аниклиги. Мазкур мезонга кура хузур - халоват этикаси (гедонизм), бахт этикаси (эвдемонизм), оддийлаштириш этикаси (кинизм), мушохахар юритиш этикаси, бурч этикаси, мухаббат этикаси, аклга мувофик манманлик этикаси, зурлик ишлатмаслик этикаси, хаётни эъзозлаш этикаси ва б. фаркланади.
Этиканинг нормативлигини одоб-ахлок ургатиш, ахлокни таргиб килиш билан ахарштирмаслик керак. Этиканинг норматив дастурлари тажрибага ва мантикка таянади. Бу билан фалсафий этика диний тарРиботдан кескин фарккилади.
Спиноза матал шаклихар ифохарлаган окилоналикка интилиш Янги харвр (Moderntime) этикасига хам хос булиб, уни этикани такомиллаштириш шакли деб тавсифлаш мумкин. И. Кант ва Г. Гегел асарларидаэтика юксак даражада окилоналикка эришди.
Кант этикахар абсолютизм йуналиши вакили хисобланади, чунки у ахлокни узига тук (асослашни талаб этмайдиган ва хаётнинг бошка бирор сохасидан келиб чикмайдиган олий маданий кадрият), аммо маданиятнинг бошка барча сохалари (хукук, дин, санъат, сиёсат) учун асос булиб хизмат килувчи соха деб хисоблаган.
Мазкур карашга карама -карши уларок, этикадагирелятивизм йуналиши ахлокни бошка сохалар: табиат, ижтимоий вокелик, нуфузли манбалар (акоидлар, угитлар), ирсий мойиллик, маданият ва х.к.дан чикаришга харакат килади.
19-асрнинг бошида немис файласуфи А. Шопенгауэр инсон хакидаги классик тасаввурларга катъий эътироз билдирди, анъанавий этиканинг асосий Гояларини каттик танкид килди ва янги иррационалистик йуналишга асос солди. Хуш, Шопенгауэр кайси Гояларга карши чикди? У, энг аввало, инсоннинг окилоналиги гоясига (инсон акл -идрокка эга ва уз харакатларини назорат килишга кодир, инсоннинг онги ва иродасидан окилона максадлар ва ниятлар етакчилик килади, деган гояга) карши чикди. Бунданташкари, у инсоннинг яхши фазилатлилиги гоясини (яъни инсон бошка одамларнинг фаровонлигини таъминлашга интилади, деган гояни) инкор этди.
Шопенгауэрнинг этикадагитунтариши у кашф этган онгсиз сохага (уни Шопенгауэр «ирода» деб атайди), шунингдек мазкур ирода «ёвуз» «игоистик» ва «бузук» эканлигига ишончга асосланади. Шопенгауэрнинг бош гояси - дунёни акл-идрок эмас, балки ирода бошкаради. «Дунёирода ва тасаввур сифатида» номли асарихар файласуф дунё инсонга тасаввур куринишихар эмас, балки ирода шаклихар берилган, деган фикрни илгари суради. Унинг фикрига кура, барча тирик мавжудотларни айнан ирода бирлаштиради, у дунёнинг иррационал ва ёвуз асосидир. Ирода барча тирик мавжудотларни дунёга келтиради ва уларни халок килади. У узини узи ейди, зеро, ундан бошка хеч нарса йук, у эса - оч иродадир. Масалан, ирода жинсий хирсхар намоён булади. Унинг узига хос хусусияти шундан иборатки, жинсий хирс кондирилгани захоти мазкур туйгу сунади, сунг эса у яна, аммо бошка объектга нисбатан уйгонади.
Дунёнинг иродаси инсонхар айникса кучли намоён булади. Шунинг учун хам инсон энг куп азоб -укубат чекувчи мавжудотдир.
Ирода ахлокдан ташкарихардир. Шунинг учун хам инсон - ахлоксиз мавжудот. Унинг хулк- атвори замирихар окилона харлиллар эмас, балки иррационал ниятлар ётади. Инсон айтадиган барча чиройли сузлар ахлоксиз, эгоистик ниятларнинг никобидир.
Шопенгауэр инсон ва жамиятга нисбатан янгича ёндашувга асос солди. Мазкур ёндашув инсонни идеаллаштирмасликни, уни узгартиришга харакат килмасликни, уни кандай булса, шундайкабул килишни назарда тутади. Идеаллаштириш инсон сиймосини содхарлаштиради. Дархакикат, идеал инсон хакидаги купгина тасаввурлар, идеал жамият хакидаги тасаввурлар катори, кишининг кулгисини кистатади.
Аммо Шопенгауэр ва унинг энг якин шогирди Ницше инсоннинг ута салбий образини яратадилар, уни ёвуз, тажовузкор хамда азоб -укубат чекишга махкум бахтсиз мавжудот деб тасвирлайдилар.
А. Шопенгауэр концепцияси Ф. Ницше ва З. Фрейд томонидан муфассал ривожлантирилди. Улар шунингдек инсон хулк-атворининг яширин, онгсиз жихатларига хам эътиборни каратдилар. Онгсиз сохага эътиборнинг кучайиши этикахар мухим йуналиш - ахлок писхологиясининг ривожланишига олиб келди. Инсон ва маданият хакидаги анъанавий тасаввурлар доирасидан четга чикиш ва этикани янги мазмун билан бойитишга интилиш яна бир янги йуналиш - ахлок социологиясидан уз ифодасини топди. Мазкур йуналишнинг энг таникли вакили Макс Вебер узининг «Протестантлар этикаси ва капитализм рухи» асарихар капиталистик иктисодиётни шакллантиришхар протестантизм хужалик юритиш этикасининг ролини тахлилдан утказди.
XX асрнинг бошида этикахар яна бир мухим тунтариш содир булди. Бу янги йуналиш - метаэтиканинг юзага келишихар намоён булди. Мазкур йуналиш асосчиси инглиз файласуфи Д. Мур назарий этикани норматив этикадан ажратди. У ахлокий мушохахарлар фактлар тугрисидаги мушохахарлардан келиб чикмаслигини, бинобарин, этика бир ахлокий мушохахарларни бошка ахлокий мушохахарлардан устун куйиш ва маълум норматив идеални таърифлаш учун объектив асосларга эга эмаслигини курсатди. Шунинг учун хам нормалар ва коидалар хакидаги таълимот сифатидаги этикани илмий этикадан ажратиш таклиф килинди. Метаэтика - илмий этика ахлок тилини мантикий тахлилдан утказиш билан шугулланади. Метаэтика норматив функциядан, бинобарин, узи чикарган хулосалар учун маънавий жавобгарликдан ва умуман реал инсоннинг амалий эхтиёжлари ва хаёти билан бирон -бир алокадан воз кечди. Бугунги кунда этика сохасидан фаолият курсатаётган купгина олимлар анъанавий (Сукрот, Аристотель, Спиноза ва Кант даъвогар булган) маърифатчилик ва насихатгуйлик ролидан воз кечмокхарлар. Эндиликлар файласуфлар инсоният номидан эмас, балки дунёнинг номукаммаллигидан барча катори азоб чекаётган, аммо уни куткаришнинг универсал йулларини таклиф этмаётган оддий одамлар сингари мушохахар юритмокхарлар.
Этиканинг бир кисми соф дескриптив хусусиятга эга (яъни хулк-атвор тарзини эмпирик тавсифлайди ва хеч кандайкоида белгиламайди). Дескрипция (инглизча describe- тавсифлаш, чизиш) турли маданиятларда тарихнинг турли боскичларидакабул килинган хулк-атвор тарзи, анъаналарни оддий тавсифлашни назарда тутади. Хозирги замон этикаси социология, психология сингари фанларга таянади ва тегишинча ахлок социологияси ёки ахлок психологияси вазифасини бажаради. Нихоят, амалий этика мумкин кадармуайянлаштиришга ва амалиёт билан кушилишга интилиш билан тавсифланади. Бугунги кунда амалий этиканинг компютер этикаси, бизнес этикаси, ишбилармонлик этикаси, экоэтика, тиббиёт этикаси, биоэтика сингари йуналишлари ишлаб чикилмокда.
Узини —узи текшириш учун саволлар

  1. Амалий этика сохасидан тадкикотларнинг пайдо булишига нима туртки булди?

  2. Биоэтика атамасини илмий муомалага ким киритган?

  3. Ривожланиш натижасидан биоэтикахаркайси икки йуналиш шаклланди?

  4. Амалий этика анъанавий этикадан нима билан фарккилади?

  5. Анъанавий этиканинг асосий йуналишлари кайси?

  6. Анъанавий этиканинг норматив хусусиятини кандай тушунасиз?

  7. Фалсафий этиканинг диний таргиботдан фарки нимада?

  8. Этикахар абсолютизм нима?

  9. Этикахар релятивизм нима?

  10. Шопенгауэр этикахаркандай рол уйнади?

  11. Шопенгауэр анъанавий этиканинг кайси гояларига карши чикди?

  12. Шопенгауэр кандай кашфиётлар килди?

  13. Шопенгауэрнинг асосий гояси нимадан иборат?

  14. Нима учун инсон ахлоксиз?

  15. Шопенгауэр инсонни кандай тасвирлади?

  16. Шопенгауэрнинг шогирдлари ким?

  17. Ахлок социологияси нима?

  18. Метаэтика нима?

  19. Дескриптив этика нима?

Адабиётлар

  1. М.Я.Яровинский. Лекции по курсу «Медицинская этикаП М.2001

  2. Алексина Т.А. Курс лекций: «Этика» Мн. 1998.

  3. Биоэтика - янгича дунёкараш, рахмдиллик тугрисидаги янги фан

Фан -техника тараккиёти натижасидан шаклланган дунёкарашга кура, инсонга ва барча тирик мавжудотларга маълум илмий максадларга эришиш учун таъсир курсатиш воситалари ёки объектлари деб каралади. Тарихдан мисоллар, масалан, инсонлар хаёти ва соглигини «фан ва жамият учун»курбон келтириш билан боглик холатлар бундай дунёкараш хавфли эканлигини тасдиклайди. Инсонни табиатга карши куймасдан атроф мухитга нисбатан окилона муносабатни шакллантиришга кумаклашадиган янгича дунёкарашнинг зарурлиги бугунги кунда аён булиб колди. Дунёхар илмий билимларнинг ютуклариданфойдаланиш билан алохидаодамлар, хамжамиятларнинг манфаатлари уртасидан зиддият кучайиб бораётир. Биоэтиканинг шаклланиши юзага келган вазиятларконуний хол булди.
Биоэтика инсоннинг турли тириклик шаклларига, хайвонларга муносабатини куриб чикувчи амалий этика нуктаи назаридан инсон хулк-атворининг ахлокий жихатларига тааллукли булган фалсафий тушунча деб, инсоннинг узини куршаган мухит олдидаги масъулияти деб, инсоннинг хулк-атвори ва бошка инсонга муносабати деб тушунилади. Инсоннинг хулк-атвори ва бошка инсонга муносабати этика коидаларига кай даражада мувофиклигини куриб чикиш жараёнида биоэтика тиббиёт этикаси - деонтология билан туташади. Дунёкараш сифатида биоэтика инсоннинг бутун дунёга муносабатини, унинг узини куршаган олам ва ундагиуз урни хакидаги тасаввурини англатади.
«Биоэтика»атамасини илмий муомалага киритар экан, В.Р. Поттер баъзан инсонпарварликдан анча узок булган фан -техника тараккиётига каршилик курсата оладиган экологик этиканинг алохида варианти зарурлигига эътиборни каратган эди.
«Биоэтика» атамаси биотиббиётнинг авваламбор пациентларнинг хукуклари ва кадр-кимматини химоя килиш билан боглик ахлокий муаммоларини фанлараро тадкиккилишни белгилаш учун кулланилади. У амалий этиканинг бир кисми булиб, касбий фаолиятни ичдан эмас, балки сиртдан тартибга солишни назарда тутади. (1)
Тирик мавжудот сифатида факат инсонгина кимматли булиб, жонли ва жонсиз табиатнинг исталган объектларидан эркин фойдаланиш хукукига эга, деган караш асрлар мобайнида хукм суриб келди (хайвонларга этика коидаларидан келиб чикиб муносабатлар булиш зарурлиги тугрисидаги масала нисбатан якинхар узил -кесил хал килинди). Мазкур дунёкараш антропоцентризм деган ном олди. Этика фалсафий тафаккурининг, айникса, XIX аср охирида ва XX асрда ривожланиши, антропоцентризмнинг бир ёкламалилигига карши инсоният энг яхши вакилларининг кураши инсониятнинг атроф мухитга нисбатан уз карашларини кайта куриб чикиш зарурлигини тушуниб етишига олиб келди. Мазкур караш биоцентризмхар уз аксини топди.
«Биоэтика ва таълим» (Сидней, Гамбург, 1990) китобихар Ж.Р. Мейер инсоннинг маънавий бурчи гоясини тушуниш билан фарккиладиган дунёкарашнинг хар хил типлари схемасини келтиради. Агар шахснинг маънавий бурчи гурухнинг барча аъзоларига нисбатан амал килса, айни холда социоцентризм мавжуд булади. Агар инсон ер юзидагибарча аклли мавжудотларни химоя килиши лозим булса, бундай этика патоцентризм деб аталади. Бордию инсон ва унинг эхтиёжлари диккат марказихар турган, факат инсон кимматга эга, бинобарин, инсон факат одамлар олдидагина маънавий бурчлидир, деб эътироф этилган булса, бундай фалсафий концепция антропоцентризм деб аталади. Нихоят, инсон ер юзидагибарча тирик мавжудотлар олдида маънавий бурчли, барча жонзотлар, хайвонлар ва усимликларни авайлаб асраши лозим, деб эътироф этилган булса, бундай дунёкараш биоцентризм деб аталади, яъни «БИОС»- хаёт, тириклик диккат марказихар туради. (2) Антропоцентризм асрлар мобайнида инсониятнинг етакчи дунёкараши булиб келди. Инсон ер юзидагибошка барча тирик мавжудотларга карши куйилди, факат инсоннинг манфаатлари ва эхтиёжларигина мухим, колган мавжудотлар мустакил кимматга эга эмас, деб каралди. «Хармма нарса инсон учун» сузлари мазкур дунёкарашнинг мохиятини ифохар этади.
Антропоцентризм дунёкараш концепцияси сифатида антик даврда юзага келди. кадимги Грецияхар бир нечта фалсафий мактаблар мавжуд булиб, улардан бири - Аристотел асос солган мактаб одамлар уртасидагитенгсизликнинг, жумладан, кулдорликнинг конунийлигини эътироф этар, одамлар билан хайвонлар уртасидан катта фарк мавжуд деб карар, хайвонлар инсоннинг равнаки учун яратилган деб хисоблар эди. Аристотелнинг мазкур таълимоти унинг издоши Ксенофонт ва бошка файласуфлар томонидан нисбатан содхар куринишхар баён этилган. Ксенофонтнинг антропоцентризми инсонни бошка мавжудотларнинг такдири хакидакайгуришдан халос этувчи кулай фалсафа эди. Шунинг учун хам у машхур булиб кетди. Бугунги кунда антропоцентризмга одамларнинг чинакам этика талабларига жавоб бермайдиган, узидан бошкаларни камситадиган дунёкарашининг турларидан бири деб каралмокхар. (2)
Инсониятнинг энг тубан ахлокий ва маънавий даражасидан эгоцентризм, унинг якинихар эса иркчилик ва миллатчилик турса, факат инсон манфаатларини кондириш, буни бошка биологик турлар хисобидан амалга ошириш зарур, деб хисоблайдиган антропоцентризм мазкур карашлардан унча узокка кетмаган. Антропоцентризм узининг фалсафа сифатида хам, инсоннинг табиий мухитдагиурнини белгилашга нисбатан илмий ёндашувсифатида хам, инсоннинг бошка жонзотларга нисбатан хар кандайкилмишларини оклайдиган амалий кулланма сифатида хам лаёкатсизлигини намойиш этди. Антропоцентризм жамиятни бокиманхарликка йуналтирди; инсон табиий мухитга, хайвонларга уз омбори, моддий неъматларнинг битмас-туганмас манбаи деб карашга куникди.
Технологиянинг ривожланиши, табиий бойликларнинг талон-торож килиниши, хайвонлар ва усимликларнинг кирРин килиниши, атроф мухитнинг ифлосланиши табиий ресурсларнинг кашшоклашишига, инсониятни эса глобал экологик халокат ёкасига олиб келди. Инсонни табиатга карши куймайдиган янгича дунёкарашлар зарурлиги инсониятга аён булиб колди. Тирикликка нисбатан ахлокий муносабатга асосланган янги билим сохаси - биоэтиканинг пайдо булиши, инсон ва ер юзидагибошка жонзотларнинг узаро муносабатлари сохасидан этика тафаккурининг ривожланиши янги дунёкараш концепцияси - биоцентризмнинг уз мавкеини мустахкамлашига кумаклашди. Зурлик ишлатмаслик стратегияси, бутун тирикликка зиён етказмаслик принципи
ахимса биоцентризмнинг фалсафий негизини ташкил этади. Ахимса - йога таркибидагияманинг асосий ахлок принципларидан бири. Ахимсанинг энг тулик таърифи куйидагича янграйди: ишинг, сузинг, ниятинг, сезгиларинг ва онг ости импулсларинг билан тирик жонзотларга зиён етказма. Мазкур принцип Авестонинг Эзгу фикр, эзгу суз, эзгу амал мукадхарс учлигихар уз ифодасини топган кадимги ахлокий принципларга куп жихатдан якин. Вегетарианча, яъни тухум, сут ва усимликлар билан овкатланиш ахимсанинг бевосита натижасидир. Тарихда ахимса принципи жуда куп мунозараларга сабаб булган, унга куплаб тузатишлар киритилган. Масалан, Махатма Ганди уз аскарлик бурчини куркув, кахр ва нафратсиз, холис адо этишга бурчли булган кшатрий (аскар) ахимсаси хакида суз юритган. Хатто йоганинг асосий матнларидан бири — «ЬхагавадгитаПха Кришна кшатрий Аржунани жангхаркатнашишга рухлантиради. Ахимса рухини саклаш учун хар бир масала юзасидан тузатиш киритиш талаб этилади. Энг мухими, ахимсани мумкин кадаридеал принцип сифатида, аммо ортикча фанатизмсиз бажариш лозим.
Биоцентризм бир тур ёки бир нечта тур эмас, балки барча жонзотлар яшаш хукукига эга эканлигини, факат инсон эмас, балки бутун биос диккат марказихар булиши кераклигини назарда тутади. Биос хукуклари конун хужжатлари билан химоя килиниши лозим. Инсоннинг табиатдагиурни ва ахамиятини тушунишга нисбатан биоцентрик ёндашув экологик хусусиятга эга масалаларни хам тугри хал килишга ёрдам беради.
Истеъмол килишга булган муносабатни узгартириш биоцентризм принципларини хаётга татбик этиш шаклларидан бирига айланиши лозим, чунки «хамма нарса инсон учунП концепцияси уз кучини йукотмокда. Бошкача килиб айтганда, инсон истеъмолчи сифатидабошка турларнинг манфаатларини хам эътиборга олиши, жумладан: хайвонларнинг яшаш жойлари ва шароитларини саклаб колиши, инсон эхтиёжларини кондириш учун ердан аёвсиз фойдаланишга, урмонларни кесиб ташлашга чек куйиши лозим.
А. Швейцернинг универсал этикаси
Биоэтика тафаккури факат XX асрга келиб, инсон узини куршаган хамма нарсаларга ахлокий муносабатлар булиши зарурлиги асослаб берилганидан кейингина теран мазмун касб этди. Мазкур гояни XX асрнинг буюк инсонпарвар олими доктор Алберт Швейцер (1875- 1965) асослаб берди. У замонавий дунёкарашнинг бир кисмига айланган изчил этик-фалсафий тизим - универсал этикани яратди. «Инсоннинг инсонга муносабатини куриб чикиш керак, деган гоя мавжуд барча этикаларнинг хатоси булган. Вахоланки, амалда инсон узини куршаган барча нарсаларга кандай муносабатлар булиши хакида суз юритиш лозим» деб курсатди у. (2) 1924 йилда Алберт Швейцер каламига мансуб «Маданият ва этика» китобининг чоп этилиши этиканинг мукобил концепцияларини яратиш сохасидан мухим ходиса булди. Мазкур китобхар олим янги этика - универсал этикани, «хаётни хурмат килиш этикасиЦи асослаб берди. Барча тирик мавжудотларга ахлокий муносабатлар булиш талаби, инсоннинг барча тирик жонзотлар учун маънавий масъулияти мазкур этика назариясининг асосий коидасига айланди. А. Швейцернинг универсал этикаси «хаётни хурмат килиш» принципини асослайди.
А. Швейцернинг таржимаи холи - бутун инсоният ва барча тирик жонзотларни деб шахсий жасогат курсатган инсоннинг тарихи. Инсоннинг маънавияти канчалик юксак булса, у хар кандай хаётга шунчалик масъулият билан муносабатлар булади, деб хисоблайди А. Швейцер. Олим уз хаётини азоб -укубат чекаётган инсонларга багишлашни лозим топди; у мазкур азоб - укубатлар Африкахар, Европа истилочилари зулми остихар яшаётган халк орасидан жамулжам эканлигини курди. Европаликлардан бири сифатида Швейцер айнан мана шу инсонларга хизмат килишни узининг мукадхарс бурчи деб топди. Швейцер ишлаб чиккан хаётни хурмат килиш принципи уч холат билан тавсифланади. Биринчидан, мазкур принцип умумийдир. Швейцер хаётни хурмат килишни хатто энг мухим принциплардан бири деб хам хисобламайди. Унинг фикрича, бу маънавият замирихар ётувчи бирдан-бир принципдир. Хатто ута мухим тушунчалар - мухаббат ва хамхамдардлик хам хаётни хурмат килиш тушунчасининг таркибий кисмларидир. Хаётни хурмат килиш этикаси тирик жонзотларнинг сезгилари, яшаш шароитлари, кувончи, яшашга ва узини узи такомиллаштиришга интилишларини хам куриб чикади.
Иккинчидан, мазкур принцип универсалдир. Швейцернинг фикрича, хаётни хурмат килиш принципи хаётнинг барча шаклларига: инсонларга, хайвонларга, хашаротларга, усимликларга тааллукли. Одоб - ахлокли одам у ёки бу мавжудот кай даражада мухим ёки диккатга сазовор ёхуд у кай даражада сезишга кодир, деб сурамайди. «Хаёт унинг учун мукадхарсдир» деб кайд этади Швейцер. Одоб-ахлокли одамхаррахтнинг пустлогини кучирмайди, гулни бехудаузиб олмайди, хашаротларни босмасликка харакат килади. Агар у кучли ёмгир куйиб утганидан кейин йулдан кетаётганихар тупрокдан чувалчанглар чикиб ётганини курса, улар офтобхар тез орахаркуриб халок булишидан ташвишга тушади ва чувалчангларни ердан олиб ут устига куяди. Агар у кулмакка тушиб кетган хашаротни курса, тухтаб уни барг ёки чуп ёрдамидакуткариб олади. У одамлар унинг бу ишини куриб устидан кулиши мумкинлигидан чучимайди. «Харкандай хакикатнинг такдири шундай- то уни хамма эътироф этгунича унинг устидан кулишади» дейди Швейцер.
Учинчи принцип - чегарасизлик. Швейцер этика кай даражада кенг амал килиши юзасидан хам, у кимга нисбатан амал килиши юзасидан хам мунозарага киришмайди. «Этика барча тирик мавжудотлар олдида чексиз масъулиятдир», дейди у.
Дунёга ахлокий муносабат асослари ва биоэтика
Шахснинг ахлоккоидаларига асосланган хулк-атвори бошка шахс хакида Рамхурлик килишни, унга хамхамдардлик курсатишни назарда тутади. Бошка одамлар учун масъулиятни хис килиш алтруизм деб аталади. У шахсий манфаатлар биринчи уринга куйиладиган эгоизмга карама-каршидир. Адолат ёки рахмдиллик юзасидан уз манфаатларидан воз кечишга тайёрлик хамиша одоб -ахлокли шахснинг энг мухим фазилати деб эътироф этилган. Кишилик жамияти этикасининг тадрижий ривожланишихар прагматик жихатлар хам маълум рол уйганлигига карамай, тарихий нуктаи назардан этиканинг ривожланишига асосан инсоннинг маънавий усиши туртки берган.
Дунёга ахлокий муносабат инсоннинг маънавий ва аклий салохиятини акс эттиради. Атрофхаргиларга муносабат этикаси инсоннинг шахсий хаётий тажрибадан ва инсоният тажрибасиданфойдаланиш, бошка одамларнинг харакатлари ва эмоцияларини тахлилдан утказиш, узини фикран бошканинг урнига куйиш кобилиятига боглик. Бошкаларга хамхамдардлик инсон уз тадрижий ривожланиши жараёнида узлаштирган олий кадриятдир. Бу кобилият рахмдиллик, хайрихохлик, мехрибонлик сингари фазилатларни шакллантиришни такозо этади. Мазкур кобилиятнинг ривожланишига караб инсон нафакат бошка одамларга, балки огрик ва азоб - укубатларни хис килишга кодир барча жонзотларга хамдард булишни урганди. Бошкача килиб айтганда, инсоннинг дунёни идрок этиши нафакат этик, балки биоэтик хусусият хам касб этди.
Дунёни этика ва биоэтика нуктаи назаридан сезиш - юксак даражада ривожланган рухиятнинг хоссаси. У асосан факат инсонхар учрайди. Аммо хайвонларнинг, айникса, инсон билан узок вакт алокахар булган айрим турлари хамхамдардликкилишга кодир. Одамлар ахлокий хулк- атворининг негизи эмоционал табиатга эга, аммо купгина одамларга уларнинг эмоционал интилишларини кувватлайдиган окилона ёндашув хам зарур. Бундайодамлар одиллик принципини харлил килиб курсатади; бу холда улар умум эътироф этилган ахлокий принципларга таянади, чунки одиллик одоб -ахлокли одамнинг килмишларига куйиладиган мажбурий талаб хисобланади.
Биоэтика - рахмдиллик тугрисидаги янги фан
Биоэтика амалий этиканинг энг ривожланган ва ишлаб чикилган кисмига айланди. Боз устига, биоэтика мустакил фан макомига хам даъвогар булиши мумкин, деган фикр хам илгари сурилмокхар. Дархакикат, биоэтика илгари сураётган муаммолар жуда мухим ва ранг -баранг, уларни тахлилдан утказиш даражасижуда катта, биоэтика куриб чикиб хал килаётган масалалар жуда мухим ва долзарбдир. Харр кандай мамлакатхар трансплантация, реанимация, сунъий уруглантириш, ирсий даволаш замонавий врач амалиётининг муайян йуналишлари хисобланади. Илмий билим, шу жумладан тиббий - биологик билимлар хам универсалдир. Илмий билимнинг универсаллиги шунхар намоён буладики, фан, авваламбор, объектив олам конунларини урганувчи табиатшунослик уз мазмунига кура алохида миллатларнинг муайян хусусиятлари билан боглик эмас. Мамлакатлар ва минтакалар илмий билимнинг ривожланишига хар хил хисса кушади, холос. Илмий билимнинг умумийлиги фан натижаларидан умумий фойдаланишхар ва билимни монополиялаштиришга йул куйилмаслигихар намоён булади. Илмий билимдан умумий фойдаланиш ва унинг натижаларини уртоклашиш илмий билимнинг мавжудлиги ва ривожланиши шартларидир. Э. Пеллегрино: «Биоэтика муаммолари миллий ва маданий чегараларга эга эмас» деб жуда тугри кайд этади. Биотиббиёт билимларининг универсаллиги ва умумийлиги бунинг биринчи харлилидир. (3)
Биоэтиканинг аксарият муаммолари олис тарихга бориб такалади. утмишдан мерос колган бу муаммолар мохият эътибори билан ханузгача долзарб ва мухим булиб колаётир, уларнинг ечимларини янгидан англаб етишга, янги йуллар кидиришга тугри келмокда. утган асрнинг сунгги чорагихар кузатилган биотиббиёт фанлари ва технологияларининг жадал ривожланиши биоэтикахар куриб чикилаётган муаммоларнинг бевосита манбаидир.
Мазкур муаммолар жамиятда жиддий мунозара ва бахсларга сабаб булмокда. Уларни хал килишлародамлар нафакат окилона харлилларга, балки анъаналар, кадриятлар ва, нихоят, эмоцияларга таянмокхарлар. Хозирги замон фанининг янгиликлари ва ютукларига нисбатан ижтимоий «Таъсирчанликнинг усиши оламшумул ходиса хусусиятини касб этди - фан -техника амалиёти салбий окибатларининг алохида инсонга ва бутун жамиятга таъсири илмий фаолиятни экспериментал тадкикотлар даражасидан хам, амалга жорий этиш ва фойдаланиш даражасидан хам ижтимоий тартибга солиш буйича бир катор амалий вазифаларни кун тартибига куймокхар. Илмий кашфиётларни ижтимоий эътироф этиш, ижтимоийлаштириш хамда тадкикотчи - олимларнинг ижтимоий масъулияти муаммолари хозирги замон маданияти муаммолари орасидан мустахкам урин олди. (3)
Халкаро харбий трибунал нацистлар Германиясидан инсонхар тиббий тажрибалар утказиш материаллари ва баённомалари асосиданкабул килган Нюрнберг кодекси (1947) олимларнинг ижтимоий масъулияти муаммосини умумбашарий ижтимоий мухим масалалар даражасига кутарган биринчи халкаро хужжат булди.
Биоэтика тадкикотлар сохаси, ижтимоий мунозаралар ва ахлокий карорлар кабул килиш майдони сифатида мамлакатимизхар узининг дастлабкикахармларини ташламокхар. Жахоннинг
купгина атокли мутафаккирлари инсоният янги минг йилликлар яшаб колиши учун вайронкор анъаналар ва ажралишдан янги умумбашарий дунёкарашга йул топиши зарурлигини курсатмокда. Уларнинг мазкур карашлари Халкаро Инсонпарварлик Академияси томонидан 2000 йилда чикарилган инсонпарварлик манифестихар акс эттирилди. Унхаркуйидагисузлар бор: «Янги дунёкараш инсон хукукларини химоя килиши, инсоннинг эркинлиги ва кадр-кимматини янада ошириши, шунингдек бизнинг бутун инсоният олдидаги мажбуриятларимизни кайд этиши лозим» (4). Глобал биоэтиканинг таркибий кисми хисобланган биоэтика мазкур янги дунёкарашнинг ажралмас кисмига айланмокхар. Хозирги замон биоэтикаси синкретик хусусиятга эга, у демократия ва инсонпарварлик Гояларига, Европа маданиятининг анъанавий кадриятларига гарб ва Шарк динларига асосланади. Биоэтика турли хил карашларни мухокама килиш учун очик ва ер куррасидан хаётни саклаб колиш учун хар бир инсон шахсан жавобгар эканлигини курсатишга харакат килади. Турли дунёкарашларнинг тенг хукуклилигини эътироф этиш хозирги замон маданиятидагидемократик интилишларнинг ютукларидан биридир. Биоэтиканинг икки шакли - либерал ва консерватив биоэтиканинг мавжудлиги ахлокий дунёкараш ва анъаналарнинг типологик номувофиклиги билан белгиланади. Хаёт ва мамот масалаларидауларнинг карама-каршилиги мазкур номувофикликни янада кучайтиради. (3)
Нафакат тиббиёт ва биология сохасидан, балки саноат ва кишлок хужалигихар хам фан ва технологияларнинг жадал ривожланиши биоэтикахар куриладиган муаммоларнинг бевосита манбаидир. Глобал биоэтика бир инсоннинг бошка одамларга, хайвонларга, табиатга ва бутун богликка хурмат билан муносабатлар булиши зарурлигини эътироф этади. Маънавиятни устириш, биоцентризм нуктаи назаридан дунёкараш ва маданиятни шакллантириш, фанни ривожлантиришхар антропоцентристик карашлардан воз кечиш биоэтиканинг асосий максадларидир. Фан -техника тараккиёти цивилизациянинг равнак топиши манбаи булибгина колмасдан, баъзан инсон яшайдиган табиий мухитни бузиб, унинг хаётига тахдид хам солади. Таълимни ижтимоийлаштириш, уни дунёни янгича тушунишга, дунёни, янги дунёкарашларни яхлит куришга, инсонпарварлик тафаккурини тарбиялашга йуналтириш замон талабига айланиб бормокда. Бу жараёнга биоэтика хам узининг муносиб хиссасини кушмокхар. Бугунги кунда инсон глобал микёсда фикрлаши, атроф олам учун уз масъулиятини англаб етиши, табиат билан уз муносабатларини уйРунлаштириши, давлат, миллий, ижтимоий, маданий тафовутларга карамай, инсоният ягона эканлигини, табиат, маданият ва хаётни саклаш ва ривожлантириш учун умумий, ягона яшаш концепцияси ва хамкорлик зарурлигини тушуниб етиши лозим. Булажак мутахассисларда дунёкараш маданиятини, бой маънавий оламни, умуминсоний, маънавий кадриятларни, шахсий масъулият этикасини, мустакил ва ижодий тафаккурни шакллантириш вазифаси биринчи харражали ахамият касб этмокда.
Узини -узи текшириш учун саволлар

  1. Инсонга ва бутун тирикликка муайян илмий максадларга эришиш учун таъсир курсатиш воситаси ёки объектлари деб карайдиган дунёкарашнинг хавфлилиги нимада?

  2. Биоэтикани фалсафий тушунишнинг маъноси нимада?

  3. Антропоцентризмнинг мохияти ва бир ёкламалиги нимада? Мазкур дунёкараш концепцияси качон ва каерда юзага келган?

  4. Нима учун биоцентристик дунёкараш антропоцентрик дунёкарашдан инсонпарваррок ва одилрок?

  5. Ж. Р. Мейер дунёкараш турларининг кайси схемаларини келтирган?

  6. Янги дунёкараш концепцияси - биоцентризм уз мавкеини мустахкамлашига нима ёрдам берди?

  7. Биоцентризм фалсафий асосининг стратегияси?

  8. Алберт Швейцер универсал этика назариясининг асосий коидаси?

  9. Рахмдиллик тугрисидаги янги фаннинг мохияти нимада?

Адабиётлар

  1. Коновалова. Л.В.Прикладная этика. (по материалам Западной литературу.) М .ИФРАН1998г

  2. Т.Павлова.Биоэтика в вусшей школе.М.1998.

  3. Силуянова И.В.Биоэтика в России: ценности и закону М.2001

  4. Гуманистический манифест 2000. Теоретический журнал CREDON 20 2000 год..

  1. Биоэтиканинг асосий принциплари ва моделлари Биоэтика принциплари

Маълумки, биоэтика фалсафа ва тиббиётнинг кушилиши натижасидан юзага келди, мохир врачга хаёт ва мамот масалаларини хал килишларкатта муваффакиятларга эришиш имконини берадиган амалий фалсафага (амалий этикага) айланди. Биоэтика фан сохаси сифатида социология, психология, ижтимоий психология, мантик, хукукшунослик, менежмент, пехаргогика хамда бошка тиббий ва нотиббий фанларнинг ютукларини узида жамлади, амалий тиббиётнинг ахлокий муаммоларини, врач ва пациент муносабатларининг ахлокий жихатларини уз объекти деб олди.
Мамлакатимизхар узок вакт тиббиёт этикасига асосан тиббиёт ходими узининг кундалик касбий фаолиятида амал киладиган ахлокий мезонлар мажмуи деб караб келинди. Аммо хозирда вазият узгарди: инсонпарварлик (инсонга мухаббат, яъни мохият эътибори билан антропоцентризм) этикаси урнини биологик этика (богликни хурмат килиш, унинг бетакрорлиги ва гузаллигидан хайратланиш, барча жонзотларни куллаб-кувватлаш) - биоэтика эгаллади. Купгина муаллифлар хозир мазкур тушунчаларни синонимлар сифатидакулламокхарлар. Россияхар хатто тушунчалар гибриди - биотиббиёт этикаси юзага келди (1).
1990 йилда Страсбургхар утказилган биоэтика масалалари буйича симпозиум берган таърифга кура, биоэтика - тиббиёт ва биологиянинг ривожланишига караб юзага келадиган ахлокий, хукукий ва ижтимоий муаммоларни урганувчи билим сохаси. Бошкача килиб айтганда, бу богликка ахлокий муносабат мезонлари тугрисидаги фан, жамият манфаатларини илм -фан тажовузидан химоя килувчи институт, шунингдек тиббиёт сохасидагиахлокий муаммоларни хал килиш методологиясидир. Биоэтиканинг асосий максади - инсонни унинг хаёти ва соглигига тиббиёт ва биологиянинг салбий таъсиридан химоя килиш.
Агар тиббиёт этикаси факат врачларга тааллукли булса, биоэтика кумиталари файласуфлар, экологлар, хукукшунослар, жамоатчилик вакиллари, шахар маъмурларидан тузилади. Тиббиёт этикаси врачнинг мажбуриятлари хакида суз юритса, биоэтика пациентларнинг хукукларини химоя килади. Тиббиёт этикаси ривожланишининг асосий боскичларини кискача куриб чикамиз, чунки биоэтика хакида биз факат тиббиётда 1970 йилдан кейин содир булган ходисалар нуктаи назаридан суз юритишга хаклимиз (2).

  1. -боскич тиббиётнинг шаклланишидан бошланди (асосий ахлокий кадриятлар - масалан, Авестохар Яхшилик ва Ёвузлик тушунчалари, ахимса принципи ва ш.к.га таянилди). Боскич юнон файласуфлари (Сукрот, Платон, Аристотел) асарларининг, айникса, «Гиппократ корпусиИинг пайдо булиши билан якунланди.

2-боскич монотеистик динлар пайдо булиши билан бошланди ва уларнинг иухаризм, буддизм, христианлик ва Исломда шаклланиши доирасидан ривожланди. УйРониш харврихар Марказий Осиёхар яшаган ва ислом динига эътикод килган тиббиётчи - олимларнинг асарлари: Ал - Рухавийнинг «Табибнинг амалий одоби» Ибн -Абу Усейбийнинг «Тиббиёт амри» Ибн Синонинг «Тиб конунлари» ва «Фирузнома» асарлари тиббиёт этикаси тарихихар сезиларли из колдирди. Араб тилихар ёзилган мазкур асарлар мусулмон дунёсидан ташкарихар хам эътироф этилди, лотин тилига ва Европа тилларига таржима килинди.

  1. -боскич -X-XII асрларда ва кейинги асрларда врачлар уюшмаларининг ташкил топиши. XII асрда узининг равнак боскичига етган Салернодагидунёвий тиббиёт мактаби тиббиёт сохасидагиасарларни араб тилидан лотинчага угириш билан шуРулланар эди. Тиббиёт этикаси ривожланишининг мазкур боскичига Т.П. Персивал асарлари («Тиббиёт этикасиП 1803 йил) якун ясади. «Яхшилик кил» принципи мухокама килинди.

  2. -боскич - «Деонтология боскичи» Инглиз файласуфи ва хукукшуноси И. Бентам узининг «Деонтология ёки ахлоктугрисидагифан» китоби(1834 йил) хар кандай касб учун деонтологиянинг зарурлигини утилитаризм нуктаи назаридан тасдиклади. Фойда келтириш, бурч принциплари мухокама килинди.

  3. -боскич 1948 йилда Жахон тиббиёт уюшмасининг Женевахар булиб утган 2 -сессиясидан декларация (XX аср Гиппократ касамёди) ва Тиббиёт этикаси халкаро кодекси (1949 йил)нинг кабул килинишидан бошланди. Мазкур боскичда врачнинг ижтимоий роли жуда ортди, тиббиёт ходимларини ахлокий тартибга солиш эса янги поРонага кутарилди ва халкаро битимлар тузиш оркали мустахкамланди. 1970 йилда В. Поттер «биоэтика» атамасини илмий муомалага киритилди («Perspectivesinbiologyandmedicineх™ «Биоэтика, яшаш хакидаги фанП маколасидан). Тиббиёт этикасининг принциплари ва моделлари

Тиббиёт этикаси - амалий этиканинг энг ривожланган турларидан бири мингйилликлар мобайнида врачлар билан азоб-укубатлар чеккан, алохида Рамхурлик ва диккат-эътиборга, баъзан - нафакат харвога, балки хаётини саклаб колишга хам мухтож булган беморлар уртасидан юзага келувчи мураккаб муносабатларни тартибга солишга хам харакат килиб келди.
Тиббиёт этикасининг асосчиларидан бири - буюк Гиппократ врач хулк-атворининг асосий принципларини «Гиппократ касамёди«А,а таърифлаб берди. Врач -пациент муносабатлари хамиша мураккаб хусусиятга эга булган, зотан, врач билим ва хокимиятга эга булади, бемор эса унга узининг энг азиз нарсасини (уз хаётини) ишониб топширади. Шунинг учун хам мазкур муносабатлар ахлок ва хукук билан катъий тартибга солиниши керак. Тиббиёт этикаси - врач фаолиятига таъсир курсатиши лозим булган узаро алокадор шахсий ва ижтимоий принциплар мажмуи.
Патернализм - тиббиёт этикасининг дастлабки моделларидан бири. Бу шундай бир муносабатлар моделики, унхар врач беморга нисбатан нафакат мехрибон ота, балки подшо ва худо сифатида хам иштирок этади, зеро, инсоннинг хаёти, соглиги, эркинлиги ва бахти унинг кулихар булади. Профессионал тиббиёт этикасининг мазмуни «фойда келтириш» Оиён етказмаслик» «беморнинг ишончини козониш» сингари принциплар билан белгиланади, яъни врач фаолиятини тартибга солишга йуналтирилган ва СГиббий деонтология»деб аталади.
Тиббиёт - юксак даражада профессионализмни талаб этувчи ва этика принципларининг изчил тизимини назарда тутувчи соха. Шахсий даражада тиббиёт этикаси врачнинг касбий эркинлигини ва мурувватини уз ичига олади. Касбий эркинлик -даволаш курсини бошка шахсларнинг аралашувисиз белгилаш хукуки. У пациентнинг уз соглиги хакида ахборот олиш хукуки билан чекланади.
Мурувват курсатиш - «Гиппократ касамёдиЦинг энг машхур коидаси - зарур холда бошкаларга ёрдам курсатиш врачнинг касбий мажбурияти эканлигини назарда тутади. Тиббиёт этикаси доирасидан мурувват курсатиш ва бундан буён зиён етишининг олдини олиш (масалан, огрикни колдириш зарурияти) уртасидан мувозанатга эришиш талаб этилади. Яхшилик принципи билан зиён етишининг олдини олиш уртасидагимазкур ахлокий муносабатга баъзан хаётнинг мукадхарслиги билан хаёт сифатининг карама-каршилиги деб хам каралади.
Ижтимоий даражада тиббиёт этикаси тиббий ресурсларни таксимлаш, улардан фойдаланиш имконияти ва ижтимоий адолат муаммолари хакида суз юритилади. Тиббиётданфойдаланиш имконияти деганда хар бир пациентнинг тиббий ёрдам олиш хукуки, тиббий хизматларга хак тулаш имконияти тушунилади. Мазкур мажбуриятни жамият уз зиммасига олиши лозимлиги назарда тутилади.
Адолат - пациентнинг сохталик ва фаворитчиликдан холи тиббий ёрдам олиш хукуки. Харр бир инсон уз соглигини саклаш абстракт хукукига эга эканлигига карамай, реал амалиётхар тиббиёт ходимларининг уз касбига совукконлиги, лаёкатсизлиги ва саводсизлиги туфайли фожиалар ва зиддиятлар юзага келади.
Врач - пациент муносабатлари замирихар тенгсизлк ётади: врачнинг билимлари унга пациент учун алохидакимматли булган сохахар пациент устидан хокимиятга эга булиш имкониятини беради. Пациент эса врач олдида жисмоний ва эмоционал жихатдан ялангоч холатда булади. Бемор ёрдамга умид килади, у шу жумладан ноаниклик ва таваккал билан боглик ута тобе холатлар булади. Ахлок ва хукукнинг вазифаси врачга маълум мажбуриятлар юклаш ва пациентни маълум хукуклар билан химоя килиш оркали юкорида зикр этилган тенгсизликни бартараф этишдан иборат. Хозир хар тиббиёт этикаси халкаро принциплари мавжуд. Улар шу жумладанкийноклар ва инсон кадр — кимматини камситишнинг бошка шаклларидан химоя килиш тугрисидагиДекларациялар (БМТ Ассамблеяси 1982 йилдакабул килган) баён этилган. Тиббиёт этикасининг махбусларни кийноклар ва инсон кадр-кимматини камситувчи муносабат ва жазо турларидан химоя килишларврачларнинг ролига тааллукли асосий принциплари куйидагилардан иборат:

  1. Согликни саклаш ходимлари махбусларнинг жисмоний ва рухий соглигини куриклашлари, махбус булмаган шахсларни кандайдаволасалар, махбусларни хам шундай сифатли даволаш билан таъминлашлари шартю

  2. Врачлар, агарда улар кийнокларда ёки бошка муносабат ва жазонинг шафкатсиз турларида иштирок этсалар ёки иштирокчилик килсалар, жиноят содир этадилар.

  3. Согликни саклаш ходимлари ёки врачлар, агарда улар:уз билим ва тажрибасидан махбусларни уларнинг соглигига таъсир курсатиши мумкин булган тарзда суроккилишга кумаклашиш учун фойдалансалар; махбусларнинг соглиги уларга нисбатан муносабат ёки жазонинг махбуслар жисмоний ёки рухий соглигига салбий таъсир курсатиши мумкин булган хар кандай шаклларини куллаш имконини бериши тугрисидан шохидлик берсалар, жиноят содир этадилар.

  4. Тийдириш йусиндаги хар кандай харакатларда врачнинг иштирок этиши тиббиёт этикасига зид хисобланади, башарти буни махбуснинг соглиги ва хавфсизлигини саклаш зарурияти такозо этган булмаса.

  5. Юкорида баён этилган принциплардан хеч кандай асосларга кура, шу жумладан фавкулодда холатлар хам чекиниш мумкин эмас.

Хуллас, тиббиёт этикасида асосий принциплар врач мажбуриятларидауз ифодасини топади. Тиббий деонтологияхар врачнинг бемор олдидаги, бошка врачлар олдидаги, беморнинг кариндош -уруглари ва якинлари олдидаги уз мажбуриятларини адо этишига асосий эътибор берилади. Бу мажбуриятлар жумласига куйидагилар киради:
а) барча мухтожларга малакали ёрдам курсатиш; б) ёрдам курсатишхар инсоннинг кадр -кимматини эъзозлаш ва хамдардликкилиш; в) врач сирини саклаш; патернализм принципидан келиб чикиб мустакил карорлар кабул килиш; г) зиён етказмаслик; д) уз хамкасбларига виждонан муносабатлар булиш, беморларни алдайдиган, каллоб врачларни фош килиш; е) уз билимларини ошириб бориш; ж) одамларда (махбусларда) тажриба утказмаслик; з) бошка одамларни кандайдаволаса, махбусларга хам шундай сифатли тиббий хизмат курсатишни таъминлаш; и) кийнокларда ёки бошка шафкатсиз ва инсон кадр-кимматини камситувчи тадбирларда фаол ёки пассив иштирок этмаслик; к) махбуслар ёки ушланганларга нисбатан тийдириш йусиндаги харакатларда иштирок этмаслик.
Биоэтиканинг асосий принциплари (тиббиёт этикасидаги сингари) врач мажбуриятларидаэмас, балки пациент хукукларини таърифлашхар уз ифодасини топади:

  1. Ёзма тарзда, тушунарли килиб баён этилган ахборот олиш хукуки. Пациент таваккал хакида ахборотга эга булиши керак. Мазкур принцип врач сиридан фарккилади, чунки пациентнинг хабардорлигини назарда тутади.

  2. Бемор уз такдири хакидакарор кабул килиш, карор кабул килишлариштирок этиш хукукига эга.

  3. Тиббиёт этикасининг асосий принципи булган патернализм урнини инсон кадр-кимматини ва беморнинг эркин танлаш хукукини эъзозлашга асосланган шахс эркинлиги принципи эгаллайди.

  4. Биоэтиканинг бош принципи: хабардорликка асосланган розилик (informedconsent).

  5. Рахмдиллик.

Хабардорликка асосланган розилик беморнинг холатини унга тушунарли тарзда айтишни ва булгуси даволаш юзасиданкарор кабул килишларунинг иштирок этишини назарда тутади. Бу принцип тиббиёт этикасининг врач сирини саклашга чакирувчи принципидпн фарккилади. Биоэтика, янги йуналиш сифатида, бугунги кунда инсонга тахдид солаётган куйидагихавф - хатарлар билан тукнаш келди: тоталитаризм ва зуравонликнинг янги шакллари (одамлар устида тажриба утказиш, инсон аъзоларини манипуляция килиш), одамлар селекцияси, насл колдириш табиий кобилиятининг йуколиши, оила инкирози, эркаклар ва аёллар фундаментал оппозициясининг бузилиши, бутун тирикликка хавф солаётган янги биологик мавжудотлар (монстрлар)нинг пайдо булиши, микроорганизмлар устида тажрибалар утказиш билан боглик янги касалликларнинг пайдо булиши, тиббиётга тижоратнинг кириб келиши натижасиданодамлар уртасидагимуносабатларнинг бекарорлашиши.
Биоэтика вужудга келишининг шарт - шароитлари: тиббиётга тижоратнинг кириб келишига карши, пациентларнинг хак- хукукларига риоя этиш, шунингдек тиббиёт ходимларининг манфаатларини таъминлаш учун каттик кураш олиб бориш, сугурта тиббиётини жорий этиш, конун хужжатлари, рухонийлар ва бошка диний муассаса ва ташкилотлар, турли мамлакатларда яратилган ахлок кодекслари. Замонавий тиббиёт ютукларидан номакбул максадлардафойдаланишга булган барча уринишларга, бактериологик, кимёвий ва ядро куроллариданфойдаланишга тускинлик киладиган биоэтика халкаро кумиталари ташкил этиш зарурияти.
Биоэтика принципларини баён этишга киришар эканмиз, куйидаги холатга эътиборни каратишни истар эдик. Маълумки, мавжуд этика назариялари жуда ранг - барангдир. Бинобарин, барчани тула кониктирадиган принцип ёки принциплар мажмуини топиш мумкин эмас. Шунинг учун хам биз бу ерда уз олдимизга бундай максадни куймадик. Биоэтика буйича мавжуд адабиётларда мазкур муаммони муайян принципларни асосий принциплар деб олиш нуктаи назариданхамда мазкур принципларнинг узаро муносабатлари нуктаи назаридан хал килишнинг жуда куп вариантлари таклиф этилади. (3)
«Зиён етказма» принципи
Бу тиббиёт этикасининг энг кадимги принципи. Унинг лотинча таърифи куйидагича: primumnonnocere. Уни узбекчага «энг аввало — зиён етказма» деб угириш мумкин. Бу ерда «энг аввало» сузларини мазкур принцип врач фаолиятининг энг мухим принципи хисобланади, деб талкин килиш хам мумкин. Баъзан зиён етказма» принципида Гиппократ врачлар этикасининг мохиятини курадилар. Вахоланки, унинг асарларидабундай фикр мавжуд эмас. Гиппократ касамёди, жумладан, шундай дейилади: «Мен уз кучим ва билимимга караб беморларга фойда келтиришга харакат киламан, уларга хар кандай зиён етказиш ва нохолис муносабатлар булишдан узимни тияман, Аммо, бутун касамёд нуктаи назаридан олиб караганда, мазкур сузларни унинг мохиятини ифохар этувчи сузлар деб айтиш кийин, чунки касамёдлар баён этиш изчиллигига кура хам, маъносига кура хам биринчи уринга касбни эгаллаётган шахснинг уз устози олдидаги бурчлари куйилган.
Мазкур принцип муносабати билан тугилувчи биринчи савол: биоэтика сохасига, авваламбор, врач фаолиятига, унинг беморлар билан узаро муносабатларига татбикан, зиён деганлар айнан нима
тушунилишини кандай аниклаш мумкин? Бу маънолар, вазиятга врач нуктаи назариданкараганда, зиённинг куйидаги шаклларини фарклаш мумкин:
-харакатсизлик, ёрдамга мухтож одамга ёрдам курсатмаслик оркасидан етказилган зиён;
-виждонсизлик, нохолислик ёки ёмон ният оркасидан етказилган зиён;
-нотугри, пухта уйланмаган ёки малакасиз харакатлар билан етказилган зиён;
-айни вазиятда объектив зарур булган харакатлар билан етказилган зиён.
Зиённинг юкорида зикр этилган хар бир тури, табиийки, хар хил бахоланади. Уларнинг биринчиси -ёрдам курсатмаслик оркасидан етказилган зиён масаласига келсак, бу ерда биз айрим холларда хукукбузарлик, яъни конунхар ёки бошка норматив хужжатлар белгиланган мажбуриятни бажармаслик билан тукнаш келамиз. Шунинг учун хам бундай вазиятларда муаммо ахлокий ахамиятдан хам кура купрок юридик ёки маъмурий ахамият касб этади.
Айтайлик, навбатчиликлар булган врач беморга нисбатан амалга ошириши лозим булган харакатларни бажармаган. Бу холда у, биринчидан, мажбуриятларини бажармаганлиги учун, иккинчидан эса, унинг мазкур харакатсизлиги келтириб чикарган окибатларга караб жавобгар булади. (Биринчи жавобгарлик деонтологик, иккинчси эса - утилитаристик хусусиятга эга булади.) Бунда биринчи холат буйича жавобгарлик мукаррар булса, иккинчи холат буйича у маълум даражада енгиллаштирилиши мумкин - масалан, врач янадаогир холатларбулган бошка беморга ёрдам курсатиш учун вакт ва куч сарфлашига тугри келган булса. Шунга карамай, ёрдам курсатилмаган бемор ёки унинг кариндошлари врачга даъво билан хатто судга хам мурожаат этишлари мумкин. Агар врач уз хизмат мажбуриятларини адо этмаётган пайтларюкорида зикр этилган харакатларни бажармаган булса, бошка гап. Бадиий асарларда, кинолар баъзан шундай сюжетга дуч келиш мумкин: поездхар ёки самолётхар фавкулодда тиббий ёрдам курсатиш зарурияти тугилади ва экипаж йуловчиларга тахминан шундай сузлар билан мурожаат этади: «Орангизда врач булса, ёрдам курсатишини сураймиз» Бундайвазиятлар йуловчилар орасидан булган врач ёрдам курсатишдан узини тийиши мумкин. Бу холда, хатто атрофдагилар унинг касби хакидакай тарздадир хабар топган такдирда хам, уни жиноий жавобгарликка тортиш жудакийин булади (масалан, АКШконунларига биноан хусусий амалиёт билан шугулланадиган врач бундай холда умуман юридик жавобгарликка тортилмайди). Аммо ахлокий жихатдан бундай харакатсизлик кораланади. Масалан, АКШ врачларининг касаба уюшмаси бундайкилмишни содир этган шахсни тиббий амалиёт билан шугулланиш хукукини берадиган лицензиядан махрум килиши мумкин.
Зиённинг иккинчи тури - виждонсизлик (яъни уз мажбуриятларини мувофиктарзда бажармаслик), нохолислик ёки ёмон ният оркасидан етказилган зиён хам, ахлокий жихатданкоралашга лойик булса -да купрок маъмурий - юридик жавобгарлик объекти хисобланади.
Зиённинг навбатдаги тури - врачнинг етарли малакага эга эмаслиги, уз мажбуриятларини сифатли бажаришга лаёкатсизлиги оркасидан етказилган зиён хам ахлокий тахлил нуктаи назаридан жиддий кийинчилик тугдирмайди. Бу уринда врач малакаси тушунчаси нафакат соф техникавий, балки ахлокий мазмунга хам эга эканлигини кайд этиб утиш лозим. Врач касбини эгаллаган, аммо врач одатдабажарадиган вазифаларни уддалай олмайдиган шахс, табиийки, ахлокий жихатданкоралашга лойик. Бу ерда куп нарса «бхартхар» сузи кандай тушунилишига боглик: оддий, «уртача» врач хакида суз юритилаётган булса - бир гап, юкори малакали мутахассис хакида сузюритилаётган булса - бутунлай бошка гап. Табиийки, юкори малакали врачга нафакат касбий, балки ахлокий нуктаи назардан хам нисбатан катта талаблар куйилади.
Нихоят, врач беморга етказиши мумкин булган зиённинг туртинчи тури - объектив зарур булган зиён. Бир карашда бундай зиён хакидакуйилган саволнинг узи ажабланарли булиб туюлиши мумкин: бу кандай булди, ахир бемор врачга маълум наф куриш, масалан, огрикдан халос булиш умидида мурожаат этади - ку? Аммо масалани диккат билан куриб чикадиган булсак, врачга деярли хар бир мурожаат замирида беморга муайян харражалар зиён етиши эхтимоли яширинлигининг гувохи буламиз. Вазиятга бу томондан- бемор томониданкарайдиган булсак, зиённинг ранг-баранг турларини куришимиз мумкин.
Авваламбор, врач хузурига ташрифнинг узи маълум вакт сарфлашни (хозирда баъзан пул сарфлашни) хам такозо этади. Вахоланки, пациент бу вактни бошка, узи учун купрок маъкул булган юмушга сарфлаши мумкин эди. Ёки булмаса у врач хузурига ташриф буюриш окибатидакандайдир мухим ишларни бажара олмайди. Бордию врач унга маълум режим тайинлаган булса, бу ерда зиён пациентнинг имкониятлари, унинг эркинлигини маълум даражада, баъзан жиддий чеклашхар намоён булди. Бемор касалхонага ёткизилган такдирда имкониятларни чеклаш билан боглик мазкур зиён ута жиддий ахамият касб этади.
Зиённинг яна бир шакли беморга унинг холати хакида ахборот бериш ва касалликни прогноз килиш билан боглик. Бу холда зиён ахборотни яшириш, беморни алхарш ёки унга тугри ахборот бериш билан боглик булиши мумкин. Бир томондан олиб караганда, бирор кишини алхарр эканмиз, биз бу билан унга уз -узидан зиён етказамиз, чунки унинг кадр-кимматини камситамиз. Бошка томондан олиб карайдиган булса, беморга унинг соглиги хакида тугри, аммо уни саросимага солиб куйиши мумкин булган ахборот бериш оркали хам зиён етказиш мумкин.
Бундан ташкари, беморга зиён врач ёки даволаш муассасасининг бошка ходими мазкур бемор хакида тиббий ахборотни учинчи шахсларга такдим этиши (врач сирини саклаш коидасини бузиши) натижасидан етказилиши хам мумкин. Умуман олганда, мазкур ахборотни ошкор этиш врач сирини саклашни назарда тутадиган конунга зид хисобланади ва бундай холларда биз мазкур зиён етиши мукаррар деб айта олмаймиз. Аммо конун бундай ахборотни ошкор этишга йул куядиган ёки хатто ошкор этишни (факат катъий белгиланган шахсларга!) талаб киладиган холларда хам беморга зиён етказилиши мумкин. Бу холда бошка одамларга зиён етиши (масалан, уларга касал юкиши) хавфининг олди олинганлигига карамай, беморнинг узига зиён етиши мукаррар булиб колади. Беморни алхарш билан богликхолда булгани сингари, бу холда хам унга жисмоний эмас, балки маънавий зиён етказилади. Врач билан пациент муносабатлари хакида суз юритганхар зиённинг юкорида зикр этилган иккала тоифасини хам эътиборга олиш лозим.
Врач тайинлаган даволаш усули огрикли процедураларни уз ичига олиши мумкин - демак, врач (табиийки, яхши ниятхар- касални даволаш учун) беморга жисмоний огриклар етказади. Маълум вазиятларда эса врач беморга бундан хам жиддийрок зиён, масалан, шикаст етказишга мажбур булади ва бемор бунинг натижасидан ногирон булиб колади.
Нихоят, бемор кучли огриклар билан кечадиган бедаводардга чалинган булиши ва у тез, огриксиз улимни бундай азоб - укубатларнинг давомэтишидан афзалрок куриши мумкин.
Врач беморга етказиши мумкин булган зиённинг айрим шакллари шундай таснифланади. Уз- узидан аёнки, энг аввало, зиён етказма принципини том маънода, яъни хар кандай зиён етказишданкочиш маъносидан тушунадиган булса, врач беморнинг холатига хар кандай аралашишдан узини тийиши лозим булар эди. Табиийки, мазкур принцип бундай маънога эга эмас.
Баъзан врач етказадиган зиён факат беморнинг узигагина тегишли булмаслиги мумкин. Масалан, хомиладор аёлнинг хаётига хавф тугилган такдирда, хомила тушириш, яъни беайб инсонга зиён етказиш зарурияти тугилиши мумкин. Ёки бошка мисол: бир беморнинг хаётини кувватловчи даволаш натижасидан тегишли ресурслар такчиллиги туфайли уз хаётини саклаб колишга кодир аппаратураданфойдалана олмаган бошка беморларга зиён етиши мумкин. Бундай вазиятлардазиён етказма принципи амал килса -да, аммо у пухта уйланган, маънавий жихатдан асосланган танлаш учун етарли булмайди.
Хуллас, «зиён етказма» принципини шу маънохар тушуниш керакки, врач факат объектив тарзда мукаррар ва мумкин кадаркам зиён етказишга хакли, врач фаолиятида ахлокий танлашни такозо этувчи холатлар кам учрайдиган холатлар эмас, аксинча, улар врач кундалик фаолиятининг ажралмас таркибий кисмидир.
Нихоят, врач уз харакатлари билан беморга атайин ёки беихтиёр зиён етказиши мумкин. Харакатсизлик оркасидан зиён етказиш, касддан зиён етказиш ва объектив мукаррар зиён етказиш холатларидаатайин етказилган зиён хакида суз юритилади. Бундай зарарни олдиндан кура билиш ва унинг куламига бахо бериш мумкин. Аммо одамлар, шу жумладан врачлар купинча уз харакатлари билан беихтиёр зиён етказадилар. Мазкур зиённинг хам икки варианти мавжуд: окибатлари хакида уйлашни истамаслик оркасидан зиён етказиш; назорат килиб булмайдиган ташки холатлар таъсирихар зиён етказиш.
«Яхшилик кил» принципи.Мазкур принцип олдинги принципни кенгайтиради ва давом эттиради. Биоэтика сохасидагиайрим мутахассислар бу икки принципни хатто бирлаштириб хам курсатадилар. Аммо мазкур принциплар уртасидан уларни алохида куриб чикишни (айникса, биоэтикага татбикан) асослайдиган жиддий фарклар хам мавжуд. «Зиён етказма» принципи тиббиётдан ташкарида хам машхур. Гарчи биз уни тиббиёт амалиётидан олинган мисолларда куриб чиккан булсак-да, баъзан одамлар уртасидагибарча ахлокий муносабатларда уни асосли равишда минимал зарур булган, яъни асосий талаб деб хисоблайдилар. Агар мен врач сифатида эмас, балки оддий одамсифатида уз килмишим бошка одамга зиён етказиши мумкинлигидан чучисам, бундай харакатлардан узимни тийганим маъкул. «Яхшилик кил» принципи эса такик эмас, балки маълум ижобий харакатларни такозо этувчи коидадир. Унинг маъноси баъзан мехр- мурувват, хайрия, рахмдиллик сузлари ёрдамида ифохарланади. Мазкур харакатлар биринчи навбатлар окилона мушохахар юритишни эмас, балки хамхамдардлик, мехр -шафкат сингари хис -туйгуларни такозо этади. Кучсизлик, огрик ва азоб — укубат, афсуски, муваккат, тарихнинг маълум боскичларига хос булган тушунчалар эмас, балки инсон хаётининг доимий йулдошларидир. «Яхшилик кил» принципи нафакат зиён етказмаслик, балки унинг олдини олиш ва (ёки) унинг окибатларини бартараф этиш учун фаол харакат килиш зарурлигига эътиборни каратади. Бунда факат врач ихтиёрий ёки беихтиёрий тарзда етказган зараргина эмас, балки врач олдини олиш ёки окибатларини бартараф этишга кодир булган хар кандай зиён назарда тутилади.
«Яхшилик кил» принципини тушуниш ва асослашхар маълум муаммолар мавжуд. Масалан, у узини узи курбон келтириш ва ашаддий алтруизм маъносидан талкин килиниши мумкин. Айтайлик, кимдир мазкур принципга амал килиб, уз буйрагини, хатто иккала буйрагини хам бошка, мутлако нотаниш одамга кучириб утказишни таклиф килишга, бошкача килиб айтганда, уз хаётини бахшихар этишга узини бурчли деб топди. Уз-узидан аёнки, инсондан узини бундайкурбон келтиришни талаб килишни аклдан деб булмайди. Шунинг учун хам «Ахшилик кил» принципи баъзан ахлокий мажбурият сифатида эмас, балки ахлокий идеал сифатида тушунилади - унга риоя этиш маъкул иш булса -да, бошка бировга яхшилик килишдан бош тортган шахсни ахлоксиз деб айтиш ва коралаш нотугри. Хуллас, мазкур принципни асослаш яхшилик килиш мажбурияти мавжудми, агар мавжуд булса, у хакдакандай холларда суз юритиш мумкин, деган мураккаб масалага бориб такалади. Масалан, биз сузишни яхши билмайдиган одамданкиргок якинихар чукаётган одамни куткаришни талаб кила оламизми? Бошка томондан, сузишни яхши билмайдиган одам чукаётган одамга куткариш чамбарагини узатиш учун атиги икки -уч метр жойдан сузиб утиши керак булса, у бундайкилишга маънавий жихатдан бурчли эмас, деб хисоблаш мумкинми?
Яхшилиш килиш мажбурияти этиканинг турли назарияларидахар хил асосланади. Утилитаристлар уни фойда келтириш принципининг бевосита окибати деб хисоблайдилар: бошкаларга яхшилик килиб биз дунёда эзгу ишлар сонини купайтирамиз. Кантнинг деонтологик этикасида яхшилик килиш «агар сен бошкаларга яхшилик килиш умумий коидага айланишини ва бошкалар сенга яхшилик килишини истасанг, узинг хам бошкаларга яхшилик килИ деган катъий коидадан келиб чикадиган талаб хисобланади. Д. Юм бошкаларга яхшилик килиш заруриятини ижтимоий муносабатлар табиати билан асослайди: жамиятда яшар эканман, мен бошкалар килаётган ишлардан наф кураман, бинобарин, мен хам уларнинг манфаатларидахаракат килишим шарт. (3)
Юкорида биз «яхшилик кил» принципини иштирок этувчи иккала томон хеч кандай махсус муносабатлар билан узаро богланмаган вазиятларга татбикан куриб чикдик. Аммо бундай муносабатлар мавжуд булган холларда яхшилик килиш мажбурияти жиддий салмок касб этади. Айтайлик, бирор одамга унинг кариндоши булмаган беморга кучириб утказиш учун уз буйрагини бериш таклиф килинаётган булса, бундай жонбозлик курсатиш мазкур одамнинг мажбурияти деб айтиш мумкин эмас (бизнинг конунчилигимиз бундай донорликни такиклайди). Агар ота ёки она уз фарзандига буйрагини бераётган булса, мехр - мурувват курсатишнинг мазкур шаклини купрокдаражада мажбурий деб топиш мумкин. Айни холда муносабатлар шу маънода махсус хисобланадики, ота ёки она булиш анча жиддий мажбуриятлар юклайдиган маълум ижтимоий вазифани бажариш демакдир.
Махсус муносабатларнинг яна бир тури - маълум битим, шартнома ёки контракт билан белгиланадиган (аммо доим хам хужжат шаклидакайд этилавермайдиган) муносабатлар. Мазкур битим, шартнома ёки контракт билан иштирокчи томонларнинг манфаатларини таъминлашга йуналтирилган харакатлар белгиланиши мумкин.
Хизматлар курсатувчи профессионал билан мижоз, пациент ёки мазкур хизматлардан фойдаланувчи шахс уртасидагимуносабатларни хам махсус муносабатларнинг турларидан бири сифатида эътироф этиш мумкин. Профессионал - бу, айтайлик, врач, юрист, милиционер, укитувчи, мураббий ва ш.к., яъни махсус билим ва куникмаларга эга булган, тегишли ижтимоий вазифани бажарадиган шахс. Унинг асосий вазифаси узига ёрдам сураб мурожаат этувчи одамларнинг хожатини чикаришдан иборат.
Табиийки, алохида врач хам, бутун согликни саклаш ва тиббиёт тизими хам уз фаолиятида факат пациентларга зиён етказмаслик вазифаси билангина чекланмайди. Акс холда жамият мазкур тизимни куллаб-кувватлаш учун асосларга эга булмас эди. Согликни саклаш тизимининг вазифаси беморларга шунчаки зиён етказмасликдан эмас, балки барча пациентлар, демак, барча одамлар ва бутун жамиятнинг манфаатларини таъминлаш, яъни уларга яхшилик килишдан иборат. Сарик безгак ёки вабо сингари касалликларнинг олдини олиш усуллари кашф этилганидан сунг умуммиллий микёсда мазкур огир касалликларни профилактика килиш махсус дастурларининг кабул килинишига табиий бир хол деб каралди. Зотан, мазкур чора - тадбирларни амалга оширмаслик маънавий жихатдан масъулиятсизлик булар эди.
Умуман олганда, пациентларнинг соглигини таъминлаш врачлар хамда тиббиёт сохасидагибошка профессионалларнинг бурчидир. Согликни саклаш тизимининг вазифаси согликни йукотишнинг олдини олишдан, беморнинг йукотган соглигини тиклашдан иборат. Аммо айрим холларда камрок натижа билан, масалан, касалликнинг ривожланишини тухтатиш ёки хатто паллиатив тиббиёт билан боглик холларда улаётган одамнинг огриги ва азоб-укубатларини енгиллаштириш билан кифояланишга тугри келади.
Гиппократ касамёдида яхшилик килиш мажбурияти бурч сифатида врачлар каторидан урин эгаллаётган шахснинг уз устозига ва хатто унинг оиласига булган муносабатига нисбатан амал килади. Беморларга булган муносабат масаласига келсак, бу маънохаркасамёд катъий мажбурловчи хусусиятга эга эмас: бу ерда врач узига ёрдам сураб мурожаат этиши мумкин булган одамлар билан ихтиёрий равишхар муносабатларга киришаётган соха ёки муассаса вакили сифатида иштирок этади. Улар билан муносабатларда врачнинг ижтимоий вазифаси мехр - мурувват курсатишдан, яъни яхшилик килишдан иборат.
Хозирги замон тиббиётда эса врачнинг жамият ва уз пациентлари олдидаги мажбуриятлари биринчи уринга чикади. Умуман олганда, Гиппократ харвридан фаркли уларок, хозирги врач учун пациентларга яхшилик килиш мажбурияти купрокдаражадакоида хусусиятига эга.
«Яхшилик кил» принципи билан боглик яна бир муаммо мазкур яхшиликнинг мазмунини ким белгилайди деган саволга жавоб топишни назарда тутади. (3)
Патернализм
Гиппократ касамёдида шундай сузлар бор: «Мен уз кучим ва билимимга караб беморларга фойда келтиришга харакат киламан...» Тиббиёт амалиётининг куп асрлик анъанаси шундан иборатки, хар бир муайян холатда беморга нима фойда беришини айнан врач хал килади. Бундайёндашув патерналистик (лотинча «pater» - «ота» сузидан) ёндашув деб аталади, чунки врач айни холда нафакат уз фарзандининг фойдаси хакидакайгурадиган, балки бу фойда нимадан иборатлигини хам белгилайдиган ота вазифасини бажаради. «Патернализм» атамаси уз келиб чикишига кура ижтимоий - сиёсий назариялар тилига мансуб булиб, давлат билан фукаролар уртасидагишундай муносабатлар типини тавсифлайдики, бундадавлат узини фукароларнинг вакили ва уларнинг манфаатлари ифодачиси деб хисоблайди, яъни фукароларнинг фикрини аниклаш ва инобатга олиш хакида уйламасдан уларнинг номидан иш куради ва карорлар кабул килади. Фукаролар эса, уз навбатихар, биз учун нима яхши -ю, нима ёмонлигини хал килишга давлатнинг узи ваколатли, аммо, шу билан бир вактхар, у биз хакимиздакайгуриши, бизга гамхурлик килиши шарт, деган карашлардан келиб чикади. Натижада фукаролар уз хукук ва эркинликларини давлатга топширадилар, яъни табааларга айланадилар. уз субъектлари, яъни табааларнинг эркинликларини бажонидил чеклашни Кант патерналистик хукумат (imperium paternale)нинг мохияти деб хисоблаган ва унга тасаввур килиш мумкин булган энг ёмон деспотизм деб тавсиф берган.
Жамиятнинг ижтимоий ва сиёсий маданияти ходисаси булган патернализм нафакат давлат ва фукароларнинг узаро муносабатларига нисбатан, балки жамият хаётининг хокимият муносабатлари, яъни бировнинг хукмронлиги, бошкаларнинг эса тобелиги муайян тарзда намоён булувчи барча сохаларига нисбатан хам амал килади. Согликни саклаш сохаси мана шундай сохалардан биридир.
Гиппократ этикасида «врач — бемор» муносабатлари «кучли» ва «кучсизнинг муносабатлари асосига курилган. Бу тиббиётда патерналистик ёндашув моделининг вужудга келишига сабаб булган. Патернализм ва нопатернализм муаммоси бутун биоэтикага хосдир. Патерналистик модел врач ва бемор уртасидагиахлокий муносабатларнинг карама-каршилигига асосланади. Бунда клиник карорлар кабул килиш учун бутун жавобгарликни врач тула (ёки деярли тула) уз зиммасига олади. Врач ва бемор муносабатларининг нопатерналистик модели эса, аксинча, беморнинг маънавий эркинлиги устуворлигидан келиб чикади. Бунда беморнинг хукуклари тушунчаси мазкур ёндашувнинг асосий тушунчасига айланади. СССРда, хозирда МДДда хам врачларнинг аксарият кисми беморлар билан узаро муносабатларнинг анъанавий патерналистик моделига таянадилар, жумладан, врачлик амалиётида «мукаддас (халоскор) ёлгон» принципи узини оклашига ишонадилар. Зигмунд Фрейд врачдан узининг саратон касаллигига чалинганлигини эшитганида, у: «Менга бу хакда гапиришга сизга ким хукук берди?» деган экан. Жинсий муносабатлар сохасидан узини -узи алдашдакарши буюк курашчи бошка бир биологик хакикат - улимнинг мукаррарлигини тан олишга узида куч топа олмади. куйилган «дахшатли» ташхисни беморга ёки унинг кариндошларига ошкор этиш керакми ёки уни сир тутган маъкулми? (4) Биз купинча булгуси даволашнинг тафсилотларини ва билан боглик таваккал даражасини билмасликка харакат киламиз. утказилган суровларнинг маълумотларига караганда, мазкур мавзуларда маълумот олишдан манфаатдор булмаган беморлар сони Россияда 60% га етган. уз соглигихакида хакикатни билишга купчилик табиий хукук деб карайдиган Америкада хам врачлар маданий омилларни эътиборга олади. Тиббий патернализм шуни назарда тутадики, врач беморнинг даволашга, маълумот ва маслахат олишга булган эхтиёжлари хакида факат уз мушохадасига таяниши мумкин. Патернализм беморларни уларнинг фойдасини кузлаб мажбурлаш, алхарш ёки улардан маълумотни яширишни оклаш имконини беради. Бу уринда шуни кайд этиб утиш керакки, собик СССРда патернализм, шу жумладан тиббий патернализм анъаналари чукур илдиз отган эди. Мазкур анъаналар чор Россиясига хам олий даражада хос булган. Мазкур анъаналарнинг маълум даражада такомиллаштирилган шакллари шуро харврихардавомэттирилди ва хатто кучайтирилди. Согликни саклаш сохасидан патерналистик карашлар бутун дунёхар XX асрнинг урталаригача етакчилик килди ва уларга хеч ким шубха билдирмади. Худди шу даврда бошланган мазкур карашлардан кескин чекиниш бир катор сабабларбилан, шу жумладан ахоли саводхонлигининг жадал усиши хамда хар хил кадриятлар тизимлари амал киладиган плюралистик жамиятда врачнинг кадриятлари, бинобарин, унинг бемор манфаатлари хакидаги карашлари беморнинг кадриятлари ва унинг уз фойдаси ва манфаатлари хакидаги карашларига мос келмаслиги мумкинлигининг англаб етилиши билан изохланади. Пациентнинг эркинлигини хурмат килиш принципи
Юкорида куриб чикилган икки принципдан фаркли уларок, мазкур принцип биоэтикахар сунгги ун йилликлар харвомихар, яъни беморнинг фойдаси ва манфаатларини аниклашхар врачнинг лаёкатлилигига шубха билдирилган даврда етакчи уринга кутарилди.
Эркинлик тушунчаси этикадагиасосий тушунчалардан биридир. Зотан, том маънохар эркин шахсгина эркин танлай олади ва факат бундай танлаш имконияти мавжуд булган жойхаргина масъулият хакида суз юритиш ва ахлокка оид тушунчаларни куллаш мумкин. Харракатни амалга ошираётган шахс:
а) била тугиб (фалсафа тили билан айтганда- интенционал тарзда), яъни узининг маълум нияти, режасига кура;
б) нима иш килаётганини тушунган холда;
в) харакат жараёни ва натижасини белгилайдиган сиртдан таъсирларсиз харакат килган такдирдагина мазкур харакатни эркин деб хисоблаш мумкин.
Биринчи шартга кура, биз уйламасдан амалга оширадиган, купинча реактив хусусиятга эга буладиган харакат (хатто унинг маъносини тушунган такдиримизхар хам) эркин хисобланмайди. Биринчи шартдан фаркли уларок, иккинчи ёки учинчи шартни маълум даражада амалга ошириш мумкин. Агар доктор беморга бирон-бир жиддий жаррохлик операциясини таклиф килса, бемор узининг эркин танлаш хукукиданфойдаланиш учун докторга маълум булган барча махсус билимларга эга булиши шарт эмас: у мазкур вазиятнинг барча тафсилотларини эмас, балки ишнинг мохиятини тушуниб етса бас. Бемор бу холда уз якинларига маслахат сураб мурожаат этиши ва уларнинг фикри беморнинг якуний карорига таъсир курсатиши мумкин. Аммо у мазкур маслахатларни буйрук деб эмас, балки карор кабул килиш учун кушимча ахборот деб кабул килса, беморнинг узил-кесил карори эркин булади. Пировард натижадау таклифга рози булиши ёки уни рад этиши мумкин, аммо у докторнинг таклифига рози булган такдирда хам, мохият эътибори билан, докторнинг ниятини узлаштиради, яъни уни узининг карорига айлантиради. Шу тарика эркин танлашнинг биринчи шарти бажарилади. карор кабул килишларбемор энг аввало докторнинг обрусига таяниши хам мумкин. Аммо бу вазиятлар хам бемор кабул килган карор унинг уз карори, демак, эркин карор булади.
Мазкур принцип эркинликни эътироф этиш билангина чекланмайди. У беморнинг эркинлигини хурмат килишни, шу жумладан бемор кабул килган карор докторнинг карашлариданканчалик фарккилмасин, айнан у докторнинг кейинги харакатларини белгилаши лозимлигини назарда тутади.
Эркинликни хурмат килиш принципи шахснинг эркинлиги хар кандайвазиятлар хам энг олий кадриятдир деган карашга таянади. Айни пайтда у мазкур карашнинг муайян ифодасидир. Кантнинг деонтологик этикасига кура, эркинликни хурмат килиш хар бир инсон олий кадриятдир, бинобарин, у уз такдирини узи хал килишга кодир, деган эътирофдан келиб чикади. Кимки одамга факат уз максадларига эришиш воситаси деб караса ва бу одамнинг максадлари (хохиш — истаги, ниятлари,интилишлари)ни эътиборга олмаса, унинг эркини чеклайди. Инсоннинг эркини чеклаш эса унга эркинлик беришни рад этиш билан баробардир.
Бу муносабат билан Кант бугунги кунда инсоннинг жисмоний ва рухий борлигига тиббий аралашувларнинг ахлокий ва юридик жихатларини тартибга солувчи деярли барча халкаро ва миллий ахлок кодекслари, декларациялар ва бошка хужжатларнинг замирига сингдирилган куйидагификрни илгари суради: «Хар бир шахс -кадриятдир ва унга хеч качон бирон -бир вазифани, хатто умумнинг манфаатлари билан боглик вазифаларни хам амалга ошириш воситаси деб карамаслик керак» Бу жуда кучли талабдир, зеро, ундаалохида шахснинг манфаатлари бутун инсониятнинг манфаатлари билан баробар, хатто ундан хам мухимрок эканлиги хакида суз юритилади. Бу фикр бир кадарбаландпарвоз булиб туюлиши хам мумкин, аммо тарих алохида шахснинг манфаатларини умумнинг манфаатлари йулидакурбон келтириш нафакат алохидаодамлар, балки бутун жамиятнинг бошига кандай кулфатлар келтирганлигини курсатади.
Биоэтика моделлари

I модел
Гиппократ модели -патернализм

II модел
Парацелс модели -патернализм

III модел
Деонтологик модел - патернализм

Гиппократ (мил. ав. 460 — 377 йил Даволашнинг ахлокий принциплар у уз касамёдида, конун тугрисид врачлар тугрисидан ва бошка асарларидабаён этган.
Принципи -
«Зиён етказма»

Парацелс (1493—1541). «Парацелсини модели доирасидан патернализм врач бемор муносабатлари типи сифатида шаклланди.
Принципи —
«Яхшилик кил»

«Деонтология» атамаси - юнонча «deontos»-«мувофик» сузидан). Аристотел (384 — 322),
Бентам И(1748 — 1832) бурч ва мувофик хулк—атвор тугрисидан, утилитаризм концепцияс «фойда келтириш принципи», «бурчни бажариш»




IV модел
Биоэтика -хамкорлик модели

1 — жадвал.

В.Р.Поххер-(1911-2001) врач- онколог (АКШ),1970 йилда «биоэтика» атамасини илмий муомалага киритган.
Даволаштугрисиданкарор кабул килишларбеморнинг иштироки масал кескин булиб тугибди.
Принципи - «шахснинг хукуклар! Кадр-кимматини хурмат килиш» хабардорликка асосланган розилик принципи

Хуллас, биоэтика, XX асрнинг охирида этикахар юзага келган йуналиш сифатида, тиббиёт билан боглик, аммо анча кенг (хаёт ва мамот хакидаги карашларни узгартирувчи) ахамиятга эга. У врач билан бемор уртасидагимуносабатларни узгартиради ва янги ахлок принципларига риоя этишни талаб килади. Патерналистик модел урнини хамкорлик модели эгаллайди, унда шахснинг эркинлиги хамда хабардорликка асосланган розилик принциплари етакчилик килади. Янги йуналиш, юкоридакайд этиб утилганидек, биологияда амалга оширилган, бутун кадриятлар тизимида, маънавият ва маданиятдаинкилоб ясайдиган кашфиётлар окибати булди. Мазкур инкилоб инсоният илгари хеч качон тукнаш келмаган муаммоларни кундаланг килиб куйди, барча халкларнингмаданиятида хамиша асосий уринни эгаллаб келган ва буюк сир булиб колаётган масалаларни: янги хаётнинг вужудга келишига нисбатан маънавий муносабат, эротик мухаббат ва бола тугиш концепцияси масалаларини, улимга муносабат муаммосини уртага ташлади.


Узини-узи текшириш учун саволлар

  1. Тиббиёт этикаси биоэтикадан нима билан фарккилади?

  2. Тиббиёт этикаси уз ривожланишихаркайси боскичлардан утди?

  3. Тиббиёт этикасининг кандай принциплари бор?

  4. «Зиён етказма» принципининг маъноси.

  5. «Яхшилик кил» принципининг маъноси.

  6. Деонтологик принципнинг маъноси.

  7. Боэтиканинг асосий принциплари айтиб беринг.

  8. Биоэтиканинг асосий моделларини айтиб беринг.

  9. Биотиббий технологияларнинг ривожланиши муносабати билан патернализм моделидакандай узгаришлар содир булди?

  10. Биоэтика хамкорлик моделининг хусусиятлари.

Адабиётлар

  1. Алексина Т.А. Курс лекций: «Этика» Мн.: Литература, 1998,

  2. Яровинский М.Я. Лекции по курсу «Медицинская этика»М2001

  3. Юдин Б.Г. Принципу биоэтики .В книге Биоэтика: принципу, правила, проблему. М.1998

  4. Введение в биоэтикуРПод ред. Б.Г.Юдина и П.Д.Тихенко. М.: Прогресс — Традиция, 1998.

  1. БОБ. БИОЭТИКАНИНГ АСОСИЙ МУАММОЛАРИ

  1. Одамларда тажриба утказиш хамда хабардорликка асосланган розилик принципининг карор топиши

Жахон согликни саклаш ташкилоти (ЖССТ) ва Жахон тиббиёт уюшмаси (ЖТУ), хар хил ахлокий-тиббий карашлар ва ахлокий дунёкарашларнинг мавжудлигини эътироф этиб, уларни халкаро тиббий-ахлокий кодекслар ва битимлар ёрдамида тартибга солади. Беморнинг хукуклари тугрисидаги Лиссабон Декларацияси (ЖТУ, 1981) хамда Европахар беморларнинг хукукларини таъминлаш сохасидагисиёсат тугрисидаги Декларация (ЖССТ, 1994) хабардорликка асосланган розилик муаммоси буйича ута мухим ахамиятга эга.
Хозирги замон маданиятихар содир булаётган демократик жараёнларгина эмас, балки тиббиёт сохасидагибилимларнинг ривожланишидагиобъектив тенденциялар хам врач ва бемор муносабатлари тизимихар хабардорликка асосланган розилик принципининг карор топишига жиддий кумаклашмокхар. Масалан, «Прогностик тиббиёт» доирасиданкорин ичини диагностика килиш восита ва усуллари ёрдамида инсоннинг маълум касалликларга мойиллигини аниклаш мумкин. Беморда касалликнинг анъанавий аломатлари, масалан, огрик булмаган такдирда, ундандаволашга кандай розилик олиш мумкин? Врач сири кандай сакланиши лозим? Ахборот бериш тартиб - таомиллари кандай булиши керак?
Уз-узидан аёнки, бугунги кунда тиббиёт илмини белгиловчи бу омиллар «ахборот» ва «розилик» муаммосининг ахамиятини янада оширади, хабардорликка асосланган розиликни тиббиётда содир булаётган узгаришларга купрокдаражада мувофик келадиган врач билан бемор уртасидагимуносабатлар шаклига айлантиради.
Тарихий нуктаи назардан, Хабардорликка асосланган розилик» тушунчаси ГерманиядаАКШ 1-Харбий трибунали иш олиб борган даврда шакллана бошлади. Мазкур трибунал 1947 йилда «Тиббиёт ходимлари» иши буйича Хукм билан бир каторда, «Нюрнберг Кодекси» номи билан ном чикарган хужжатни тайёрлади. Мазкур Кодекс халкаро микёсдагибиринчи «Одамларда тажриба утказиш тугрисидагикоидалар туплами» булди. Кодекснинг биринчи бандихар тиббий тажрибага жалб килинган шахснинг Ихтиёрий розилиги» тушунчаси илк бор кулланди.
Нюрнберг сабоклари23 нафар етакчи немис тиббиётчи - олимларининг иши буйича утказилган Нюрнберг жараёни 1947 йил 20 августхар уз ишини якунлади.
Тиббиётчи - олимлар одамларда утказган тиббий тажрибалар, камчилик билан тугилган чакалоклар, сил касали ёки харвосиз усма касалликлари билан огриган беморлар, ногиронлар ва кариялар, рухий хаста ва жисмоний камчиликларга эга одамларнинг Гиппократ касамёдига зид равишхар совукконлик билан улдирилиши, харбий асирларда ва оккпуация килинган мамлакатлардан депортация килинганларда тажрибалар утказилиши жараён иштирок этган айбловчилар ва судьяларни хархшатга солди. Нацистлар газ камералари, крематорийлар ва х.к. шаклихародам улдириш махсус саноатини ташкил этган эди. Нюрнбергдагихалкаро харбий трибунал мазкур харакатларни инсониятга карши жиноят деб таснифлади. 1947 йилги Нюрнберг жараёни эзгуликни ёвузликдан ажратувчи маънавий—ахлокий чегара омонат ва ишончсиз эканлигини биринчи марта намойиш этди. Харрбий асирлар устида шафкатсиз тажрибалар утказишда немис врачларига Гиппократ касамёди монелик килмади. Инсоннинг ихтиёрий розилигисиз унхар тажриба утказиш такикланиши Нюрнберг кодексининг мухим коидаларидан биридир.
Мазкур тажрибаларнинг объекти (тугрироги -курбони) булган шахсларнинг куп сонли гувохлик курсатувлари, шунингдек тажрибаларнинг нацистлар томонидан тупланган ва умумлаштирилган натижалари судхарДахшатли манзарани намойиш этди.
Куйида жараёнда бош айбловчи сифатида иштирок этган америкалик прокурор Телфорд Тэйлорнинг кириш нуткихаркайд этилган бир нечта фактларни келтириб утамиз. (1)
Гиммлернинг розилиги билан утказилган тажрибаларда катта баландликлар ва сийраклаштирилган хаво организмга кандай таъсир курсатиши урганилди. Дахау концлагерида махбус яхудийлар, поляклар ва русларда 12 км баландликка хос булган атмосфера шароитида кислород такчиллиги организмга кандай таъсир курсатиши синовдан утказилди. Тажриба утказилаётган одамодатдаярим соатга бормай жон берарди; бунда тажриба баённомасидан унинг азоб - укубатлари боскичлари (масалан, Плазматик конвулсиялар «талвасали конвулсив нафас олиш»«Додлаш»«Чинкириш» «кул ва оёкни талвасали безгак тутиши»«афтининг бужмайиши, уз тилини тишлаши»«нуткка жавоб беришга лаёкатсизлик») изчил ва муфассал кайд этиб борилди хамда электрокардиограмма маълумотлари руйхатга олинди. Немис учувчиларига ёрдам бериш максадида утказилган бу тажрибалар кейинчалик совукка чидамлиликни урганиш натижалари билан тулдирилди. Унда харбий асирлар ялангоч холатда 29 даражагача совукда 9-14 соат мобайнида сакланди ёки муздай сувга бир неча соатга ташлаб куйилди.
Худди шу концлагерда утказилган тажрибалар жараёнида 1200 дан ортиксоглом одамлар (шу жумладан католик дини рухонийлари) га безгак касали юктирилди. Бевосита безгакдан 30 киши, унинг асогатларидан- 300 - 400 киши, бошка купчилик - организмга неосалварин ва пирамидон хаддан ташкари куп киритилишидан халок булди. Заксенхаузен, Натцвейлер ва бошка лагерларда иприт гази билан тажрибалар утказилди. Одамларга аввал атайлаб шикаст етказилиб, сунг уларнинг яралари иприт гази билан ишлов берилди. Бошкалар мазкур газни хидлашга ёки уни суюкхолда ичишга мажбур килинди. «Тажрибачилар» уз кайдларидакулдагиярага газ билан ишлов берилганида, кул каттик шишиб кетиши ва кучли огриктугишини курсатганлар. Равенсбрюк лагерида асосан хотин-кизларда утказилган тажрибалар жараёнида яра инфекциялари, шунингдек суяк, томир асабларни регенерация килиш хамда суякни кучириб утказиш имкониятлари урганилди. Масалан, махбусларнинг оёклари кесилиб, яраларга бактериялар, ёгч пайрахасининг булаклари ёки шиша майдаси киритиларди. Орадан бир неча кун утгач, яраларни даволашга киришилар, муайян усуллар синаб куриларди. Бошка холларда яраларга корасон юктирилар, шундан сунг кимларнидир даволаш, назорат гурухини эса давосиз колдиришарди. Трансплантация билан богликтажрибалар масаласига келсак, масалан, Равенсбрюкдагимахбусларнинг биридан кучириб утказиш учун курак суяги ажратиб олинган.
Дахауда денгиз сувидан ичиш учун фойдаланиш имкониятлари урганилган. Бунда махбусларнинг бир гурухига сув берилмаган, бошка гурухга оддий денгиз суви берилган, учинчигурух таркибида туз булган, аммо шур таъми олинган денгиз сувини ичган, туртинчи гурухга эса чучуклантирилган денгиз суви ичирилган. Тажриба 40 махбуслар 4 хафта мобайнида утказилган. Кимда- яхудийлар ёки лулиларда тажриба утказиш уринлилиги масаласи махсус мухокама килинган, чунки айрим синовчилар» лулиларда утказилган тажриба натижаларини немисларга татбик этиш самара бериши мумкинлигига шубха билдирган. Пировард натижада Гиммлер тажрибани лулиларда утказиш тугрисиданкарор кабул килган.
Бошка тажрибаларда махбусларда юкумли сарик касал урганилган; келажакда немисларни поляклар ва руслар яшаётган худудларга жойлаштириш учун одамларни «огриксиз» стериллаштиришнинг арзон усуллари ишлаб чикилган; махбусларга оммавий тарзда терлама юктирилган; захарлар канча тезликлар, кандай таъсир килиши урганилган, бу максадда Бухенвалдхар рус харбий асирларининг овкатига захар кушиб берилган; Англия ёндирувчи бомбаларининг таркибидагифосфор аралашмалари организмга кандай таъсир килиши урганилган.
Страсбург университетидагиантропология коллекциясини тулдириш учун Освенцим лагерида яхудий эркак, 30 яхудий аёл, 2 поляк ва 4 осиёлик танлаб олинди. «Тадкикотчилар» жами 1200 яхудийни танлаб олдилар. Суратга туширилганидан ва антропологик улчашлар утказилганидан кейин уларнинг барчаси улдирилди, уларнинг мурдалари эса Страсбургга юборилди.
Нюрнберг трибунали жиноятчиларни жазолаш билангина чекланмади. Хукмга «утказиш мумкин булган тиббий тажрибалар» булими киритилди. Мазкур булим кейинчалик «Нюрнберг Кодекси»номи билан довруккозонди ва мустакил ахамият касб этди, инсонхар тиббий тажрибалар утказишни тартибга солувчи биринчи халкаро хужжатга айланди. Унинг мукаддимасидан шундай дейилади: «Ихтиёримизда мавжуд харлиллардан шундай хулоса чикариш мумкинки, инсонхар утказиладиган тиббий тажрибаларнинг айрим турларини утказиш тегишли, катъий белгиланган доиралар билан чеклаб куйилган такдирдагина улар тиббиёт сохасининг ахлок нормаларига жавоб бериши мумкин ».
Кодекс суд хукми дакабул килинганлигига карамай, у юридик кучдан хам кура купрок ахлокий кучга эга. Кодекс ун принципни уз ичига олади. Биринчи принципнинг мазмуни куйидагича: «Тажриба утказилаётган одамнинг ихтиёрий розили мутлако зарур шартдир. Бу тажриба утказишга жалб килинаётган шахс конунда белгиланган розилик бериш кобилиятига эга булиши лозимлигини билдиради; у бирон -бир зуравонлик, алдов, фирибгарлик, хийла - найрангсиз ёки тазйик курсатиш ва мажбурлашнинг бошка яширин шаклларисиз эркин танлаш хукукига, тажриба тартиб - таомилларининг тафсилотларини тушуниш ва пухта уйланган карор кабул килиш учун етарли билим ва тушунчага эга булиши лозим.
«Нюрнберг кодексида инсоният тарихихар биринчи марта фан ва жамиятнинг манфаатлариданалохида инсоннинг манфаатлари устунлиги гояси илгари сурилди. Мазкур бир карашда содда гояни инсоннинг маънавий тажрибасидан эришилган катта ютук деб хисоблаш мумкин.
«Нюрнберг кодексининг биринчи моддасидан ифодаланган ихтиёрий розилик коидаси тажриба утказилаётган одамларни химоя килишнинг муайян механизмига айланди. Кейинги йилларда биотиббий тажрибалар утказиш амалиётини янада муфассал ва каттик тартибга солувчи бир канча хужжатлар кабул килинди (жумладан, бугунги кунда юридик ва ахлокий курсатмаларда ихтиёрий розилик хакида эмас, балки хабардорликка асосланган розилик хакида суз юритиладики, бу янадакаттикрок нормадир), аммо «Нюрнберг кодекси» узининг асосий модел функциясини хозиргача саклаб келмокда. (1)
Кейинчалик «Хабардорликка асосланган розилик» тушунчаси АКШ суд иш юритуви амалиётида нотугридаволаш окибатихар етказилган зиённи коплаш тугрисидагиишлар билан богликхоллардакулланила бошланди. 50 – 60-йиллардаinformedconsent атамасининг узи ва унга мос тарзда бемор тиббий даволашга розилик беришидан олдин врачнинг тиббий аралашиш таваккаллари, даволашнинг мукобил шакллари тугрисидан унга ахборот бериш мажбурияти кабул килинди. Агар 50-йилларда ахборот профессионал хусусиятга эга булса, 70-йилларда ахборот учун «беморга йуналтирилган» мезон (patient — oriented) жорий этилди. Мазкур мезонга кура, ахборот хаммага тушунарли шаклда берилиши, даволаш максадини, таваккални ва таклиф этилаётган даволаш усулининг мавжуд мукобилларини тавсифлаши лозим. АКШ суд амалиётида хабардорликка асосланган розилик хозирги вактда врач беморга кандай ва кай даражадагамхурлик килганлигининг хукукий мезони хисобланади. Хабардорликка асосланган розилик принципига беморни хукукий химоя килишнинг узок вакт кидирилган ва нихоят топилган шакли деб караш мумкин. У врач - бемор муносабатларидагиазалий табиий ва амалдагитенгсизликни бартараф этади. Зотан, тиббиёт сохасидан махсус билимларга эга булмаган бемор врачга карамликка махкумдир. Бу тенгсизлик натижасидан бемор таваккал килади ва уз соглиги, хаёти ва кадр -кимматини врач кулига ишониб топширади. Бошка томондан, врач хам таваккал килади, чунки у даволаш жараёнида хатога йул куйиш эхтимоли, яъни «врач хатосидан кафолатланмаган. Хукукий жихатдан бу эхтиётсизлик ва совукконлик булмаган такдирда жазога тортилмайдиган янглишиш ёки «врачнинг жавобгарлигини енгиллаштирувчи холат» деб аталади.
Беморни тулаконли хукукий химоя билан таъминлаш мазкур «табиий тенгсизликни бартараф этишнинг узига хос усулидир. Унинг асосий шаклларига куйидагилар киради: тиббий аралашишга розилик бериш ва ундан воз кечиш хукуки; беморнинг уз соглигихакида ахборот олиш хукуки; врач ва даволаш муассасасининг мазкур хукукни таъминлаш мажбурияти.
Бир неча ун йил мукаддамврач ва бемор муносабатларида «Патернализм» Европа ва Америка цивилизацияси учун анъанавий идеал хисобланар эди. Бу «Оталарча гамхурлик» модели врачнинг бемор холатини муфассал урганишини, хар бир муайян холат учун огрик ва унинг сабабларини бартараф этишга йуналтирилган даволаш усулини тайинлашини назарда тутарди. Мулжалланаётган аралашишга беморнинг розилиги врач танлаган даволаш усуллари билан белгиланарди.
Тиббиёт фанихар содир булган, инсон хаётига таъсир курсатиш ва уни бошкариш сохасидан мутлако янги имкониятлар яратган инкилобий узгаришлар XX асрнинг иккинчи ярмида патернализм принципидпн чекинишга олиб келган сабаблардан бири булди. Бу чекиниш АКШда айникса енгил кечди, чунки бу ерда тиббий хизмат курсатишга юридик хукук мавжуд булмаган ва ханузгача мавжуд эмас, яъни согликни саклаш хукуки давлат томонидан кафолатланмайди (инсон хаётига каттик хавф тугилган фавкулодда холлар бундан мустасно).
Узини-узи текшириш учун саволлар

  1. Халкаро хамжамиятнинг ахлокий - тиббий карашлари ва ахлокий дунёкарашларини кайси ташкилотлар тартибга солади?

  2. Бемор хукукини таъминлаш сохасиданкандай хужжатлар кабул килинган?

  3. Халкаро микёсда биринчи «Одамларда тажриба утказиш тугрисидагикоидалар туплами» качон ва каердакабул килинган?

  4. Фан ва жамият манфаатлариданалохида инсон манфаатларининг устунлиги гояси инсоният тарихихар биринчи марта кайси кодексхар илгари сурилди?

  5. Беморнинг хукукий химояланганлиги шаклига айланган принципни айтиб беринг.

Адабиётлар

  1. Юдин Б.Г. Принципу биоэтики .В книге Биоэтика: принципу, правила, проблему. М.1998

  2. Фармациядагибиоэтика

Инсоннинг жисмоний (табиий) равнакига тахдидларга жавоб тарикасидан юзага келган экологик харакат мафкураси биоэтика шаклланишининг мухим шарти хисобланади. Биотиббиёт сохасига экологик тафаккурнинг таъсири 1966 йилги талихармид халокати (хомиладорлик пайтихар уйку дори сифатида талихармид воситасини кабул килган оналарда оёк-кулсиз болаларнинг тугилиши)дан кейин айникса кучайди. Бу фожиа фан ва амалий тиббиёт уртасидагимуносабатларда туб узгаришлар содир булишига олиб келди. Янги самарали дори -дармон воситалари ёки тиббиёт технологияларини ишлаб чикишгина эмас, балки улар зарарли таъсир курсатишининг олдини олиш хам биотиббиёт фанининг максадига айланди. Сунгги зикр этилган максадга эришишга куп вакт ва маблаг ажратила бошланди. Натижадаянги терапевтик фаол субстанцияни ишлаб чикиш билан ундан клиник фойдаланишга киришиш уртасидагивакт кескин ошди. Агар 60-йилларнинг бошида у бир неча хафтани ташкил этган булса, 80 -йилларнинг бошига келиб 10 йилгача етди. Айни пайтда ишлаб чикиш нархи 20 баравардан ошиб кетди.
Хавфсизлик, яъни дори-дармонлар салбий таъсирининг олдини олиш тиббиёт фанининг жадал ривожланаётган йуналишларидан бири - фармацевтик биоэтикага айланди. Мазкур йуналиш дори -дармонларни яратиш, клиник синовдан утказиш, руйхатдан утказиш, ишлаб чикариш, чакана савдога чикариш ва истеъмолчига етказиш жараёнида юзага келадиган ахлокий, хукукий, ижтимоий, экологик ва юридик муаммоларни урганади. Фармацевтик биоэтикани шакллантирувчи омиллар каторихар иктисодиёт, социология ва биологиянинг хозирги холати ва ривожланиш тенденцияларини, шунингдек дори -дармонларнинг муомаладар булиши, санитария - эпидемиология ва тиббий фаолият, илмий - тадкикот ишлари утказиш ва олинган натижалардан фойдаланиш жараёнида юзага келадиган вазиятлар мажмуини тилга олиш мумкин. Мазкур омилларнинг биоэтикага таъсири модели тузилган булиб, у фармацевтика ходимларининг хамда ДВ (дори воситалари) муомалахар булиши тизимихар иштирок этадиган барча мутахассисларнинг ахлок кодексларини тузишда юзага келадиган муаммоларни хал килиш имконини беради.
Дори саноати урушдан кейинги даврда анча жушкин ривожланди. 60 -йилларга келиб бозорхармингдан ортик хар хил фармакологик препаратлар пайдо булди. 1958 йилда фармацевтика сохасиданюкорида зикр этилган биринчи фожиа содир булди: Германияхар уйку дори сифатида талидамид кабул килган оналардан 20 мингга якин бола кул -оёксиз тугилди. 1960 йилда Японияда ичбуруг касаллигига карши дори кабул килган одамларнинг оммавий захарланиши содир булди. Бунинг натижасидан уларда«смон» касаллиги ривожланди. Бу хол Жахон врачлар уюшмасини каттик ташвишга солди. 1964 йили у Хелсинкида декларация кабул килди. Орадан 11 йил утгач, мазкур декларацияга бир канча янги коидалар киритилди (декларация коидалари устида иш кейин куйидагианжуманлардадавом эттирилди: Жахон врачлар уюшмасининг 29 -чи Бош ассамблеяси, Токио, Япония, 1975 йил октябр; Жахон врачлар уюшмасининг 35 -чи Бош ассамблеяси, Венеция, Италия, 1984 йил октябр; Жахон врачлар уюшмасининг 41-чи Бош ассамблеяси, Гонконг, 1989 йил октябр; Жахон врачлар уюшмасининг 48 -чи Бош ассамблеяси, Сомерсет Уэст, ЖАР, 1996 йил октябр; Жахон врачлар уюшмасининг 52 -чи Бош ассамблеяси, Эдинбург, Шотландия, 2000 йил октябр.
Хелсинки - Токио декларациясидан физиология сохасидан янги маълумотлар олиш максадида инсондар тажриба утказишга куйиладиган талабларни мумкин кадаркаттиклаштириш зарурлиги кайд этилган. Инсонда клиник тажрибалар утказиш буйича тавсияларда мустакил комиссиялар ёки кумиталар тадкикотларнинг баённомаларини назорат килиши зарурлиги назарда тутилган. Бундан ташкари, дастлабки материалларни тегишли экспертизадан утказмасдантугиб эълон килиш хукуки хам чекланди. Кейинчалик GCP (GoodClinicalPractic- Мувофик клиник амалиёт) коидалари ишлаб чикилди.
79-йилларнинг охирида тиббиёт - биология фанлари жадал ривожланаётган ва уларни амалдакуллашнинг салбий окибатлари реал хавф солган шароитларда Европа Кенгаши тегишли умумевропа хужжатини кабул килиш тугрисиданкарор кабул килди. 1993 йилда Европа Кенгаши Бош ассамблеяси биология ва тиббиётнинг кулланилиши муносабати билан инсон хукукларини ва кадр-кимматини химоя килиш буйича Конвенция кабул килди. Хозирги вактда мазкур конвенцияга Европадагиаксарият мамлакатлар аъзо булган.
Шунга карамай, дори саноати ва дори -дармон бозори «прагматизм» тушунчаси таърифланадиган товар -пул муносабатлари механизмларига мувофик ривожланмокда. Вахоланки, врач уз фаолиятида шахсий бойишга интилмаслиги, балки факат бемор манфаатлари ва фойдасини кузлаб иш тутиши лозим. Тиббиётнинг ижтимоий ва иктисодий институт сифатида фаолият курсатиши билан богликмуаммолар долзарб булиб колаётир. гарбдакенг томир отиб бораётган фармацевтика бизнесининг врачлар амалиёти ва маркетинг билан яширин тил бириктириши (янги, янадакиммат препаратлардан фойдаланиш зарурлигини беморга уктириш), тадкикотчиларнинг эгоизми ва фармацевтика корчалонларининг шошмашошарлиги, пухта текширилмаган препаратларнинг бозорга чикарилиши, кимёвий даволашнинг методологик жихатданкашшоклиги шулар жумласидан. Гербалайф ва бошка шунга ухшаш «овкатга биологик кушилмалар»ни куллашнинг окибатлари маълум.
Мажбурий тиббий сугурта (МТС) ва миллий -давлатсогликни саклаш тизимлари томонидан пуллик тиббиётнинг сикиб чикарилиши мазкур тенденцияга карши кураш усулларидан биридир.
Сунгги вактхар мазкур жараён деярли барча мамлакатларда содир булмокда. Бу шароитларда биоэтиканинг вазифаси врач ва бемор шахсини хозирги замон тиббиёти ва фармацияси таъсирининг зарарли окибатларидан химоя килишдан иборат (бундадалилли тиббиёт мухим рол уйнайди, у хакда биз куйидар суз юритамиз). Маълумки, реклама дори -дармон воситаларини бозорга чикаришнинг асосий воситаларидан бири. Дори -дармонлардан хавфсиз ва самарали фойдаланилишини таъминлаш жуда мухим. Бунда дори махсулотларини бозорга чикариш этикаси ишга солиниши лозим.
Сунгги йилларда жахон дори-дармонлар бозорихар юзага келган салбий тенденциялар, беморларнинг хукукларини химоя килиш зарурияти клиник синовларда иштирок этувчи дориларни мажбурий тартибхар ахлокий экспертизадан утказиш коидаси жорий этилишига олиб келди. Бошкача килиб айтганда, XX асрда фармацевтика сохасидагифаолият ижобий натижалар бериш билан бир каторда, маълум салбий окибатларга хам олиб келди. Натижада фармацевтик этика хакида суз юритиш ва уни илмий билишнинг янги сохаси - биоэтиканинг йуналишларидан бири сифатида эътироф этиш зарурияти тугилди. Бу муносабат билан инсон иштирокидагиклиник тажрибаларни ахлокий экспертизадан утказиш мухим ахамиятга эга. Унинг тарихи Хелсинки декларациясидан бошланади. Мазкур хужжат нацистлар томониданодамларда шафкатсиз тажрибалар утказилишига ва утказилган тадкикотларда пациентларни иркига караб камситиш холларига жамоатчиликнинг жавоби булди. Синовларда иштирок этаётган пациентларнинг хукукларини химоя килиш учун АКШда, Гарбий Европада этика кумиталари ёрдамида экспертиза утказиш тизими шакллана бошлади. Бугунги кунда ахлокий экспертиза хулосасисиз гарбдагибирорта мамлакатда инсонда тажриба утказилиши мумкин эмас.
Биоэтика кумитаси узбекистон Республикаси Согликни саклаш вазирлиги кошида хам тузилган булиб, унга академик М. С. Абдуллахужаева рахбарлик килмокда. ЮНЕСКО ишлари буйича узбекистон Республикаси Миллий комиссиясининг таклифига ва Ибн Сино Халкаро Жамгармаси Бошкарувининг карорига биноан мазкур жамгарма кошида узбекистон Республикасининг Биоэтика Миллий кумитаси тузилди. Мазкур кумитанинг максади тиббиёт, биология ва фармацевтика сохасидан илмий - тадкикот ишларини утказишда этика нормаларига риоя этишни таъминлашга кумаклашишдан, мазкур муаммоларни минтакавий ва халкаро микёсларда хал килишларманфаатдор вазирликлар ва идораларнинг фаолиятини мувофиклаштиришдан иборат.
Узбекистон Республикаси Согликни саклаш вазирлиги кошидагиБоиэтика кумитаси Узбекистон Республикасининг Конституциясига, Узбекистон Республикасининг «Фукаролар соглигини саклаш тугрисиданги конунига (1996 йилдакабул килинган, 1999, 2001 йилларда узгартиш ва кушимчалар киритилган) хамда «Дори воситалари ва фармацевтика фаолияти тугрисидан»ги конунига (1997 йилдакабул килинган), шунингдек Хелсинки декларацияси принципларига, Балмонтнинг 1«Ахлок принциплари хамда тадкикотлар утказилаётган одамларни химоя килиш буйича кулланма«сига, GCP (GoodClinicalPractic) буйича кулланмага, ЖССТнинг биотиббий тадкикотлар экспертизасини утказувчи Этика кумиталарига тавсияларига (2000 - 2002 йиллар), Узбекистон Республикаси конун хужжатларига, узбекистон Республикаси согликни саклаш Вазирининг 2000 йил 10 июлдагибуйруги билан тасдикланган кумита тугрисидаги низомга амал килади. узбекистон Республикасининг «Фукаролар соглигини саклаш тугрисида»гиконуни (1) демократик хусусиятга эга эканлигига карамай, унга киритиш лозим булган биоэтика муаммоларини хукукий жихатдан ишлаб чикишга янадафундаментал ёндашиш талаб этилади. Биоэтиканинг хукукий асослари ва уни узбекистон Республикасидан таъминлаш кафолатлари масаласини кутариш зарур.
Дори воситаларининг хавфсизлиги ва самарадорлиги муаммолари илмий исботловчи тиббиёт нуктаи назаридан
Фармацевтик биоэтика масалаларини назорат килувчи этика кумиталарининг фаолияти Жахон врачлар уюшмасининг Хелсинки декларациясидан таърифланган ахлокий ва хукукий принципларга асосланади (мазкур принциплар Финляндиянинг Хелсинки шахрихар 1964 йил июнхар булиб утган Жахон врачлар уюшмаси 18-чи Бош ассамблеясиданкабул килинган). «ЖССТнинг этика кумиталарига тавсиялари «рухи»куйидагисузларда ифодаланган: «Этика кумиталари уз таркибида, карорлар кабул килиш тартиб - таомиллари ва механизмларидасиёсий, маъмурий - бошкарув, идоравий, касбий ва молиявий -иктисодий таъсирлардан мустакил булиши лозим. Дори воситаларининг хавфсизлиги ва самарадорлиги, диагоностика, даволаш, профилактика килишнинг янги усуллари муаммолари тиббиётда янги билим сохаси - илмий исботловчи тиббиёт (ИИТ)нинг ривожланиши хамда ахборот технологияларининг жадал ривожланиши билан боглик.
Хорижда илмий исботловчи тиббиётнинг ривожланишига замонавий ахборот технологиялари сохасидан, айникса, биостатистика сохасидан эришилган ютуклар катта ёрдам берди, натижада тиббий карорлар ва илмий тадкикотлар натижаларининг сифатига янада тез ва объектив бахо бериш имконияти тугилди. Бунга хориждагитиббиёт олий укув юртлари ва марказларидаэпидемиология ва биостатистика факултетлари ва булимларининг куплиги хам кумаклашди. (2)
Исботловчи тиббиёт хакидаги дастлабкикарашлар 1972 йилда инглиз врачи А. Кокран томонидан тизимга солинди. Уни биринчи клиник эпидемиолог деб аташ мумкин. Исботловчи тиббиётнинг асосий максади, уз номига кура, муайян даволаш ёки диагностика усулини беморларнинг маълум популяциясиданкуллашнинг самарадорлиги хакидаги фаразни исботлаш ёки инкор этишдан иборат. Техник ва бошка купгина сабабларга кура популяциянинг барча аъзоларини жалб этган холда тадкикот утказишнинг иложи йуклиги туфайли, синовлар одатдамазкур популяция орасидан танлаб олинган одамлар гурухихар утказилади. (3)
1972 йилда инглиз эпидемиологи Арчи Кокран «кулланиладиган дориларнинг чинакам самарадорлигидан жамият бехабар эканлигига эътиборни каратди. «Тиббиётчи олимлар барча сохалар ва ихтисосликлар буйича утказилган барча долзарб, рандомизация килинган клиник синовларни тахлилий умумлаштириш тизимини ханузгача яратганлари йук деб ёзади у. Кокран тизимли асосда маълумотлар туплаш ва уларни тахлилдан утказиш асосидан тиббиёт сохасидан илмий шархлар яратиш ва уларни янги маълумотлар билан мунтазам тулдириб боришни таклиф килди. Бунда тадкикот утказиш (дориларни, даволаш усулларини тадкиккилиш) этикасига алохида эътибор берилади. Тадкикот утказиш технологиясидан рандомизация килинган (Q'andom»- «тасодифий» сузидан) клиник тадкикотлар етакчилик килади. Рандомизация -randomization, яъни пациентларни гурухга, масалан, тадкикот ва назорат гурухларига тасодифий усулда ажратиш.
Янги, илгари кулланилмаган дориларни, шунингдек генерик препаратларни (инглизча «generic» -калка сузидан, оригинал препаратлардан кучирилган нусхалар шундай деб аталади) клиник синовдан утказиш ахлокий хусусиятга эга булган бир катор масалаларни кундаланг килиб куяди. Бу урганиш субъекти инсон эканлиги билан боглик. Инсонхар клиник тажрибалар утказиш мумкинми, агар мумкин булса, уларни утказиш шартлари кандай булиши керак? Клиник тажриба деганда нима тушунилади? Беморнинг таваккалини кандай камайтириш, сир тутиш шартларини таъминлаш мумкин? Соглом кунгиллиларда генерик препаратлар кандай синовдан утказилади? Илмий тадкикотларни утказиш чогихар суиистеъмол килиш холатларининг олдини кандай олиш мумкин?
Препаратни куллаш жараёнида хавфли ножуя таъсирлар ривожланишининг олдини олиш учун янги дори ёки даволаш усулини одамлардан синовдан утказиш зарур. Бунинг учун куп марказли клиник синовлар, айрим холларда эса - миллатлараро тадкикотлар утказилади. Бунда хам ахлокий хусусиятга эга муаммолар юзага келади. Масалан, турли мамлакатларнинг конун хужжатлари ва ижтимоий шарт -шароитлари хусусиятларини эътиборга олган холда рандомизация килинган тадкикотларни кандайкилиб тугри ташкил этиш, шунингдек уларда иштирок этган шахсларнинг хукукларига риоя этилишини таъминлаш хамда мазкур хукукларни химоя килиш мумкин? Бу ва бошка куплаб ахлокий, юридик ва ижтимоий муаммолар алохида эътибор каратишни такозо этади ва бутун дунёхар профессионаллар ва жамоатчилик вакиллари томонидан биоэтика, хукук, диний анъаналар нуктаи назаридан мухокама килинади.
1992 йилнинг октябрихар Оксфордда биринчи Кокран маркази очилди. 1993 йилнинг октябрихар биринчи Кокран коллоквиуми утказилди, унхар 9 мамлакатнинг 73 вакили Кокран хамкорлигининг хаммуассислари булди. Кокран хамкорлигининг асосий вазифаси тиббий аралашувлар натижаларининг тизимли шархларини яратиш, янгилаб тугиш ва таркатишдан иборат. Мазкур шархлар тиббиётнинг турли сохаларидаманфаатдор шахсларга карорлар кабул килишларёрдам беради. Тизимли шархлар электрон шаклда «TheCochraneDatabaseofSystematicReviews» (Тизимли шархларнинг Кокран маълумотлар базаси) номи билан мунтазам эълон килиниб борилади. Бугунги кунда исботловчи тиббиёт номини олган тизимнинг куртаклари XIX асрда ёк юзага келган ва тиббиётдакадимдан хукм сурган эскилик саркитлари ва хурофий анъаналарга карши илгор врачларнинг кураши билан боглик булган. Унинг асосий принциплари Францияда бундан 150 йил мукаддам шаклланган. уша даврда амалий тиббиётнинг фан билан алокаси жуда заиф эди, врачларни эса патофизиологик механизмлар хакидаги маълумотлар жудакизиктирарди. Агар касаллик сабабини аниклашга муваффак булинса, даволаш мана шу сабабни бартараф этишдан иборат буларди. Бундай усуллар инфекцияларга хамда уша харврдагикасалликлар ва улимнинг асосий сабабларига карши муваффакиятли кураш олиб бориш имконини берарди. Мана шу усулнинг кулланилиши натижасидан XX асрда СССРхар, АКШда ва Европа мамлакатларидаодамлар умрининг уртача узунлигини анча оширишга муваффак булинди.
Аксарият тадкикотчилар клиник эпидемиология ва исботловчи тиббиёт атамаларини тенглаштирадилар. «Илмий исботловчи тиббиёт» (ИИТ) атамаси Мак-Кастер университети (Канада) мутахассислари томонидан муомалага киритилган. Клиник ахборотнинг ишончлилиги хакида хукм чикаришни истаган врач учун анатомия, патология, биохимия, фармакология сохасидагибилимлар канчалик мухим булса, клиник эпидемиология сохасидагибилимлар хам шунчалик мухимдир. Клиник эпидемиологияга хозирги замон тиббиётининг негизини ташкил этувчи фундаментал фанлардан бири деб каралади. (2) Илмий исботловчи тиббиёт атамасини куйидагича таърифлаш мумкин: касалликлар диагностикасидан, уларни даволаш ва профилактика килишларфакат самарадорлиги окилона уюштирилган объектив киёсий тадкикот билан исботланган усуллардан фойдаланиш. ИИТ - реал харакатлар тизими, уз клиник тажрибасини мажбуран кулланилиши мумкин булган ишончли клиник шархларда ифохарланган тажриба билан боглаш. (4)
ИИТ таркалишига олиб келган асосий сабаблар: 1) нафакат «янги» препаратларнинг, балки узок йиллардан бери кулланилиб келинаётган, аммо методик ёндашувларнинг мураккаблиги туфайли катъий тахлилдан утказилмаган препаратларнинг хам клиник самарадорлигининг ноаниклиги; 2) олимлар фаолиятини муовфиклаштириш хамда клиник ечимларнинг сифатини яхшилаш зарурлиги, уларнинг асослилиги ва ишончлилиги, иктисодий самарали даволашни таъминлаш, мазкур масалаларнинг биоэтик жихатлари; 3) компьютер ва ахборот технологияларининг пайдо булиши хамда улардан ИИТ воситаси сифатидафойдаланиш; 4) клиник тафаккурнинг янги парадигмасини шакллантириш, танкидий тахлил хамда фан, клиник амалиётнинг ривожланиши ва жамият тараккиётининг умумий тенденциялари конуний натижаси сифатида анъанавий ёндашув ва дунёкарашдан янги ёндашув ва дунёкарашга утиш. (2)
Иктисодий омил ИИТнинг мухим таркибий кисми хисобланади. Согликни саклаш харажатларининг усиши билан боглик маблаг такчиллиги шароитларидакуп сонли дори препаратлари орасидан самарадорлиги даражаси энг юкори булган ва энг ижобий таъсир курсатадиган воситаларни танлаб олиш такозо этилади. Аммо препаратнинг янгилиги ёки кийматининг катталиги унинг юкори даражада самарадорлигини кафолатламайди. Харкикат принципларига содик булган профессионал врач тиббий аралашувларнинг самарадорлиги тугрисидаги илмий исботловчи маълумотларни тавсифий ёки яширин реклама маълумотларидан фарклай билиши лозим. Самарадорлиги хали тасдикланмаган препаратлар, табиийки, амалиётдан чикарилиши керак, аммо маълум даволаш усули юзасидан ишончли, илмий исботловчи маълумот булса, уни танлаш зарур. Асосланмаган тавсияларни амалга жорий этишга жуда катта маблаглар сафланади, вахоланки, бунинг натижасидан тавсия энг яхши холда ижобий самара бермаслиги, энг ёмон холда эса - салбий самара бериши мумкин. Уз -узидан аёнки, даволашни арзон, аммо яхши самара бермайдиган препаратлардан фойдаланиш оркали арзонлаштиришга харакат килиш бехуда иш, аммо нисбатан арзон воситалар худди шундай ёки бундан хам яхши самара берадиган холлардакиммат дори препаратларини тайинлаш хам нотугридир. Иккала холат хам пировард натижада харажатларнинг ошишига олиб келади. Тиббиёт юксак технологиялар, бинобарин, кимматбахо ускуна ва препаратлар кулланиладиган сохага айланиб бораётир. Хатто иктисодий ривожланган мамлакатларда хам самарадорлиги (беморлар учун) билан киймати (согликни саклаш тизими учун)нисбати катта булган окилона тиббий аралашувларни танлаш масалалари кутарилмокда. Бу муносабат билан куп сонли даволаш, профилактика ва диагностика усулларини тадкиккилиш натижаларини исботлаш мезонлари ишлаб чикилди. Хозирги замон амалий тиббиёти врачдан касалликлар диагностикаси, самарали даволаш усулини тайинлаш, аралашувнинг ножуя окибатларини мумкин кадар камайтириш ва бемор учун индивидуал прогноз тузишда факат энг ишончли ахборотданфойдаланишни талаб килмокда. Мазкур оддий принципни амалга татбик этиш учун уни таърифлашнинг узи кифоя килмасди. Маълумотларни тез кидириб топиш имконини берадиган ахборот инкилоби содир булиши талаб этиларди. Тиббиёт аралашувларнинг самаралилиги хакидаги ишончли маълумотларни етарли хажмхар туплаши лозим эди. Хозирги замон тиббиётда кенг кулланиладиган барча тиббий аралашувлар кенг камровли клиник синовлар жараёнида текширувдан утказилди, деб айтиш, албатта, тугри булмайди. Турли маълумотларга кура, бундай текширувдан аралашувларнинг атиги 30 - 50% утказилган. (5)
Аммо пухта текширувдан утказилган ахборот хажми йилдан-йилга купайиб бормокда.
ИИТ ахлокий жихати ахамиятининг долзарблиги бир нечта йуналишдан таркиб топади. Биринчи йуналиш: касалликлар таркибида сурункали касалликларнинг купайиши шунга олиб келдики, аксарият касалликларнинг давомийлигини врачнинг фаол иш фаолияти вакти билан таккослаш мумкин. Врач аник мулжалларни йукотмокда, узи тайинлаган даволаш усули беморнинг ахволини кай даражада яхшилашини аник айтишга кийналмокда. Даволашда врач иккиламчи ахборот манбаларига, куп сонли беморлар устидан узок вакт утказилган кузатишларга асосланган илмий маколаларга карам булиб колмокда. Иккинчи сабаб шундаки, дори билан даволаш ва диагностика катта, куп миллиардли бизнесга айланди. Янги дори -дармон воситаларини ишлаб чикиш катта харажатли ва хавфли ишга айланиб бораётир. Самарасиз дори ишлаб чикишга маблаг сарфлаш хатто йирик корпорацияни хам касодга учратиши мумкин. Шунинг учун хам фармацевтика фирмалари препаратлардан мумкин кадар катта фойда олишга харакат киладилар. Учинчи сабаб: тажовузкор реклама сиёсати амалга оширилмокда, маркетинг мутахассислари барча янги ишловлардан ва психологик таъсир курсатиш усуллариданфойдаланиб, дори препаратларини жозибали килиб курсатишга харакат килмокдалар. Пациентларнинг билим даражаси хам ошиб бормокда. (2)
Беморларни парвариш килувчи тиббиёт ходимлари бемор ва унинг оиласи учун ягона ахборот манбаи булмай колди. Журналлар, газеталар, телевидение, Интернет саломатлик ва даволаш масалаларига катта эътибор бермокхар. Шу нарса диккатга сазоворки, беморлар тайинланган даволаш усулини идрок этишлари ва унга розилик беришларига оммавий ахборот воситалари катта таъсир курсатмокда. Бемор узи топган ахборотга таяниб врачдан маълум дорини тайинлашни сураса -ю, врач бундай ахборотни топишга имконият ёки вакт топган булмаса - бундан ортик хавфли вазиятни тасаввур килиш хам кийин. ИИТ вужудга келишининг туртинчи сабаби жамиятда инсонпарварлик принципларининг амал килишини таъминлашга эътиборнинг кучайиши, шахснинг эркинлиги ва узига туклилига ургуберилиши билан боглик. Даволашга хабардорликка асосланган розилик олиш зарурияти шуни назарда тутадики, врач беморга ахборот таклиф килади ва унга мазкур ахборотга танкидий бахо беришга кумаклашади. Шу билан бирга, уз устида ишлаш, уз билими ва малакасини ошириб бориш хам врач учун мухим ахамият касб этади. Бунда врач янги ахборотни мустакил кидириши, унга танкидий бахо бериши ва амалга жорий этиши лозим. ИИТ Мак-Мастер университетида вужудга келганлиги бежиз эмас. Мазкур университет 60-йилларнинг охиридаёк муаммога йуналтирилган таълимни жорий этиш оркали талабаларнинг мустакил ишлашини кучайтириш учун тиббийт факультетида таълимни тула кайта куришга журъат этган эди.
Биотиббий тадкикотлар утказишда этика ва хукук масалалари узаро алока килади. Шунинг учун хам уларни биргаликлар куриб чикиш зарур. Этика нафакат беморнинг барча хукуклари мажмуига нисбатан амал килади, балки «этика» тушунчаси тушунчасидан анча кенгхамдир. (6) Агар хукукка риоя этиш учун маълум коидаларга риоя этишнинг узи кифоя килса, этика врачдан халоллик ва бегаразликни талаб килади, бу фазилатларни эса хеч кандайконун билан тартибга солиб булмайди. Этика врач зиммасига маълум мажбуриятлар юклайди, беморларга эса мазкур мажбуриятлар юридик таърифиланиши ва конун билан мустахкамланишидан олдин хавфсизлик кафолатларини беради. Халкаро хукук умуман инсон хукукларини, шу жумладан тиббиёт сохасидагиинсон хукукларини таъминлаш сохасидан узок ва катта йулни босиб утди. Врач-
бемор муносабатларининг бир канча жихатлари хали хукукий тартибга солинмаган. Бунда клиник синовлар утказишда иштирок этувчи врач фаолиятининг замирихар ётувчи юксак ахлокий принциплар ва маънавий маданият хал килувчи рол уйнаши лозим.
Узини-узи текшириш учун саволлар

  1. Фармацияда биоэтиканинг долзарб ахамият касб этиши сабаблари нимада?

  2. Фармацевтик биоэтиканинг асосий масалалари?

  3. Жахон Хелсинки декларациясининг кабул килинишига кайси вокеалар ва качон сабабчи булди?

  4. Хелсинки - Токио декларациясининг мазмуни?

  5. Дориларни клиник синовданутказишда иштирок этувчи пациентларнинг хукукларини химоя килиш зарурияти нимада намоён булди?

  6. Этика кумиталари нима учун тузилди?

  7. Узбекистон Республикаси Согликни саклаш вазирлиги кошидагиБиоэтика кумитаси уз фаолиятидакайси хужжатларга амал килади?

  8. Ибн Сино Халкаро жамгармаси кошида узбекистон Республикасининг Биоэтика буйича Миллий кумитаси нима максадда тузилган?

  9. Фармацевтик биоэтика муаммоларини хал килишларилмий исботловчи тиббиёт (ИИТ) кандай рол уйнайди?

  10. Янги, илгари кулланилмаган дориларни клиник синовдан утказиш этикаси?

  11. Биринчи Кокран маркази каерда ва качон очилган?

  12. Кокран хамкорлигининг асосий вазифаси?

  13. ИИТ таркалишининг асосий сабаблари?

  14. ИИТ ахлокий жихати ахамиятининг долзарблиги?

  15. Хабардорликка асосланган розилик олишнинг зарурияти?

Адабиётлар

  1. Узбекистон Республикасининг «Фукаролар соглигини саклаш тугрисиданЕги конуни (1996 йилдакабул килинган, 1999 ва 2001 йилларда узгартиш ва кушимчалар киритилган).

  2. В.В.Власов.Введение в доказательную медицину .М.2001

  3. Г.А.Мельниченко,И.И.Бузиашвили,И.А.Проскурина. Доказательная медицина и международнуе мультицентровуе клинические испутания в эндокринологии. Научнуй Центр экспертизу и госухаррственного контроля лекарственнух средств МЗ РФ, М. Ведомости НЦЭГКЛС — сент.19991

  4. А.Зильберт, Новое перо на старой шляпе? Доказательная медицина: реальная польза или исследовательская мохар? М.В: Вупуск 12, 2002

  5. А.Г.Чучалин. Предисловие к первому русскому изданию справочника «Доказательная медицинаПИнформация с сайта http:FFwww.medicina.tomsk.ru)

  6. Ш.Э. Атаханов, З.М. Мухамедова. «Биоэтика в контексте гуманизации образования и медицинской практикиП Ozbekistontibbiyotqurnali. N1 2003)

  1. Геномика этикаси халкаро нуктаи назарданутган асрнинг иккинчи ярмидафундаментал тиббиёт-биология фанларининг жадал ривожланиши натижасидан XX асрнинг бир канча илмий кашфиётлари ва ходисалари содир булди, шу жумладан инсон геноми тузилишини урганиш деярли якунланди. Генетиканинг янги сохалари - геномика ва протеиномика кашф этилди, тегишли маълумотлар банклари ташкил килинди. Ирсий фармакология вужудга келди; сунъий вакциналар муваффакиятли ишлаб чикилмокда. Куплаб янги технологиялар билан уларни амалдакуллаш окибатларининг ноаниклиги ёки амалга жорий этишнинг яккол даражада хавфлилиги боглик. Евгениканинг замонавий генетикага асосланган йуналиши -юкланган ёки макбул хоссаларга эга булган одамларни сунъий етиштириш ижтимоий нуктаи назардан жуда хавфлидир. 80 - йилларнинг охирида, тиббиёт ва биология фанлари жадал ривожланаётган, уларни амалдакуллашнинг салбий окибатлари хавфи реал тахдид солиб турган шароитларда Европа Кенгаши умумевропа ахамиятига молик тегишли хужжатни яратиш тугрисиданкарор кабул килди. 1993 йилда Европа Кенгашининг Бош ассамблеяси биология ва тиббиётнинг кулланилиши муносабати билан инсон хукуклари ва кадр-кимматини химоя килиш буйича Конвенцияни кабул килди (жиддий узгартишлар киритилганидан сунг матн ЕК Парламент ассамблеясининг мажлисидан 1996 йил ноябрда тасдикланди) (1). ЮНЕСКО Бош конференциясининг 1997 йил 11 ноябрдаги29- сессиясидан инсон геноми ва инсон декларация тугрисидаги умумий Декларация мазкур ташкилотга аъзо барча мамлакатлар томонидан тасдикланди (кабул килинди). Декларациянинг «Инсон кадр -киммати ва инсон геноми» деб номланган биринчи булими куйидагимазмундаги1-модда билан очилади:

«Инсон геноми инсон кавмининг барча вакиллари бирлиги, шунингдек уларнинг кадр-киммати ва хилма-хиллигини эътироф этиш замирихар ётади. Инсон геноми инсон кадр-кимматини ифохар этади. Мазкур модданинг фалсафий маъноси кишилик жамиятида барча одамлар ва хар бир инсон тенглиги ва ранг-баранглигини асослайди. Зеро, бутун инсоният миллион йил мобайнида ягона генлар туплами негизида ривожланган, мазкур генлар авлоддан-авлодга утиб келган. 2001 йилгача олинган маълумотларга кура, инсон геноми 30 000 гендан ташкил топади. мазкур генларнинг вариантлари миллион йил мобайнида ранг -баранг, тенг кадр-кимматли одамларни шакллантириб келмокда. (2) Хар бир инсоннинг геноми дархакикат бутун инсоният мулкидир. уз танасидагигенлар мажмуи миллион йил мукаддам кимдан келганлигини хеч ким билмайди. Минг йилдан кейин узининг генлари (ёки шундай генлар) кимга утиши мумкинлигини хам хеч ким билмайди. Хар кимнинг геноми барчанинг бойлиги демакдир. Декларациянинг иккинчи моддаси биринчи модданинг мантикий давомида: «Хар бир инсон, ирсий хусусиятлариданкатъи назар, уз хукуклари ва кадр-кимматининг хурмат килиниши хукукига эга».
Декларациянинг 4 - моддаси ута мухим ахамиятга эга: «Инсон геноми табиий холатдадаромад олиш манбаи булиб хизмат килиши мумкин эмас» Бундан хулоса шуки, муайян тадкикотчи ёки тадкикотчилар гурухи томонидан тавсифланган (кашф килинган» геном кисми патентлаштирилиши ва шу тарика тижорат, наф куриш предметига айлантирилиши мумкин эмас. 2000 йили булиб утган Окинава учрашувида жахоннинг етакчи саккиз давлати рахбарлари айнан мана шу концепцияни тасдикладилар. ЮНЕСКО Бош директори Коитиро Мацуура «Саккизлик» (G- 8)нинг Окинавада 2000 йил июлида булиб утган учрашуви иштирокчиларига йуллаган мактубида жахоннинг етакчи мамлакатлари инсон геноми сохасидагитадкикотларнинг натижалари билан жахон илмий хамжамияти эркин танишиш имкониятига эга булиши принципига содиклигини тасдикловчи махсус баёнот кабул килишни талаб килди. Зотан, мазкур принцип бутун инсоният манфаатларига хизмат килади ва биохимия фанининг энг сунгги ютукларидан инсон саломатлиги максадларидафойдаланиш имконини беради. ЮНЕСКО Бош директори «ЮНЕСКО Бош конференциясидан 1997 йилноябрда, сунг БМТ Бош ассамблеясидан 1998 йилда (А/RES/53/152 сонли резолюцияси) кабул килган инсон геноми ва инсон хукуклари тугрисидагиумумий декларация принципларига асосан, инсон геноми тугрисидаги асосий маълумотлар билан бутун халкаро жамият эркин танишишини таъминлашни энг мухим иш деб хисоблайди» К. Мацууранинг фикрича, мазкур илмий маълумотлар билан эркин танишиш принципи инсон хукукларини ва унинг кадр-кимматини тула хурмат килган холда, тадкикотлар утказиш учун хам, илмий натижаларни амалдакуллаш учун хам мулжал булиб хизмат килади» Мацуура унинг бу сузлари профессог Риюти Ихар рахбарлигидагиЮНЕСКО нинг Биоэтика буйича халкаро кумитаси фикрини акс эттиришини кайд этиб утди. Бу мутлако тугри фикрдир, зеро, инсон геноми бутун инсоният мулки ва у билан савдо килиш мумкин эмас. (2) «Тегишли шахсларнинг хукуклари» номли махсус булим маълумотларни сир тутиш тугрисидаги 7 -модда билан тугалланади: «Шахсини аниклаш мумкин булган инсоннинг илмий ёки бошка хар кандай максадларда сакланаётган ёки кайта ишланаётган генетик маълумотларини сир тутиш конунга мувофиккурикланиши лозимх
«Инсон геномига оид тадкикотлар» деб номланган Cбулимида илмий - тадкикот ишларини олиб боришда инсон хукукларини химоя килиш принциплари таърифлаб берилган. Бу ерда, бир томондан, тадкиккилинаётган бемор ёки соглом одамнинг хукуклари хакида, иккинчи томондан эса, тадкикотчининг илм билан шугулланиш хукуки тугрисидан суз юритилади. «Инсон геномига оид бирон -бир тадкикот, худди шунингдек бу сохадагиамалий тадкикотлар... инсоннинг ёки, тегишли холларда, одамлар гурухининг хукуклари, асосий эркинликлари ва кадр-кимматидан устун куйилиши мумкин эмас. Инсон кадр-кимматини камситадиган амалиётга, жумладан, инсон яратиш максадида клонлаш амалиётига йул куйилмайди. Бу ерда клонлаш сохасидагиилмий ишларни, бу йулда биология ва тиббиёт олдида очилаётган имкониятларни урганишни такиклаш хакида суз юритилаётгани йук. Айни холда мазкур биотехнологик усулда инсон яратишни такиклаш тугрисидан суз юритилмокхар. Бир канча мамлакатлар инсонни клонлашни такикловчи конунлар кабул килди.
Бошка мамлакатлар (АКШ, Россия) мазкур муаммони куриб чикишга кейинроккайтиш максадида унга 5 йил мудхартга мораторий эълон килди.
Инсон хужайралари ва тукималарини клонлаш у кадармураккаб биоэтик муаммо эмас, аммо у хам жамоатчилик томонидан ва конун йули билан назорат килишни такозо этади. Масалан, Буюк Британия парламенти инсон эмбрионларининг узак хужайраларини клонлаш буйича иш олиб бориш хукукини конунийлаштирди. Бунда эмбрионларни олиш усуллари ва уларнинг ёши (эркак ва аёл жинсий хужайралари кушилган пайтдан бошлаб кечи билан 14 кун) махсус белгилаб куйилди. Декларациянинг махсус Dбулимида илмий фаолиятни амалга ошириш шартлари тартибга солинади. Мазкур булим давлатлар учун мулжалланган моддалардан иборат булиб, у декларация принципларини мувофиктарзда эътиборга олган холда тадкикотларни монеликсиз утказиш доираларини таъминлайдиган тегишли чора - тадбирларни амалга оширишни курсатади.
Врач ва бемор муносабатларининг макбул ахлокий нормаларини белгилаш, анъанага кура, тиббиётнинг аксарият сохаларидабош ахлокий муаммо хисобланади. Аммо тиббиётнинг икки сохаси (юкумли ва тугма касалликлар) хар врач битта бемор билан эмас, балки худди шу касалликни бошка одамга (одамларга) юктириши хавфи катта булган одамлар гурухи билан иш олиб боради. (3) Маълумки, ирсий патология ота -онадан болаларга ва насл колдириш жараёнида олис авлодларга утиши мумкин. Ирсий патология - тиббий генетика сохаси. Тиббий генетиканинг узига хос хусусияти шундаки, генетик-врач тугма касалликка чалинган одам ёши ёки соглигининг холатига кура мустакил карорлар кабул кила олмай колиши ва бу вазифа унинг ота -онаси, васийлари ёки бошка конуний вакилларига утиши билан жуда куп тукнаш келади. Ирсий патологиянинг купгина шакллари хали одам тугилмасидан, она корнида ривожланади ва тугма нуксонлар шаклихар намоён булади. Уларнинг олдини олиш ёки даволаш тугрисидан беморларнинг узи эмас, балки хомиладор аёллар ёки ёш ота -оналар карор кабул килишига тугри келади. Бугунги кунда аёл буйида булгандан кейин геномнинг бузилган кисмларини аниклаш имконини берадиган инсон геномини тадкиккилиш усуллари мавжуд. Бундан ташкари, ирсий патологиянинг аксарият шакллари рухият ва аклдагинуксонларда намоён булади ёки улар билан бирга кечади. Бундай холлардакарор кабул килиш хукуки лаёкатсиз бемордан унинг васийларига утади. Бу нуктаи назардан тиббий -генетик этика муаммолари гинекология, акушерлик, неонатология, педиатрия ва психиатриядагишунга ухшаш муаммоларга якин туради. Замонавий биотехнологиялар геном бузилишини касалликлар ифохарланган боскичдагина эмас, балки хеч кандай касаллик аломатлари хали мавжуд булмаган ва хали -бери пайдо булиши кутилмаётган боскичда хам аниклаш имконини беради (масалан, инсон 40 дан, баъзан эса - хатто 70 дан ошганихар нишона берадиган Алцгеймер касаллигини, Гентингтон хореясини). Хозирги замон ирсий инженерия биотехнологиялари нафакат диагностика вазифаларини хал килишга, балки касалликларни ирсий терапия ёрдамидадаволаш жараёнига хам кириб келмокда. Мазкур вазият икки узаро боглик ахлокий муаммони келтириб чикаради. Биринчидан, бу узининг, уз фарзандларининг, авлодларининг, кариндошларининг, ходимларининг, беморларининг, мижозларининг булажак ирсий белгиланган жихатлари хакида билиш хукукига кимлар эга (ёки эга эмас), деган масала. Иккинчидан, бу муайян патологик генотипдан клиник фойдаланишга, шунингдек уни изчил узгартиришга йул куймаслик масалалари. (3)
Биотиббиёт фани ва биотехнологияларнинг жадал ривожланиши ахлокий нуктаи назардан ута мураккаб булган масалаларни кун тартибига куйди. Инсон хужайра ва тукималарини клонлаш, ирсий тестлаш, узак хужайралардан фойдаланиш, ирсий инженериянинг ривожланиши ва унинг ютуклари амалга жорий этилиши, инсон аъзолари ва тукималарини трансплантация килиш шулар жумласидандир. Инсон организмига бундай аралашувларнинг окибатларини олдиндан кура билиш жудакийин, чунки узак хужайралар хар нарсага айланиши мумкин. Назарий жихатдан олиб караганда, улардан куп йиллардан кейин хатто саратон усмаси ривожланиши хам мумкин. Аммо бу факат назарий фаразлар, холос. Бундай аралашувларнинг хавфсизлигини кафолатлаш учун клиник тадкикотларнинг узи етарли эмас.
Умуман олганда, узак хужайралар ёрдамидадаволаш жигар, бош миянинг шикастланган функцияларини тиклаш учун жудафойдали булиши мумкин. Бугунги кунда механик шикастланишлардабугимтогайи тукимасини тиклаш сохасидан катта тажриба тупланган. Бундай тадкикотларнинг натижалариданамалдафойдаланиш истикболлари бор, аммо купгина жихатлар хали яхши тадкиккилинмаган, масалан, бундай аралашишнинг узок истикболдагиокибатлари етарли даражада урганилмаган. Бундай процедура вактихар бегона генетик материал утиб колиши, реципиент геномига донорнинг геноми кириб колиши мумкин, деган фикрлар хам билдирилмокхар. Бундай аралашиш кандай окибатларга олиб келади? Бу хакда хозир бир нарса дейиш кийин. Бугунги кунда генетикадаги тугма нуксонларни узгартириш ва одамларни тугма касалликлардан халос этиш йуналиши энг истикболли йуналиш хисобланади. Ирсий даволашнинг хозирги муаммолари, эмбрион тукималаридандаволаш максадларидафойдаланиш, одамлар умрининг узайтирилиши, клонлаш Гиппократданколган «Зиён етказма» принципини анча мураккаблаштириб юборди. Тиббий аралашувлар, хозирги харвр таъбири билан айтганда, тиббий технологиялар доираси жуда кенгайди. Табиийки, улардан беморларга тегаётган фойда хам ошди. Аммо, шу билан бирга, таваккал даражаси хам ортди. «Таваккал –фойда» муаммосини ёлгиз хал килишга врачлар кийналиб колдилар. Эмбрионнинг узак хужайраларидаутказилаётган тадкикотлар бугунги кунда кескин бахсларга сабаб булмокда. Бу сохадагиилмий изланишлар бугунги кунда беморлар айникса мухтож булган нарсалар - кучириб утказишга мулжалланган аъзолар ва тукималарни сунъий йул билан яратиш имкониятига олиб келиши лозим. Биз Паркинсон касаллиги, Алцгеймер касаллиги ёки таркок склероз сингари огир ёки хозирча бедаво касалликларни даволаш сохасидан ажойиб кашфиётлар арафасидантугибмиз. Аммо узак хужайралар асосан инсон эмбрионидан олинади. Бу уринда савол тугилади: узак хужайраларда тадкикотлар утказиш учун сунъий эмбрионлар яратиш мумкинми ва зарурми? Агар муайян ота-она фарзанд куришига мулжалланмаган эмбрионлардан олинган узак хужайралардан фойдаланиш билангина чекланилса, бундай тадкикотнинг натижасини кандай аниклаш ва ота -она - донорларнинг хукукларига риоя этилишини кандай таъминлаш мумкин? Эмбрионнинг узак хужайралари тугрисидагимасалага нисбатан хар хил ёндашувлар мавжуд. ЮНЕСКО нинг Биоэтика буйича халкаро кумитаси тайёрлаган «Эмбрион узак хужайраларидандаволашмаксадидафойдаланиш»докладидакайд этиб утилганидек (2):
«Инсоннинг эмбрионал хужайраларидаутказилаётган тадкикотларнинг ахлокий асосланганлиги эмбрион макомига куп жихатданбоглик».Мазкур хужжатлар ахлокий жихатдан номакбул хисобланувчи уч йуналиш кайд этилган: «а) ...эмбрион узак хужайраларини олиш учун инсон эмбрионлариданфойдаланиш ахлокка мутлако зиддир; б) ...бундайфойдаланиш факат маълум тиббий максадларга йуналтирилган ва бир катор каттик шартларга риоя этилган такдирдагина ахлокий жихатдан уринли булади; в) ...мазкур тадкикотлар билан боглик хавф - хатарлар мавжудлигидан ва у келтириб чикариши мумкин булган ахлокий йусиндагиокибатлардан (масалан, инсон эмбрионидан тадкикот воситаси сифатидафойдаланиш хавфи) келиб чикиб, эмбрион узак хужайраларидатадкикот утказиш такикланиши лозим»
Инсонни клонлаш муаммоси хам анча бахсли муаммо. Баъзи бир олимлар насл колдириш максадида клонлаш мумкинлиги хакида суз юритишдадавомэтмокда. Вахоланки, клонлаш ЮНЕСКО нинг инсон геноми ва инсон хукуклари буйича Умумий декларацияси (1977 йил) билан хам (унинг
-моддасидан клонлаш инсон кадр-кимматини камситувчи амалиёт деб таснифланган), купгина мамлакатларнинг миллий конун хужжатлари билан хам такикланган. Аммо, халкаро хамжамият насл колдириш максадида инсонни клонлашдан бош тортган булса, даволашмаксадида клонлаш сохасидан бир катор масалалар хали уз ечимини топгани йук. Агар даволашмаксадида клонлаш огир ва бедаво касалликларни даволаш имконини берса, бундай клонлашга рухсат бериш мумкинми? Бордию инсонни даволашмаксадида клонлашга рухсат берилса (ва зарур технологиялар яратилса), бу насл колдириш максадида клонлашга олиб келмайдими? Бу ерда хам биз эмбрион муаммоси билан тукнаш келамиз, чунки хужайра узагини кучириш ёрдамида клонлаш факат узак хужайралар олиш учун мулжалланган узига хос эмбрионининг яратилишига олиб келади.
Бундан бошка ахлокий муаммолар хам бисёр. Шулардан бири - диагностика. Биоэтика тугрукдан олдинги (хомиладорлик давридаги) диагностика билан, жумладан, бундай диагностикадан нотиббий максадларда, масалан, «Хомила жинсини аниклаш» амалиёти, яъни киз тугилмаслиги учун фойдаланилишига йул куймаслик масаласи билан шугулланган эди. Фаннинг ривожланиши имплантациядан олдинги ирсий диагностика билан боглик хавф - хатарларни келтириб чикарди.
Инсон геноми макоми келтириб чикарадиган яна бир мухим жиддий масала - ирсий ахборот эгаси ким булади? уз ирсий материалини такдим этган одамми? Мазкур материал кисмини тавсифлаб берган олимми? Уни амалдакуллаган тадкикотчими? Тадкикотга пул берган фирмами? Мохият эътибори билан, фойда берадиган ёки саноатхаркуллаш мумкин булган чинакам кашфиётларнигина патентлаш мумкин. Аммо бугунги кунда инсон геноми ва уни амалдакуллаш, шу жумладанкелажакдафойдаланиш истикболлари хали аникланмаган геном секвенцияси сохасидан патент олиш учун аризалар жуда хам куп.
«Этика, интеллектуал мулк ва геномика» мавзусидан Халкаро симпозиум докладининг лойихасидан (2) кайд этиб утилганидек, мазкур сохахар патентлар сонининг жадал купайиши натижасидан «Даволаш ва генетик тестлар утказиш киймати аксарият одамлар ва мамлакатларнинг чунтаги кутармайдиган даражадакимматлашиб кетмокда. Бундайкашфиётларини химоя килиш ва одамларни улар ваъда килувчи фойдадан махрум килиш керакми? Ёки интеллектуал мулкни химоя килиш куламини торайтирган ва шу тарика даромад келтирмайдиган тиббий ишлаб чикаришга инвестициялар хажмининг кискариши хавфини келтириб чикарган маъкулми? Генетика сохасидагикашфиётлар мазкур муаммонинг куламини янада кенгайтиради, аммо у купдан бери шунхар намоён буладики, ОИТС (орттирилган иммунитет танкислиги синдроми) касаллигини даволашгамулжалланган дори -дармонлар патент билан химояланган ва шунинг учун хам купгина мамлакатлардажуда хам киммат туради.
Генетик маълумотларни туплаш, кайта ишлаш, саклаш ва улардан фойдаланиш хам ахлокий йусиндагисаволлар тугдирувчи сохадир. ЮНЕСКО генетик маълумотлар билан богликвазиятни тартибга солувчи халкаро хужжат тайёрлаш ниятихар. Биоэтика халкаро кумитаси бу масалага махсус доклад багишлади (2) ва унинг куйидагижихатларини куриб чикди: маълумотлар туплашнинг пировард максади; донорларга ахборот бериш; донорларнинг ихтиёрий ва хабардорликка асосланган розилиги муаммоси; маълум ижтимоий, диний ёки этник гурухга мансуб одамлар танасига анъанавий муносабатни эътиборга олиш; генетик тестлар, шу жумладанкариндошлик алокаларини аниклашга мулжалланган тестлар утказишда эхтиёткорлик; тупланган маълумотларни сир тутиш, шунингдек улардан келгусиданфойдаланиш.
Муаммонинг сунгги жихати жиддий хавотир тугдиради. Масалан, генетик маълумотлар банклари тузиш амалиётининг кенг таркалиши замирихар камситишнинг хар хил шакллари хавфи ётади. Жумладан, муайян одамнинг геномик секвенцияси мавжуд ёки ривожланиши мумкин булган касаллик билан богликирсий аномалия хакидахарлолат берса, корхонанинг касбий касалликларга карши кураш сиёсати натижасидан мазкур одамга ишдан бушатилиш хавфи тахдид солиши мумкин. Генетик тадкикотларнинг натижаларига кура ахолининг катта -катта гурухлари камситилиши мумкин.
Генетик тадкикотлар натижасидан ахолининг турли гурухларидакасалликлар миграциясини ёки занжирини аниклаш мумкин. Генетик тадкикотхар ахоли гурухлари ихтиёрий тарзда иштирок этиши ва у хакда тула маълумотга эга булиши лозим. Аммо илгор жамиятлардакабул килинган хабардорликка асосланган розилик принципи цивилизациядан узокхар яшаётган жамоаларда ёки туб халклар орасидан маънога эга буладими? Туб халклар уз ихтиёрий ва Хабардорликка асосланган розилигини бериш учун зарур ахборотни кайси тилда олади? Мазкур тадкикот натижа бериб, у патент билан мустахкамланса ва бунда донор жамоа даромаддан улуш олмаса, бу «биологик карокчилик» булмайдими? (2)
Инсон аъзолари ва тукималарини кучириб утказиш сохасидан ахлокий муаммолар тобора купайиб бормокда. Хозирда биоэтика олдида турган инсон аъзолари (жигар, буйрак, ошкозон ости бези ва х.к.) ва тукималари (шох парда, илик ва б.) билан савдо килиш чек куйиш масаласига инсонга бегона аъзолар ва тукималарни (масалан, ирсий узгартирилган хайвонларнинг аъзоларини) кучириб утказиш билан богликмасалаларни ёки инсонга мос келувчи аъзоларни кучириб утказиш имконини берувчи хайвонлар трансгенези муаммосини кушимча килиш мумкин.
Аъзолар ва тукималарни кучириб утказиш мавзуси бизни яна патентлар муаммосига кайтаради. Талаб билан таклиф уртасидан мавжуд тенгсизликни бартараф этишга муваффак булинган такдирда хам мазкур галаба ривожланаётган мамлакатларга жудакимматга тушади. Бунда инсон аъзолари ва тукималарига мухтожлар уртасидан тенгсизликка эришиш мумкин, деб хисоблаш учун хеч кандай асос йук. Бу ерда кенг маънавий - ахлокий муаммо - бирдамлик тугрисидан суз юритилмокда. Инсон геноми ва инсон хукуклари тугрисидаги умумий декларациянинг биринчи моддасига биноан, геном «инсоният мулкидир. Модомики шундай экан, бу сохахар асосан ривожланаётган мамлакатлар томонидан, аммо купинча бошка мамлакатлардан келаётган материаласосидан олиб борилаётган тадкикотлардан олинаётган даромадни адолат билан таксимлаган маъкулрок эмасми? Бу нуктаи назардан Биоэтика халкаро кумитаси хусусий ва давлат корхоналари инсон геноми тугрисидаги маълумотлардан фойдаланишдан олаётган даромадларнинг бир кисмига таяниб, технологияларнинг такдим этилишини маблаг билан таъминловчи махсус халкаро механизмни ташкил этиш таклифи билан чикди. Мазкур ахлокий, куп жихатдан узаро боглик муаммолар каторига фан хар куни янги -янги муаммоларни кушмокхар. Масалан, геномиканинг узини оладиган булсак, ундан якин ва олис келажакдаамалдафойдаланиш одамлар соглигига, иктисодиёт (кишлок хужалиги, саноат)га, ижтимоий соха (таълим, мехнат бозори, сугурта)га ва бошка сохалар (одамлар шахсий хаёти, турли авлод вакиллари уртасидагимуносабатлар) га катта таъсир курсатади. Шунинг учун хам фан ва технологиялар сохасидагиэтикани ЮНЕСКО узининг 2002-2007 йилларга мулжалланган стратегиясининг устувор йуналишларидан бири деб эътироф этди. (4)
Узини-узи текшириш учун саволлар

  1. Биология ва тиббиётнинг кулланилиши муносабати билан инсон хукуклари ва кадр -кимматини химоялашга доир кандай хужжатлар качон ва каердакабул килинди?

  2. Инсонни биотехнологик усулда яратиш нима учун такикланган?

  3. Инсон эмбрионларининг узак хужайраларини клонлаш устида иш олиб бориш каерда рухсат этилган?

  4. Нима учун инсон организмига ирсий аралашиш билан боглик масалалар ахлокий нуктаи назардан жуда мураккаб?

  5. Ирсий даволашнинг ахлокий муаммолари.

  6. ЮНЕСКО нинг Биоэтика буйича Халкаро кумитаси эмбрион узак хужайраларидандаволашмаксадидафойдаланишга кандай ёнхаршади?

  7. Генетик маълумотлар банклари тузиш амалиётини кенгайтириш кандай салбий окибатларга олиб келиши мумкин?

  8. Генетик тадкикотлар утказишда хабардорликка асосланган розилик принципининг маъноси нимада?

  9. Нима учун ЮНЕСКО фан ва технологиялар сохасидагиэтикани узининг 2002-2007 йилларга мулжалланган стратегиясининг устувор йуналишларидан бири деб эътироф этди?

Адабиётлар

  1. В.Н Игнатьев, Ю.М Лопухин, Б.Г.Юдин.Конвенция Совета Европу по биоэтике. Биомедицинская этика.под ред Покровского. М1997. с6

  2. Р. ПЕТРОВ Острие прогресса — биоэтика .Наука 23 (5836) 6 — 12 июня 2001

  3. В.И.Иванов,В.Л. Ижевская. Генетика человека: этические проблему настояхего и будухего.Проблему евгеники. Биомедицинская этика.под ред Покровского.М1997. с98.

  4. Докладлар хамда инсон геном ва инсон хукуклари тугрисидагиумумий декларация куйдагиИнтернет сайтидан олинди: www.unesco.oraFhuman rightsFhrbc.htm).

  1. Евгеника ва биоэтика

«Евгеника» атамасини биринчи булиб 1883 йилда таникли инглиз антропологи, психологи ва биометрия асосчиси Ф. Галтон таклиф килди. У евгеникага шундай таъриф берди: «Келажак авлодларнинг жисмоний ёки аклий фазилатларини яхшилаши ёки пасайтириши мумкин булган, жамоатчилик томонидан назорат килиш талаб этиладиган таъсирларни урганиш. Бунга у шуни кушимча килдики, биринчи боскичда мазкур сохага оид масалалар соф илмий ишловдан утказилади, бундан иш евгеник гоялар таргиботидан нарига утмайди. Иккинчи боскичда амалий хусусиятга эга булган бир катор чора - тадбирларни амалга ошириш ва тегишли конунларни кабул килиш мумкин булади. Нихоят, учинчи боскичда бундайконунлар кераксиз булиб колади, чунки одамлар евгеника конунлари зарурлигини тушуниб етади. Евгениканинг отаси - Ж. Меллер (АКШ) ер юзини гениал одамлар билан тулдиришни орзу килган, бунинг учун у энг аклли одамларни танлаб олиб, колганларни стерилизация килишни таклиф килган. У, шунингдек, танлаш мезонлари муаммосини хам ишлаб чиккан ва шахснинг куйидагиаломатларини таърифлаб берган:

  1. зиёлилик;

  2. уюшкоклик (бошка одамлар билан хамкорликлар фаолият курсатишга кодирлик), алтруизм;

  3. жисмоний ва рухий саломатлик.

Барча усимликлар ва хайвонлар учун бир хил булган тугма белгиларнинг ажралиши конунлари кашф этилиши (Г. Мендел, 1900 йил) ва ирсиятнинг хромосомага асосланган назарияси карор топиши билан барча тирик жонзотларда мутлако ухшаш ирсий аппарат мавжудлиги аён булиб колди. Бу инсонга хам тегишли. Масалан, бирон -бир жисмоний ёки аклий нуксонлар кузатилган оилаларда улар авлоддан авлодга утади. Мазкур назариялар асосланиб биологик турлар ва иркларни аниклашхар ирсиятнинг роли хакида оламшумул хулосалар чикарилди.
Евгениканинг ривожланиши инсоният учун драматик окибатларга сабаб булди. АКШ ва Германияда ирклар уртасидан аклий ва маънавий фазилатлар жихатидан жиддий фарклар мавжудлиги тугрисиданконунлар кабул килинди. Мазкур назария Шимолий Европа ирки (инглизлар ва немислар) юксак даражадакобилиятли ирк, хабашлар, лулилар, яхудийлар ва славянлар эса - энг паст ирк вакиллари, деган гояни илгари сурган фашизмнинг негизига айланди. Немис иркчиларининг фикрига кура, лулилар ва яхудийлар тулалигича кириб ташланиши, бошка паст ирк вакиллари эса ишчи кучи сифатида саклаб колиниши лозим. Шунга ухшаш «хвгеник» тадбирлар АКШда ва бошка мамлакатлар (Голландия) да хам амалга оширилди. Инсониятнинг илгор вакиллари иркчиларнинг гояларидан воз кечди ва маданий релятивизм карашларини илгари сурди. Мазкур назарияга биноан, шахснинг барча фазилатлари куп сонли омиллар билан белгиланади. Бу омиллар орасидан яхшилаш ва такомиллаштириш мумкин булган ирсият ва маданий мухит асосий рол уйнайди. Шунинг учун хам ирсий омиллар ролини ошириб юбормаслик керак. Инсоннинг купгина тугма хусусиятлари, авваламбор, унинг аклий кобилияти моноген эмас, балки полигендир, яъни бир нечта генларнинг узаро таъсири билан белгиланади. Мазкур генлар бола усган ва тарбияланган шарт-шароитларга караб намоён булади. Хуллас, наслнинг «сифати» купгина омилларга богликбулади. Мазкур омиллар орасидан ирсият ва маданий мухит мухим уринни эгаллайди. Ирсиятни яхшилаш вазифаси мазкур икки - ирсий ва маданий йуналишларни уз ичига олади.
Ирсий яхшилаш икки йул билан: такиклаш чора - тадбирлари, янги «салбий евгеника» ёки стерилизация ёрдамида; рагбатлантириш чора - тадбирлари, яъни «ижобий евгеника» ёки селекция ёрдамида амалга оширилиши мумкин.
Салбий евгеника (стерилизация) драматик тарихга эга. АКШда 1907 йилда Индиана штатида мажбурий стерилизация утказиш тугрисиданконун кабул килинди. Конунга биноан, рухий хаста, акли заиф, жинсий эркинликка карши жиноятлар учун судланган одамлар, сурункали ичкиликбозлар, фохишалар, ота -онасиз етимлар ва дайдилар стерилизация килиниши лозим эди. XX асрнинг бошида евгеника гояси маънавий коидасифатида илгари сурилди. АКШ ва Германияхаркабул килинган евгеник дастурларсалбий евгеникага оид тадбирларни уз ичига олган эди. XIX аср охири - XX асрнинг бошидаАКШда жанубий ва шаркий Европадан келаётган ирсий жихатдантубан мухожирлар ахолининг «Юксак фазилатли» англосаксон кисмини сикиб чикаряпти, деган гоя таргиб килина бошланди. Сенат ва хукуматга тазйик курсатилиши натижасидан 1924 йилдаАКШга Европадан шимолликлар ва англосаксларнинг кучиб келишини рагбатлантирувчи, жанубий ва шаркий Европадан мухожирлар, айникса, яхудийларнинг киришини эса каттиккийинлаштирувчи конун кабул килинди. Мажбурий тартибхар стерилизация килиш тугрисидаги биринчи конун АКШда 1907 йилда, охирги конун эса - 1937 йилда Жоржия штатидакабул килинди. Мазкур конунлар мамлакатхарамалда булган даврда, статистика маълумотларига кура, 100 мингдан ортик киши, шу жумладанжуда куп хабашлар мажбуран стерилизация килинди. Аксарият штатларда рухий хаста, акли заиф, жинсий эркинликка карши жиноятлар учун судланган одамлар, айрим штатларда эса, бундан ташкари, сурункали ичкиликбозлар, эпилептиклар, фохишалар, ота -онасиз етимлар ва дайдилар стерилизация килинди. Стерилизация килинаётган шахслардакандайдир зарарли генлар мавжудлиги хакида хеч кандайхарлиллар мавжуд эмас эди. Мамлакатга киритиш рад этилган шахслар хакида хам шундай дейиш мумкин. Германияхар евгеник дастурлар XIX асрнинг охири - XX асрнинг бошларида Германларнинг олий иркини кукларга кутарган ва уни «паст» ирклар ифлослашидан химоя килишга чакирган «иркий тозаликда оид макола ва китоблар пайдо булиши билан бошланди. 1933 йилда хокимиятга Гитлер келиши билан иркчилар харакати кучайди ва давлатхарстурига айланди. Даслтаб рухий хасталар, шунингдек немис аёллари Биринчи жахон урушининг охирида Германияга келган Франция армиясининг хабаш аскарларидан туккан метислар стерилизация килинди. Шундан кейин Иккинчи жахон урушининг улим лагерларидабарча лулилар ва яхудийларни, жинсиданкатъи назар, ялпи киргин килишга киришилди. Кириб ташланган лулилар сони маълум эмас, Яхудийлар масаласини узил -кесил хал килиш» жараёнида эса 6 млн.дан ортик яхудий кириб ташланди. Асосан СССР ва Полша худудидакулга олинган минглаб асирлар орасидан ярадорлар, беморлар, жисмонан заифлар Дархол улдирилар, колганлардан эса ишчи кучи сифатидафойдаланиларди. Улар, токи мехнат килиш кобилиятига эга экан, огир шароитларда сакланар, шундан кейин улдирилар эди. Бугунги кунда XX асрнинг урталаридаГолландиядакабул килинган (ва яширин амалга оширилган) конунлар хакида маълумотлар мавжуд. Бу ва бошка дахшатли маълумотлар бугунги кунда кенг маълум. Аммо бу ерда «салбий» евгеника куйган максадлар - инсон популяциясини зарарли ирсий белгилардан «тозалаш»хакида суз юритилганлигини купинча унутиб куядилар. Умуман олганда, евгеника асосчилари таърифлаб берганпринциплардаги спекуляциялар иркчиликнинг илмга зид коидалари ва тугма белгиларнинг наслдан наслга утиши тугрисидагитаълимот билан куллаб-кувватланган. (1).
Максади инсон популяциясини ноёб ирсий белгилар билан бойитишдан иборат булган «ижобий» евгениканинг такдири кандай кечди? Биологик ва генетик ирсиятни яхшилаш тугрисидагирежалар турли -туман шакллар касб этмокда. Масалан, америкалик Роберт Грэхем Нобел мукофоти сохибларидан олинган уруг (сперма) ни саклаш учун банк ташкил этди. Унданалохида аклий колилиятга эга аёлларни ихтиёрий тарздауруглантириш учун фойдаланиш мулжалланган.
ХозирАКШда инсон хужайралари ва тукималарининг мингдан ортик банклари мавжуд. 343 банк жинсий хужайраларни саклашга, 200 банк - эмбрион хужайраларини саклашга ихтисослашган. Миллатлараро биологик банклар -Euroskinbank ташкил этилмокхар. 1976 йилдаАКШдагибарча банклар ягона Уюшмага бирлашди ва умумий стандартлар ишлаб чикди.
«ИжобийП евгеника максадларини амалга ошириш йуллари буюк генетиклар - россиялик А.С. Серебровский ва америкалик Г.Ж. Меллер томонидан курсатиб берилди. Уларнинг иккаласи хам донорларнинг музлатилган спермасини уруглантириш максадида саклашни таклиф килди. Меллер жахонда ядро уруши фожиаси содир булган такдирда тирик колган эркакларнинг аксарияти радиация натижасидан насл колдириш кобилиятини йукотади ва яшовчан спермага талаб жуда кучаяди, деб курсатди. Аммо иккала олим хам уз асарларини тиббий генетика атак -чечак кадамлар куяётган пайтда яратди. Бугунги кунга келиб вазият бутунлай узгарди. Жуда куп маълумотлар, шу жумладан, инсоннинг кобилиятлилиги асослари хакида маълумотлар тупланган; мазкур асос полиген таркибга эга, яъни бир нечта ёки куплаб генларнинг тасодифий чатишувидан иборат булиб чикди. Отаси ёки онаси кобилиятли одам булган болахаркобилият генлари мажмуи ажралиб кетади, кейинги авлодларда эса мазкур генлар турли авлодлар уртасидан таксимланади. кобилият ота-онадан болаларга одатдаутмайди. Хар кандайкобилиятли шахсдан, умуман, хар кандай инсондан у ёки бу даражада«зарарли» булган бир нечта ген яширин холатда мавжуд булади. Мазкур зарарли генларнинг таъсирихар жиддий жисмоний ва аклий нуксонлар келиб чикиши мумкин. Инсон генетикаси одам генотипида номакбул ёки зарарли генлар бор - йуклигини юз фоиз ишонч билан аниклаш имконини берадиган харражага етганича йук. Бу сохахар изланишлар давомэтмокда ва «Инсон геноми» халкаро лойихаси жиддий натижалар бериши кутилмокда. Аммо биз инсоннинг ирсий дастурида яширин ахборотни укишга муваффак булган такдиримизхар хам уни тулик тушунишимиз мушкул.
Хуллас, евгеника инсон генетикаси ва унинг мухим кисми - тиббий генетиканинг юзага келиши ва ривожланишига туртки берган мухим омиллардан бири булиб хизмат килди. Евгеника томониданкуйилган максадлар - инсон генотипини зарарли ирсий белгилардан халос этиш ва уни жисмоний ва аклий ривожланиш учун мухим генлар билан бойитиш - бугунги кунда хам долзарб булиб тугибди. Евгеника куйган умумий вазифа - инсониятни зарарли ирсиятдан халос этиш -хал килинганича йук. Бу вазифа генетикага ва ирсий инженерияга утди. (2) Аммо бунинг мавриди хали келгани йук. Евгеника асосчилари айтган евгеника ривожланишининг академик боскичи хали нихоясига етмади. Бундан ташкари, евгеникадан инсоният тарихидагиайрим энг дахшатли жиноятларни оклаш учун фойдаланилганлигини хам унутмаслик керак. Бугунги кунда евгеника инсон кавмидагитугма касалликларни йукотишга йуналтирилган. Маълумки, касалликларни даволаш ва профилактика килишларилгари беморнинг улими билан йуколган генлар сакланиб колади. Атокли рус генетиги Н.П. Дубининнинг таъбири билан айтганда, хаёт куртакларини парвариш килувчи тиббиёт бу билан инсоннинг умумий ирсиятини заифлаштиради, яъни алохида шахснинг соглиги хакида гамхурлик кавмнинг саломатлиги билан зиддиятга киришади. Уз-узидан аёнки, бирон -бир ижобий евгеник харстурни амалга татбик этиш учун макбул хусусиятлар юзасидан умумий фикрга келиш керак. Факат хархолардан ташкил топган жамиятнинг хаёт кечириши осон булмас эди деб уйлаймиз. Аклий кобилият билан бир каторда, мослашувчанлик, эмоционал баркарорлик, саломатлик ва бошка фазилатлар хам булгани маъкул. Хозирги жамият ута мураккаб булиб, турли -туман мажбуриятларни бажаришни такозо этади, бинобарин, хар хил кобилият, мижоз ва кучга эга булган одамларга мухтож. Генофондга тузатиш киритиш тадбирларини ким амалга оширади, деган савол хам мухим ахамиятга эга. Уз -узидан аёнки, мазкур буюртма синфий хам, касбий хам булиши мумкин эмас, у факат умуминсоний булиши лозим. Бу мумкинми? Хозирда евгеника - утмиш. Евгеника олдига унинг асосчилари куйган ва эришилмаган максадлар эса тулалилигича жадал ва муваффакиятли ривожланаётган тиббий генетикага утган. Бугунги кунда тиббий генетиканинг ва тиббиётчиларнинг асосий вазифаси боланинг ривожланиши жараёнида юз курсатган ирсий узгаришларни бошкариш - касалланиш, мехнатга лаёкатсизлик ва улимнинг олдини олиш учун ахарптив мухит (иклим, пархез, дори -дармонлар) яратиш, хар бир инсонга унинг генотипидпн келиб чикиб юкори даражада сифатли хаёт кечиришни таъминлашдан иборат.
Давлат ва жамиятнинг карорига биноан стерилизация килиш - инсон хаётига йул куйиб булмайдиган аралашиш. Бунинг устига у суиистеъмол килиш ва зуравонликларга олиб келади. Аммо, айтайлик, Скандинавия мамлакатларидастерилизация тугрисидагиконунни кабул килиш жараёнида у парламентхар хам, жамиятда хам, олимлар ва врачлар орасидан хам каршиликка учрамаган. Шуниси ажабланарлики, конун лойихасини ишлаб чикиш ва уни парламентхаркабул килишларАмерика ва Германиядагисингари унглар эмас, балки социал - демократлар бош етакчи куч булган. Ижтимоий инженерия тугрисидаги режалар окилона курилган жамият гояси билан рухлантирилган. Наслнинг айнишиданкуркиш XIX асрнинг иккинчи ярми - XX асрнинг дастлабки унйилликларидаЕвропа маданиятидагижиддий ходисалардан бири булди. Унга карама -карши уларок, эволюция ва тараккиётга ишонч гояси илгари сурилди. Бошка томондан, рухий хаста одамларнинг купайиши ва инсоннинг рухий, жисмоний ва маънавий табиатининг «айниши»га фанда аникланган факт деб каралди. Иккинчи жахон урушидан кейин ва куп жихатдан нацистлар содир этган Дахшатли жиноятларнинг фош этилиши таъсирида евгеник карашлар куйидагимазмундагишахсий танлаш муаммоларига айланди: модомики, ирсий касалланиш хавфи мавжуд экан, бола тугиш керакми? Пренатал диагностикахар хомиланинг касаллиги аникланган булса, хомиладорликни тухтатиш керакми? Донор спермаси билан сунъий уруглантиришга розилик бериш керакми? Касаллик келиб чикиши эхтимоли купинча тугма касалликларнинг табиати билан боглик. Бунда генетик маслахат бериш амалиёти хар кандай нуксон ва камчиликларни бартараф этишга интилиш билан тавсифланади. Яна бир хавф - мутахассислар ва жамият качондир инсон кандай булиши кераклиги тугрисидан маълум тухтамга келиши, шунингдек евгеник таъсир курсатишнинг янги, янада самарали усулларини ишлаб чикиши мумкин.
Узини-узи текшириш учун саволлар

  1. «Евгеника» атамасини илмий муомалага биринчи булиб ким киритган?

  2. Ж. Меллер танлаш мезонлари муаммосини ишлаб чикиш учун шахснинг кайси белгиларини таърифлаб берган?

  3. Евгениканинг ахлоккоидалари?

  4. «Салбий» евгеника тарихи?

  5. «Ижобий» евгениканинг маъноси?

  6. Евгениканинг асосий вазифалари кайси фанларга утди?

  7. Инсон генетикасининг ахлокий муаммолари кайси халкаро хужжатларда акс эттирилган?



Адабиётлар

  1. С.М. Гершензон, Т.И. Бужиевская. Евгеника:100 лет спустя. Материал куйдагиИнтернетсайтидан олинди http:FFwarrax.croco.netFe — mail: warrax@croco.net

  2. В.И.Иванов,В. Л. Ижевская. Генетика человека: этические проблему настоящего и будущегоПроблему евгеники. Биомедицинская этика.под ред Покровского.М1997. с98.

  1. Эвтаназия муаммолари

Одамларнинг яшаш ва тиббий хизматданфойдаланиш хукуки барча илгор мамлакатларнинг конунлари билан кафолатланган бошка хукуклар орасидан энг устувор ва мухим хукуклар хисобланади. Шунинг учун хам жамиятда купчилик врач умидсиз хаста одамни барча холларда халос этиши шарт, бу врачнинг касбий бурчи ва тиббиётнинг вазифаси, деб хисоблайди. Аммо, саратон касаллигидан улаётган, касаллик охирги боскичга етган беморни нима килиб булмасин хаётга кайтариш ёки бош мия пустлоги функцияси бузилишига олиб келган огирдавомэтган асфиксия холатида тугилган чакалокни тирилтиришга интилиш уринлими, деган саволга жавоб беришга хеч ким харакат килмайди. Табиийки, бундай тирилтириш бехудаиш. Хуш, бундай холларда врач ёрдам беришнинг иложи булмаган беморнинг азоб - укубатларини мумкин кадаркамайтириш ва айни пайтда Гиппократ касамёдини бузмаслик учун нима килиши керак? Эвтаназия улим (хаётни тухтатиш) муаммосини тиббий йусинхар хал килишнинг янги усули сифатида хозирги замон согликни саклаш амалиётига икки асосий омилнинг таъсирихар кириб келмокда. Биринчидан, тиббиёт тараккиёти, жумладан, бемор улимининг олдини олиш имконини берадиган, яъни улишни бошкариш режимихар ишлайдиган реаниматологиянинг ривожланиши таъсирихар. Иккинчидан, хозирги цивилизацияхаркадриятлар ва маънавий устуворликларнинг узгариши, «инсон хукуклари»Гояси биринчи уринга чикиши натижасидан. Тиббиёт ходимларининг касбий онги ва фаолиятининг кадриятларидахам узгаришлар содир булмокда, улар, бир томондан, хаёт ва мамот чегарасидан боши берк кучаларга кириб колмокхарлар, бошка томондан эса, умумий цивилизацион ижтимоий жараёнларда иштирок этмокдалар.
Эвтаназия муаммоси бугун ва куккисдан юзага келгани йук. Унинг илдизлари кадимиятга бориб такалади. Галл ва герман варварлари хаётини уз жонига касд килиб тугатганлигини кадимги муаррих Тит Ливий кайд этган эди. Мажусийлар Даниясидан аскарлар касаллик туфайли тушакхар жон беришни узига ор деб билган. улими якинлигини сезган кариялар узини пастга ташлаган готларнинг «Аждодлар кояси»хам тарихга маълум. Испан келтлари хам кариликдан нафратланган-ёши утган келт хаётини уз жонига касд килиб тамомлаган. Кеос оролихаркариялар цикут (захарли ичимлик) ичиб хаёт билан видолашган. Японияда куни битган карияларни Обасутэяма тогига ташлаб келганлар (тогнинг номи «кампирлар ташлаб келинадиган тог» деган маънони билдиради). Куни битганини сезган эскимослар тундрага музлаб улиш учун чикиб кетган. Бу удум эскимосларнинг айрим кабилаларидахозиргача сакланиб колган. Янги тарихда шундай бир ходиса маълум. Христиан миссионери кабилалардан бирини мазкур удумдан воз кечишга кундиришга эришади. Орадан бир неча йил утиб у мазкур кабилага кайтиб келгач, бутун кабила кирилиб битгани маълум булади. Уз популяцияси сонини кариялар хисобига купайтирган эскимослар озик- овкат етишмаслигиданкирилиб кетган экан. кадимги маданиятларда уз жонига касд килиш ходисасини урганган Э. Дюркгейм (1994) у жуда кенг таркалганлигини, бунда унинг бошка куплаб сабаблари орасиданкарилик ва касаллик туфайли уз жонига касд килиш биринчи уринда турганлигини кайд этади. Аммо ибтидоий жамоа канча тук яшаса, у эвтаназияга шунча каттик муносабатлар булган. Нигерия, Уганда ва Кения кабилалари уз жонига касд килишни жиноят деб хисоблаган, уз жонига касд килган одам учун унинг кариндошлари жавобгар булган.
Кадимги Грецияхар уз жонига касд килишга хокимият органи - ареопаг рухсат берган. Эллада шахарларидабу максадлар учун хатто захарларнинг махсус омборлари хам булган. Ареопаг рухсатисиз, «узбошимчалик» билан уз жонига касд килган одамкаттиккораланган. Афина ва Фивада уз жонига касд килган одам мурхарсининг кули кесилган ва алохидахарфн этилган.
Шунга карамай, тиббиёт отаси Гиппократ (милоддан аввалги 600 йил) эвтаназияга карши чиккан. Унинг «касамёд»да шундай дейилади: «...мен хеч кимга узимдан суралаётган улим воситасини бермайман ва бундай ниятни амалга оширишга йул курсатмайман» Унинг замондошлари Платон, Сукрот ва Аристотел эса, аксинча, кучсиз, яшашга лаёкатсиз ва умидсиз беморларни «енгил улим» билан хаётдан айириш табиий ва фойдали деб хисоблаганлар.
Рим хукукида эркин фукароларнинг уз жонига касд килиши такикланган, аммо уни оклайдиган холатлар эътироф этилган. «кайгу, касаллик, дард» ёки яшашга кийналганлик» туфайли уз жонига касд килиш конуний хисобланган.
Хаётдан воз кечиш уз холича «Намунали амал» хисобланадиган буддизмда уз жонига касд килишнинг ёш ва физиологик мезонлари деярли мавжуд эмас. Буддавийлар маданиятида уз жонига касд килиш диний удумнинг бир тури хисобланади. Бу бежиз эмас, зеро, энг олий лаззат ва хаётнинг максади бу дунёдан ташкарида- «йуклик» (нирвана) да. Буддавийлар маданиятда кабул килинган уз жонига касд килиш турлари хилма -хил. Очликдан улиш, «мукаддасдарёларнинг сувларидачукиб улиш, корнини уз кули билан ёриб ташлаш шулар жумласидан.
Илгор динлар (христианлик, иудаизм, ислом) таркалганидан сунг эвтаназиянинг хар кандай шакллари такикланди. Христианлик асосларида(Мусо конунларида) хаёт мукаддас ва дахлсиз деган акида ётади. Унга хеч ким, шу жумладан врач хам, инсоннинг узи хам касд килиш хукукига эга эмас. Инжилдакайд этилган «Одам улдирма!» акидасининг маъноси ана шунда.
Бедаводардга чалинган беморни азоб - укубатлардан куткариш учун унинг улимини касддан тезлаштиришга муносабат юзасидан тиббиётчилар, юристлар, социологлар ва психологлар орасидан куп сонли бахслар хануз давом этмокда. Инглиз файласуфи Фрэнсис Бэкон (1561-1626) енгил огриксиз улимни белгилаш учун «эвтаназия» (юнонча euthanasia», «eu» – яхши, «thanatos» - ўлим), яъни азоб - укубатларсиз, яхши, осон ва енгил улим атамасини муомалага киритди. Собик СССРда эвтаназия муаммоси деярли хеч качон кенг жамоатчилик орасидан изчил мухокама килинмаган, аммо мутахассислар орасидан хамиша кизгин бахсларга сабабчи булган. Эвтаназияга рухсат беришни талаб килувчилар харакати 1935 йили, АКШда С.К. Миллард «Эвтаназия жамиятини тузганидан кейин бошланди. (1)
XX асрнинг бошида юрист Биндинг ва психиатр Гохе Цорасо» хаётларни йуккилишни эвтаназия деб номлашни таклиф килди. Орадан 30 йил утганидан кейин вужудга келган фашистлар давлати уларнинг мазкур режаларини амалга оширди. Фашизм мафкураси «рахмдилликка асосланган эвтаназияЦан жуда тез «мафкуравий максадларга асосланган эвтаназияга утди ва норасо халкларни омавий тарздакиргин килди. Эвтаназияни бедаводардга йуликкан «орийлар учун имтиёз сифатида маъкуллашдан бошлаб, 1939 йилнинг сентябрида Гитлер «Яшашга номуносиб булган барча хаёт шаклларини эвтаназия ёрдамида йуккилиш тугрисидаги махфий фармонга имзо чекди. «Номуносиблик» масаласини хар бир муайян холатда врачлар «учлиги» хал килар эди. Натижада2 йил ичида, турли манбалардан олинган маълумотларга кура, 100 000 - 275 000 одамкириб ташланди. 1941 йил 3 августда епископ Клеменс фон Гален уз хутбасидан нацистларнинг эвтаназия харстурини «кип -кизил котиллик» деб атаганидан сунг харстур расман ёпиб куйилди. Нюрнберг халкаро харбий трибунали нацистларнинг мазкур фаолиятини инсониятга карши жиноят деб таснифлади. Хуллас, немис национал - социалистлари хар кандай эвтаназия гоясини анча жиддий обрусизлантирдилар. Шунданбери эвтаназия мухолифлари асосий харлиллардан бири сифатида суиистеъмол килиш, шу жумладан барча муомалага лаёкатсиз одамларни кириб ташлаш имконияти мавжудлигини курсатадилар. Фаол эвтаназиянинг асосий хавфини бутун дунё жамоатчилиги айнан мана шунхар куради. (1)
XX асрнинг 60 -йилларидаэвтаназия муаммоси жамоатчилик орасидан бутунлай бошка нуктаи назардан кутарилди. 70-йилларда Делфте шахри (Нидерландия)дагикатоликлар касалхонаси онкология булимининг анестезиолог - врачи П. Адмирал «Эвтаназия даволаш жараёнидагисунгги амал булиши мумкин» деб айтди. Унинг тахминига караганда: «Эвтаназияни инсоннинг табиий хукуки деб эътироф этиш заруратини биздан кейинги авлод тушуниб етади». У Нидерландияда эвтаназияни куллаш холатларига биринчи булиб очик бахо берди ва хар йили эвтаназияни куллаш билан боглик 3000 тагача холат (мамлакат ахолиси - 15 млн. киши) содир булишини курсатди.
«Эвтаназия» атамаси ута зиддиятлилиги билан ажралиб туради. Бу мазкур атамани бир хил талкин килишни кийинлаштиради ва терминологик чалкашликларни келтириб чикаради. Атамага берилган таърифга караб эвтаназия муаммосига ёндашув хам узгаради. Пассив ва фаол эвтаназия фаркланади. Пассив эвтаназия (уни яна четга олиб куйилган шприц усули» деб хам атайдилар) шундай намоён буладики, хаётни узайтиришга йуналтирилган тиббий ёрдам курсатиш тухтатилади ва бу табиий улимни тезлаштиради - бу бизнинг мамлакатимизхар хам анча куп учрайди. Эвтаназияхакида суз юритилганида купинча фаол эвтаназия назарда тутилади. Актив эвтаназия (уни яна «тулдирилган шприц усули» деб хам атайдилар) деганда улаётган беморга улимнинг тез ва огриксиз келишига сабаб буладиган бирон -бир дори ёки бошка воситаларни киритиш ёки бошка шунга ухшаш харакатлар тушунилади.
Фаол эвтаназия куйидагишаклларда намоён булиши мумкин:

  1. «Рахмдилликка асосланган одам улдириш»- врач умидсиз хаста одам чекаётган азоб - укубатларни куриб, уларни бартараф эта олмаганлигидан, айтайлик, унга огрикколдирувчи препаратни меъёрдан ортикмикдорда киритади ва натижадабемор вафот этади.

  2. «Врач ёрдамида уз жонига касд килиш»-бунда врач бедаводардга йуликкан беморга уз жонига касд килишга кумаклашади.

  3. Шахсий фаол эвтаназия - врач ёрдамисиз хам содир булиши мумкин. Бунда бемор унинг тез ва огриксиз вафот этишига олиб келадиган ускунани уз кули билан ишга туширади, яъни уз жонига узи касд этади.

Хуллас, актив эвтаназия муаммосининг мохияти врачнинг беморни унга рахми келганидан ёки улаётган одамнинг ёки унинг якинларининг илтимосига кура хаётдан айиришидан иборат. Бундай актив эвтаназия нафакат бизнинг мамлакатимизда, балки бошка давлатларда хам каттиккораланади. Чет элда врачлар ва юристларнинг аксарияти бунга мутлако йул куйиб булмайдиган, хатто «рахмдиллик»дан ёки улиши тайин булган беморнинг илтимоси билан килинган такдирда хам жиноий жавобгарликка лойиккилмиш деб карайдилар. Шунга карамай, эвтаназияга хатто юридик хукуклар берилган мамлакатлар хам бор. Хуш, улар буни нима билан изохлаганлар? Эвтаназияга тиббий ва маънавий - ахлокий нуктаи назардан зиддиятли карашлар мазкур ходисага юридик жихатдан хам хар хил бахо берилишига сабаб булдики, бу бир канча мамлакатларнинг конун хужжатларидауз аксини топди.
Голландияда эвтаназия учун, агар врач беморнинг розилигини олган, бошка врачлар билан маслахатлашган, бемор бедаво касалга чалинганлиги ва каттик азоб -укубат чекаётганлигини исботлаган булмаса, 12 йилгача мудхартга камок жазосига тортилади.
Эвтаназиянинг куйидагитурлари фаркланади:
ФАОЛ ЭВТАНАЗИЯ - бу, мохият эътибори билан, соф эвтаназия булиб, унхарбедаводардга чалинган беморнинг улимини енгиллаштириш учун бирон -бир дори ёки амал кулланилади.
ПАССИВ ЭВТАНАЗИЯ -бунда врач бедаводардга чалинган беморнинг хаёти учун курашни тухтатади, аммо унинг улимини тезлатиш учун хеч кандай чора курмайди.
ТУГРИ ЭВТАНАЗИЯ -бунда врач беморнинг умрини кискартириш максадини кузлайди.
ЭГРИ ЭВТАНАЗИЯ - беморнинг улиши врачнинг бошка максадга йуналтирилган харакатларининг билвосита (ножуя) таъсири сифатида тезлашади.
ИХТИЁРИЙ ЭВТАНАЗИЯ - беморнинг уз илтимосига кура уни хаётдан махрум этиш.
МАЖБУРИЙ ЭВТАНАЗИЯ - бу хакда сураш ёки унга розилик беришга лаёкатли булган, аммо бундайкилмаган беморни улдириш.
Турли олимлар ва юристлар фаол ва пассив, тугри ва эгри, ихтиёрий эвтаназия билан бир каторда, бир катор чегарадош тушунчалар - дистаназия, ортотаназия ва ятротаназияни хам ажратишга харакат килмокдалар. Дистаназиянинг этимологик маъноси - улимни инкор этиш.
Дистаназия деганда терминал холатдагида бир беморни халос этиш мумкин булган барча чораларни куриш тушунилади.
ОРТОТАНАЗИЯ - пассив эвтаназияга якин тушунча. Врач беморни куткариш учун кулидан келган чораларни курмайдиган, аммо унинг хаётини кискартирадиган воситалар хам киритмайдиган, балки унинг ахволини енгиллаштириш (огрикни камайтириш ва х.к.) билан кифояланадиган ходиса ортотаназия деб аталади.
Хозирда мамлакатимизхар дистаназия расман кабул килинган. Терминал холатдагибарча беморларга айни шароитхар мумкин булган барча чоралар курилади.
ЯТРОТАНАЗИЯ («ятро» - врач, ««танатос» – ўлим сўзларидан) - фаол эвтаназияга якин тушунча. Фаол эвтаназияда врач беморнинг азоб - укубатларини енгиллаштириш максадида унинг улимини якинлаштиради. Аммо ятротаназияда врач беморни бедаво касалга йуликкан деб топиб, уни куткариш учун хеч кандай чора курмайди.
Голландияда узок мунозаралардан сунг пассив эвтаназияга конун йули билан рухсат беришга карор килинди. Бунда, табиийки, хеч кандай суиистеъмолларга йул куймаслик назарда тутилади. Англияда эса, аксинча, узок мухокамадан кейин тиббий амалиётда хар кандай эвтаназияни такиклаш тугрисиданконун кабул килинди. Шу билан бирга, инсон хукукларини таъминлаш бахонасидан, купгина мамлакатларда эвтаназия хатто конуннинг мавжуд нормаларига зид равишхар маълум даражада эркин кулланилади.
Буларнинг барчаси инсоннинг муносиб улиш хукукларига юридик бахо беришхар катта кийинчиликларни келтириб чикаради. Аммо айрим мамлакатларда мазкур хукукконун йули билан мустахкамланган. Масалан, Индиана штати (АКШ)нинг конун хужжатларига биноан, инсон тириклигидакилувчи васият амал килади. Мазкур васиятда пациент маълум холатларда уз хаётини сунъий тарзда узайтирмасликни расман тасдиклайди. 1977 йилда Калифорния штати (АКШ)хар узок мухокамадан сунг референдумхар жахонхар биринчи «Инсоннинг улиш хукуки тугрисидан»конун кабул килинди. Унга биноан, бедаводардга чалинган беморлар реанимация аппаратини узиб куйиш истаги ифохарланган хужжатни расмийлаштиришлари мумкин. Аммо мазкур конундан хали хеч ким расман фойдаланишга муваффак булгани йук, чунки эвтаназияни амалга оширишнинг шартларидан бири сифатида психиатр пациентнинг акли расолиги тугрисидан хулоса бериши белгиланган (АКШ психиатрлар уюшмаси уз аъзоларига бундай тадбирлардакатнашишни такиклайди), яна бир мажбурий шарт шундан иборатки, эвтаназияни врач амалга ошириши лозим, аммо бунинг иложи йук, чунки Америка врачлар уюшмаси уз аъзоларига эвтаназияда иштирок этишни такиклаган ва «Врачлар жаллод булмаслиги керак» деган шиорни уртага ташлаган. Купгина олимларнинг фикрича, айрим мамлакатларнинг конун хужжатларидабелгиланган «улиш хукуки» атамасини муваффакиятли деб булмайди, чунки улиш хукукига эга булган одам уз хохиш -иродасини учинчи шахслар ижро этишини талаб килиш хукукига хам эга булади, бу эса маълум суиистеъмол килиш холатларини келтириб чикариши хам мумкин. «Инсоннинг муносиб улим топиш хукуки» ифодасиданфойдаланиш таклиф этилмокда. Бу фикрга кушилмаслик кийин.
Купгина мамлакатларда фикрларнинг карама-каршилигига карамай, пассив эвтаназия жамоатчилик фикри билан, айрим мамлакатларда эса -конун хукми билан расмийлаштирилмокда.
Масалан, Швеция ва Финляндияда хаётни бехудакувватлашни тухтатиш оркали пассив эвтаназия конунга зид хисобланмайди. Аммо врач даволашни тухтатиш тугрисиданкарор кабул килиши учун беморнинг эркин ва онгли хохиш -иродаси талаб этилади. Хушсиз холатдагибемор кариндош -уругларининг эвтаназия хакидаги илтимослари юридик кучга эга булмайди.
1990 йилда Австралиянинг Виктория штатида 1988 йил конунига терминал бемор номидан унинг хаётини кувватлашни тухтатиш тугрисиданкарор кабул килиш учун махсус вакилни тайинлаш масаласи юзасиданкушимчалар киритилди. Фаол эвтаназия барча мамлакатлардаконунга биноан такикланган, аммо конунларнинг амал килиши жуда кам кузатилади. Бугунги кунда америкалик врач Жек Кеворкян номини эшитмаган одам кам топилади. У пациент организмига мудхиш эритмани киритадиган махсус аппарат –«Улим машинасини» кашф килган. Кейинчалик у мазкур машинани такомиллаштирган ва уни оксидланган газнинг халокатли микдорини инсон организмига автоматик тарзда узатадиган никоб билан жихозлаган. Куплаб умидсиз хаста одамлар мазкур аппаратдан унинг муаллифи куз унгихар ва унинг маслахатлари ёрдамидафойдаланганлар. АКШда бу жамоатчиликнинг каттик норозилигига сабаб булди. Бу норозилик ва ташвиш авваламбор шу билан изохланадики, собик паталогоанатом касалликнинг бедаволигини мутахассис врачлар билан маслахатлашмасдан, бир узи аниклаган ва юкорида зикр этилган ишларда ассистентлик килган. Бу уринда Гиппократ касамёдидагикуйидагисузлар беихтиёр ёдга келади: «Мен хеч кимга узимдан суралаётган улим воситасини бермайман ва бундай ниятни амалга оширишга йул курсатмайман.«Улим» докторида (купгина газеталар Жек Кеворкянга шундай ном берди) суд идоралари айб эълон килганлигига карамай, у уз фаолиятини давомэттирмокда.
265 одамнинг умрига зомин булган британиялик врач Гаролд Шипмен тиббиёт тарихидагиэнг мудхиш котил хисобланади. Унинг 20 йиллик фаолиятидагитиббий кайдларни урганиб чиккан Буюк Британия Согликни саклаш вазирлигининг махсус комиссияси шундай хулосага келди. Комиссияга Лестер университетининг профессогиРичард Бейкер рахбарлик килди. Г. Шипмен фаолиятининг узига хос хусусияти шундаки, у пациентларни васиятномасини уз фойдасига узгартиришга мажбур килган. Айни холда жиноятни Гаразгуйлик ниятидакасдданодам улдириш деб таснифлаш учун барча асослар мавжуд.
Пассив эвтаназия, яъни хаётни кувватловчи даволашни тухтатиш (кувватловчи ускунани атайлаб узиш ёки хаётни кувватлайдиган маълум тиббий процедуралардан воз кечиш) муаммоси нисбатан мураккаб муаммодир. Зотан, огир хаста одам баъзан уз ахволини мувофиктарзда бахолашга ожиз булади. Хаёти махсус аппаратура ёрдамидакувватланаётган бемор уз хохиш -иродасини кандай ифода этиши мумкин? Бундай холларда уларнинг номидан бошка шахслар карор кабул килиши мумкин. Бу «хажбурий эвтаназия» (euthanasiacompulsory) атамасининг пайдо булишига олиб келди. Хуш, касдданодам улдиришдан у нима билан фарккилади? Мазкур карор доим хам мукобилсизми? Бундайкарор кабул килиш замиридакариндошлар, ходимлар ёки, айтайлик, трансплантологларнинг гаразли нияти яширин эмасми?
Автомобил халокати натижасидан бош мияси халок булган Карен Анн Квинлапни даволаш ва эвтаназия килишга уриниш билан богликтажриба бунинг классик мисолидир. Врачлар упкани сунъий вентиляция килишдан бош тортганларидан сунг беморнинг ота -онаси суд оркали аппаратурани узиб куйишга рухсат олишга муваффак булди. Сунъий вентиляция аппарати узиб куйилганидан кейин бемор яна 8 йил яшади.
Ишларни судда куриш жараёнида «улиш хукуки» масаласи юзага келди ва куп марта мухокама килинди. НатижадаКалифорния штатининг Олий суди нафакат бемор, балки хали соглом одам хам унда терминал холат ривожланган такдирда врачларга эвтаназия тугрисидан курсатма беришга хакли эканлигини юридик жихатдан асослаб берди (кейинчалик уни яна 9 штатнинг Олий судлари куллаб -кувватлади).
Бундай курсатма матни куйидагимазмунга эга: «...Мен, акл -хушим жойидахолатда, уз ихтиёримга кура, хеч кандай мажбурлашсиз, куйида зикр этилган холатлар юзага келган такдирда улимимни сунъий тарзда кечга сурмасликлари истагини билдираман. Агар мен качондир хаётга кайтариш имкони булмаган даражада жарохат олсам ёки бедаводард билан касалланишим натижасидан инкирозли холат ривожланса, мазкур холатни мени шахсан курикдан утказган икки нафар врач (уларнинг бири менинг шахсий даволовчи врачим булиши керак) тасдикласа ва даволаш тадбирлари утказилиши ё утказилмаслигиданкатъи назар улимим мукаррар эканлигини аникласа, мен бундай тадбирларни утказмасликни ва факат азоб – укубатларимни камайтириш учун зарур булган дори -дармонларнигина киритиб, табиий улим билан вафот этишимга имкон беришни сурайман. Бордию мен узим бундай курсатмалар бериш лаёкатига эга булмасам, мазкур курсатмани оила аъзоларим ёки врачлар менинг сунгги хохиш - иродамхамда тиббий ва жаррохлик йусинидадаволашдан бош тортиш хукуким сифатида, барча келиб чикадиган окибатлари билан ижро этилиши лозим» (1). Бундай васият хар 5 йилда янгилаб тугилиши лозим.
Эвтаназияга бахо беришхарда элитар ёндашувжамиятда яккол кузга ташланади. Масалан, АКШнинг 37 -президенти Ричард Никсоннинг эвтаназиясини жамоатчилик ижобий кабул килди. Биринчи инсултдан кейин Никсон уз даволовчи врачларидан миясига кайта кон куйилиши натижасидан у уз хохиш -иродасини ифода эта олмайдиган холатга тушиб колса, унинг хаётини сунъий тарзда узайтириш усулларини кулламасликни суради.
Саратон касаллигининг охирги боскичида булган Франция президенти Франсуа Миттеран хам шахсий врачи билан маслахатлашганидан ва васиятнома тузганидан кейин дори -дармонлар кабул килишни тухтатди. Бу холда хам уз такдирининг эгаси булишни хохлаган машхур беморнинг жасорати матбуотда олкишланди. Бугунги кунда эвтаназия хамма ерда, у конунхар рухсат этилганми, йукми, катъи назар, кулланилмокда. Америка врачлар уюшмасининг маълумотларига кура, АКШ касалхоналаридахар куни 6 минг киши хаётдан куз юмади. Уларнинг купчилиги уз ихтиёрига кура тиббий ходимлар ёрдамида жон беради. Сан — Францискодагигоспиталнинг интенсив даволашбулимида беморларнинг 5% (жами улганларнинг ярми) хаёт билан таъминлаш тизимидан узиб куйилиши натижасидан вафот этган. Шу нарса диккатга сазоворки, бу карорни врач беморнинг оиласи билан бамаслахат кабул килган. Вахоланки, беморнинг хабардорликка асосланган ихтиёрий розилиги эвтаназиянинг умумий кабул килинган мажбурий шарти хисобланади.
Адабиётларда келтирилган маълумотларга кура, беморлар улими билан боглик булган барча холатларнинг 40% га якини врачлар хаётни тухтатиш хакидакарор кабул килиши натижасидан ёки даволашдан бош тортиш йули билан ёки улимни тезлаштирувчи дорилар ёрдамида содир булади (2). Эвтаназия такикланган, аммо ошкоралик булмаган, демак, эвтаназияни гайриконуний куллаш химояланмаган мамлакатларда ахвол жуда хам ёмон деб хулоса чикариш учун барча асослар бор. Эвтаназияни такикловчи конун кабул килинганлигига карамай, уни куллаш холлари купайиб бораётир. Буни врачларнинг узи хам тан олмокхар. Масалан, БМТ нинг тиббиёт буйича собик директори, америкалик врач Майкл Горвин узининг 50 нафар беморига хаётдан куз юмишхарёрдам берганлигини тан олди.
39 -чи Жахон тиббиёт ассамблеясидан (Мадрид, Испания, 1987 йил октябр), эвтаназиянинг фаол ва пассив шаклларидан келиб чикканхолда, мазкур муаммога нисбатан табакалаштирилган ёндашувкулланилди ва «Эвтаназия тугрисидан Декларация»кабул килинди. «Эвтаназия, беморни атайин хаётдан махрум килиш амали сифатида, хатто у беморнинг уз илтимосига биноан ёки унинг кариндош -уругларининг шундай илтимосига кура амалга оширилган булса хам, ахлокка зиддир» Шунга карамай, эвтаназия узига йул топмокхар. 1994 йилда у Орегон штати (АКШ)хар, 1995 йил 25 майда эса - Австралиянинг Шимолий вилоятидаконунийлаштирилди, тугри, бу ерда орадан 9 ой утгач конун бекор килинди.
Нидерландияда эвтаназия узок вакт конун билан такикланиб келинди. Аммо 1996 йилда Олий суд ва парламент 1994 йил 14 апрел йурикномасини тасдиклади ва врач инйекция килиш ёки препаратни перорал тарздакабул килишни тайинлаш оркали уз жонига касд килишга кумаклашиши мумкин булган холатлар руйхатини белгилади. Мазкур масала юзасидан узок йиллар давомэтган мунозаралар ва матбуотдагимухокамалардан сунг 2000 йил 29 ноябрда эвтаназия жуда куп шартлар билан конунан рухсат этилди.
Ихтиёрий эвтаназия юридик жихатданЯпонияда хам рухсат этилган, аммо амалдажуда кам учрайди. Швейцарияда эвтаназия 1937 йилдан рухсат этилган, Германияда эса у хеч качон конунга зид булмаган, аммо жамоатчилик фикри эвтаназия утказилишини ёкламайди (В. Волний ва хаммуаллифлар, 2000 йил). 2001 йилда эвтаназия Белгияхарда хам конунийлаштирилди.
1922 йилги РСФСР Жиноят кодексининг 143-моддасига берилган Изохда жабрланувчининг илтимосига биноан содир этилган одам улдириш жазога тортилмаслиги назарда тутилган эди. Аммо 1922 йилнинг 11 ноябридаёк Бутунроссия Марказий Ижроия кумитасининг IV сессияси фукароларнинг Илтимослари билан суиистеъмол килиш холатлари купайиб кетганлиги туфайли мазкур Изохни кодексдан чикариб ташлаш тугрисиданкарор кабул килди.
1992 йилда Испанияда булиб утган 44-чи Жахон Тиббиёт Ассамблеясидан уз жонига касд килишларврачларнинг иштирокчилиги тугрисидан махсус Баёнот кабул килинди. Унда «врачлар иштирокчилигида уз жонига касд килиш холатларига жамоатчилик сунгги вактхар катта эътибор бераётганлиги кайд этилди. «Врачлар томонидан ясалган ускуналардан фойдаланиш, бедаводардга чалинган бемор уз жонига касд килиш учун мазкур ускунаданфойдаланиши учун врач унга йул - йурик курсатиши холатлари учраб тугибди. Эвтаназия сингари, врач иштирокчилигида уз жонига касд килиш хам ахлокка зид булиб, жамоатчилик томониданкораланиши лозим.Адабиётларда Белгия, Нидерландия, Германия, АКШ ва Австрияда уз беморларига эвтаназия усулларини куллаган врачлар устидан булиб утган суд жараёнлари хакида маълумотлар мавжуд.
Венада турт нафар тиббиёт хамшираси устидан булиб утган суд жараёни катта шов -шувга сабаб булди. Суд мажлисидан «рахм-шафкат хамширалари» 1983- 1989 йилларда 50 беморни кучли таъсир курсатадиган уйку дорилари ёрдамида улдирганликларига икрор булдилар. Улар Вена якинидагиклиник касалхонада уз химоясиз ва умидсиз беморларининг азоб - укубатларига гуёки чек куймокчи булганлар.
Айрим олимларнинг фикрича, эвтаназияни хукукий тартибга солиш тиббий нуктаи назардан ортикча, психологик жихатдан хавфли, ахлок нуктаи назаридан эса нотугри, тиббиёт принципларига зиддир. Масалан, хозир МДД мамлакатларидаэвтаназиянинг барча шакллари конун йули билан такикланган. Беморни онгли равишда эвтаназияга даъват этган ва (ёки) эвтаназияни амалга оширган шахс конунга мувофик жиноий жавобгар булади. Аммо бу билан муаммо хал булиб колгани йук.
Каттик азоб -укубат чекаётган умидсиз хаста беморлар хакида суз юритилганида врач олдида беморнинг хаётини кувватлашни давомэттириш ва шу тарика уни жисмоний азоб - укубатларга дучор килиш керакми ёки бундай хаётни тухтатган маъкулми, деган савол тугилади. Табиийки, мазкур масалани маънавий - ахлокий нуктаи назардан хал килиш билан бирга, унга хукукий бахо хам бериш лозим. МДД мамлакатларидабеморга уз соглигининг холати тугрисидан тугри маълумот бериш анъаналари мавжуд эмас. Одатдабеморнинг кариндошларига тула ахборот бериш билангина кифояланадилар. Хозирда янги конун-коидалар кабул килиниши муносабати билан бу холат маълум даражада узгариши лозим, чунки уларга кура хар бир фукаро уз соглигининг холати тугрисидан тула маълумот олиш хукукига эга (Узбекистон Республикаси «Фукаролар соглигини саклаш тугрисидан»ги конунининг 25 -моддаси).
Ислом дини пассив эвтаназияни хам, фаол эвтаназияни хам маъкулламайди, чунки бу бир одамнинг бошка одам, боз устига врач томонидан онгли тарзда улдирилишидан бошка нарса эмас. (3) Ислом акидаларига кура, одам улдириш хар кандайхолатда хам котиллик булади. Агар беморнинг улими мукаррар булса, врач унинг азоб - укубатларини енгиллаштириш учун мавжуд препаратлар ёрдамидакулидан келган барча чораларни куриши ва беморни маънавий жихатданкуллаб-кувватлаши даркор. Бордию бундай бемор уз жонига узи касд килгудек булса, бу холда у нариги дунёда уз килмиши учун Оллох олдида узи жавобгар булади. Бунда Мухаммад пайгамбар хаётидан мисоллар келтирилади. Маълумки, Мухаммад алайхиссалом улими олдидан боши каттик огриган. уша даврда огрикни колдирадиган самарали воситалар булмаган. Шунга карамай, пайгамбаримиз азоб - укубатларга сабот билан чидаган ва ахоли мумин олдида маърузалар килиб, Ислом дини асосларини уларга эслатган. Куп утмай у уз уйида оламдан куз юмди ва авлодларга чинакам мусулмон фарзанди мукаррар улим каршисидан узини кандай тутиши кераклигининг ажойиб намунасини колдирди. (3)
Эвтаназиянинг мукобили
Маълумки, огир хаста беморлар алохида парваришга мухтож булади. Бундай беморларни парвариш килиш буйича тиббий амалиёт масаласи турли мамлакатларда иктисодий имкониятлар, диний ва миллий анъаналар, кариликка хурмат, беморлар ва ожизларга ёрдам курсатишга тайёрлик даражасига караб хар хил хал килинади. Бу максадда махсус даволаш муассасалари - хоспислар ташкил килинади, уларда беморлар умрининг охирги кунларидаазоб-укубатлар чекмай, тулаконли маънавий хаёт кечирадилар. Хоспис - эвтаназиянинг окилона мукобили. Биринчи хоспис Англияда ташкил этилган эди. Хозир бу ерда 140 дан ортик хоспислар фаолият курсатмокда (1986 йилда 53 та эди). Хосписда беморларга жуда катта диккат - эътибор ва гамхурлик курсатилади, у мазкур муассасадагиэнг мухим шахс булиб, унинг барча истаклари бажо келтирилади. Бу ерда беморлар узини жудакулай хис килади. Оддий касалхоналардан фаркли уларок, хосписдада чеклашлар мавжуд эмас - бу ерда бемор узи билан хатто уй хавонлари, масалан, ит ёки мушук саклаши, кариндош -уругларини кабул килиши, байрамлар уюштириши мумкин. Хоспис улардасогайиб кетишга умид пайдо килади. Ташхис куйишда хато килинган булиши ёки организм уз -узидан тузалиб кетиши хам мумкин. Умид колмаган такдирда хам бемор уз хаёт йулини муносиб якунлаш имкониятига эга булади. Ходимлар алохида мезонларга кура танлаб олинади. Штатдаги15-20 ходим атиги 15-20 беморга хизмат курсатади, айни пайтда 100- 150 беморга уйида хизмат курсатилади, 20 - 30 бемор эса кундузи узлари келади. Аммо Англияда хоспис хизматиданфойдаланиш имкониятига барча мухтожлар эга эмас. Чунки бу жуда катта моддий харажатларни талаб этади. Давлат бюджетидан ажратмалардан ташкари, хоспислар хайрия ташкилотларининг, турли клублар ва фирмаларнинг маблаглари, шунингдек хусусий шахсларнинг хайр-эхсонлари, улаётган беморлар хоспис фойдасига васият килиб колдирган маблаглар хисобидан таъминланади. Хосписга хомийлик оммавий ахборот воситалари ва жамоатчилик фикри билан рагбатлантирилади. Хар бир хосписда 100 дан ортик кунгиллилар бепул мехнат килади.
Англияда хоспислар ташкил этишнинг ташаббускорларидан бири журналист Виктор Зорза 1990 йили Санкт – Петербургдагихосписнинг очилишида иштирок этди. Бу хозир Россиядагиэнг яхши хоспислардан бири. Зорза ташаббуси билан Россияда Хоспислар жамияти тузилди. Хозирда хоспислар Москва, Колпино, Иваново, Тула, Ярославл ва Тюмен шахарларидаишлаб тугибди. Уларнинг барчаси Россия Согликни саклаш вазирлигининг назорати остихар бепул фаолият курсатмокда.
Хозирдасогликни саклаш сохасидагиконун хужжатлари беморларга тиббий аралашувга розилик бериш (Узбекистон Республикаси «Фукаролар соглигини саклаш тугрисидан»ги конунининг 26-моддаси) ёки уни рад этиш (27-модда) хукукини беради. Инсон Ер юзида дунёга келгани туфайли эга булган яшаш хукуки унинг муносиб улим топиш хукукидан ажратилиши мумкин эмас. Бу вазифани хал килиш врачлар, юристлар, файласуфлар, илохиётчилар, хуллас, жахондагибарча олимларнинг умумий вазифаси. Аммо сунгги сузни хамиша конун айтиши керак.
Улим
Улимга кандай муносабатлар булиш керак? Бизнинг улимга муносабатимиз, бошка купгина кадриятларимиз катори, маданиятимиз билан белгиланади.
Анъанавий маданиятларда улим - хаётнинг мухим кисми. Улим тажрибаси барча кадимги расм - русумларда уз ифодасини топган. Улим тажрибаси - хар кандай теран маданият ва маънавиятнинг негизи. Буддавийларнинг «Тибет уликлар китоби»да инсоннинг улиш жараёнидаги(«бардо»холатидаги) кечинмалари тавсифланган. Христианликлар улишдан олдин гунохларига тавба келтириш кабул килинган. Баъзан инсоннинг бутун хаётига улимга тайёргарлик деб каралади. (4)
Исломда такволи хаёт кечириш ва муносиб улим топиш мумин одамнинг ташки такводорлиги билан эмас, балки эътикодининг самимийлиги ва теранлиги билан белгиланади. (5) Айни пайтда сидкидилдан тавба килган гунохкор банда Оллох таолонинг магфиратига умид килиши мумкин.
Инсоннинг улими унинг хаёти (хаётнинг маънавий мазмуни) билан белгиланади. 1«каерда булмангиз, хатто мустахкам калъалар ичида булсангиз хам улим сизларни топиб олур. Дунё матоси озгинадир. Оллохданкурккан кишига охират яхширокдир. Сизларга килчалик зулм килинмас» (куръони карим. 4:79). (5)
Улим хакида хеч нарса билишни истамайдиган, унинг форигловчи тажрибасига ишонмайдиган одам юзаки одам, унинг туйгулари жуда жун (уларни реклама шакллантиради), хаётий карашлари эса соддадир. улим тафсилотлари хаммага ва хар кимга тааллукли, улимни тушуниш маданиятнинг хусусиятида акс этади. улим - биологик факт, бинобарин, расм - русумлар, маданий кадриятлар ва муайян холатлардаги, хатто улимга муносабатларги фарклар хам мазкур фактни узгартира олмайди. Улим каршисиданколган барча муаммолар ортга чекинади. Улим -колган барча муаммоларни тушунишга асос буладиган табиат конуни ва инсоннинг асосий хусусияти.
Улим хаётнинг, маданиятнинг, демак, санъат, фалсафа, илохиёт ва этиканинг энг долзарб муаммосидир. Бутун санъат ва бутун илохиёт улимнинг мавжудлигидан келиб чикади. Мусика мархумга аза тутаётганларнинг нолаларидан, хайкалтарошлик ва рангтасвир - мархумнинг сиймосини акс эттиришга булган интилишдан вужудга келган. Фалсафа ва этика улимни тушуниб етишга интилиш билан чамбарчас боглик. Илохиётнинг мухим гояси - рухнинг бархаётлиги гояси улим курашишга харакат килади. Улим ходисаси хамхамдардлик, рахмдиллик, виждонийлик хис -туйгуларини юзага келтириб, маънавиятнинг кудратли манбаи булиб хизмат килади. Улимни тушуниб етиш хаётнинг мазмунини тушуниб етишда мухим ахамиятга эга. «улдирма» деган мухим акихар инсон бошка одамга нисбатан килиши мумкин булган энг ёмон амал сифатида улимни такиклаш демакдир.
Улимга бугунги кунда бир лахзали ходиса деб эмас, балки бир нечта боскич - нафас олиш ва юрак уришининг тухташи, мия фаолиятининг тухташи, организм хужайраларининг бузилишидан иборат жараён деб каралади. Улим ва улиш фаркланади. Улимдан куркиш хакида суз юритар эканмиз, биз купинча улиш, огрик ва азоб - укубатлардан куркишни назарда тутамиз. Хозирги замон тиббиётда шундай бир жумбок вужудга келди: у улимнинг олдини олишга кодир эмас, аммо улиш жараёнини узок вакт кувватлаб тура олади. Мазкур холатни фалсафий тахлилдан утказиш хаёт ва улим хакидаги купгина анъанавий карашларни кайта куриш, шунингдек айрим эски диний тасаввурларга янгича назар ташлаш имконини беради. (4)
Шуни кайд этиб утиш керакки, биоэтикада (тиббиёт этикасидан фаркли уларок) врач мажбуриятларига эмас, балки пациентларнинг хукукларига асосий эътибор каратилади. Бу пациентларни врачлардан, тиббий ходимларнинг харакатларидан химоя килиш зарурияти билан боглик. Зотан, улган деб моргга юборилган бемор тирилиб кетган, жаррох ёки дантист хаста деб соглом аъзони олиб ташлаган, хамшира беморга дори бериш ёки процедураларни утказишда ахаршган, операциядан кейин организм ичида скалпел, кайчи ёки кулкоп унутиб колдирилган холатлар учраб тугибди.
Тиббиёт сохасидагижадал ривожланиш натижасидан врач кулида чексиз хокимият жамланган бугунги кун шароитларидабеморнинг реал хукукларини химоя килишга купрок эътибор берила бошланди. Аммо бу янги ахлокий муаммолардан куткара олмаяпти. Беморнинг соглиги хакида гамхурлик килиш принципи билан мазкур гамхурликнинг ножуя окибатлари уртасидагизиддиятбундай муаммонинг ёркин мисолидир. Масалан, хаётни саклаб колиш учун маълум аъзони (масалан, кул ёки оёкни) кесиб ташлаш талаб этилади, аммо бу холда беморнинг хаёт сифати кескин ёмонлашади. Хуш, бундай холларда ким карор кабул килиши керак: врачми ёки беморми? Хозирги замон тиббиёти хар кандай касалликни сурункали касалликка айлантириб юбориши мумкин, бу эса бемор хаёт билан мамот уртасидагиаросат холатга тушиб колишини билдиради. Касалхоналарда бундай беморлар (таркок склероз, саратоннинг охирги боскичи ва х.к.) хозир жуда хам куп. Бир неча ун йил мукаддамбундай беморлар жуда тез вафот этган булар эди. Хозирда умидсиз хаста беморлар хаётини сунъий тарздакувватлаш сохасидан рекордлар куйилмокда (бундай рекорд АКШдакайд этилди - автомобил халокати курбони булган бемор сунъий тарзда 10 йил сакланди).
Онгсиз холатдагиодамни тулаконли одам деб айтиш мумкинми? Бу одам тирик одам хисобланадими? Бундай хаётга кандай чек куйиш мумкин? Бундакарор кабул килиш учун ким жавобгар булади? Врач хам, тиббий ходимлар хам бундай масъулиятни уз зиммасига ола олмайдилар, чунки улар Гиппократ касамёдига хиёнат килишлари мумкин эмас.
Узини-узи текшириш учун саволлар

  1. «Эвтаназия» атамасини ким ва качон илмий муомалага киритган?

  2. Юрист Биндинг ва психиатр Гохенинг хаётдан махрум килиш концепцияси эвтаназияга мос келадими?

  3. Эвтаназиянинг турлари?

  4. Фаол ва пассив эфтаназиянинг мохияти?

  5. Кайси мамлакатларда эвтаназия конунан рухсат этилган?

  6. Эвтаназия тугрисидагиДекларация качон кабул килинган?

  7. Фукароларнинг уз соглигининг холати тугрисидан маълумот олиш хукуки Узбекистон Республикасининг кайси конун хужжатида белгиланган?

  8. Нима учун аксарият олимлар Ж. Рейгелснинг эвтаназия хакидаги карашларига кушилмайдилар?

  9. Эвтаназиянинг мукобили?

Адабиётлар

  1. Аронов Г.Е. Надежда для безнадежнух FF Проблему медицину. - 2000. -№3(17). - С. 58 - 59.

  2. Акопов В.И. Медицинское право в вопросах и ответах. - М.: ПРИОР, 2001.208 с.

  3. Материал куйдагиИнтернетсайтидан олинди (http:FFalihaii.chat.ruFscience6.htm)

  4. Алексина Т.А. Курс лекций: «Этика»Мн. 1998.

  5. Фильштинский И.М. Представления о «отустороннем мире» в арабской мифологии и литературе FF Восток - Запад. Исследования, переводу, публикации. М., 1989. Вуп. 4. С. 56

  6. Насл колдириш технологияларининг ахлокий муаммолари

Биоэтика - тиббиёт ходимлари ва биологларнинг уз касбий фаолияти учун пациентлар ва бутун жамият олдидаги ижтимоий масъулияти тугрисидагифан. Юкорида биз биоэтиканинг асосийпринципларини куриб чикдик. Аммо муайян биотиббий технологияни, шу жумладан насл колдириш технологияларини куллашда, умумий муаммолардан ташкари, биоэтиканинг хусусий муаммолари хам юзага келади. Насл колдириш технологиялари инсоннинг узидан насл колдиришига аралашишни назарда тутади. Улар узок тарихга эга. Сунгги йилларда биотиббий технологиялар бу сохахаржуда катта ютукларга эришди. Аммо улар айни пайтда биоэтиканинг энг мухим муаммолари манбаи булиб колаётир. Бундай технологиялар орасидан сунъий инсеминация, экстракорпорал уруглантириш ва суррогат оналик технологиялари ажралиб туради. Аборт, фетал даволаш муаммоларига хам юкорида зикр этилган муаммолар каторидакаралади.
Дунёда янги насл колдириш технологияларига маънавий - ахлокий нуктаи назардан бахо беришнинг бир хил мезонлари ишлаб чикилмаган. Хатто мазкур технологиялардан фаол фойдаланилаётган ва улар норматив тартибга солинган мамлакатларда хам уларга муносабат бир хил эмас. Хуш, бу сохадакандай масалалар мухокама килинади? Эмбрионнинг макоми тугрисидаги масала бу сохадагимухим ахлокий масалалардан биридир. Экстракорпорал уруглантиришдафойдаланилмаган инсон эмбрионлари такдирини ким хал килади? Бу масалани хал килишнинг уч варианти мавжуд: фойдаланилмаган эмбрионни бошка аёлга бериш, уни бузишга розилик бериш ёки эмбрионда тадкикот утказишга рухсат бериш. Бир канча халкаро тавсиялар ва конун хужжатларига мувофик, инсон эмбрионида утказиладиган бундай тадкикотларнинг максадлари катъий чекланган булиши лозим (Биология ва тиббиёт ютуклариданфойдаланилиши муносабати билан инсоннинг хукуклари ва кадр-кимматини химоя килиш тугрисидаги Конвенция. Оведо, 1997). Инсон эмбрионининг макоми билан боглик маънавий - ахлокий муаммо насл колдириш технологиялариданфойдаланишнинг энг мухим муаммосидир. (1) Сунъий инсеминация хам, экстракорпорал уруглантириш хам тиббий курсатмаларга караб утказилиши лозим. Мазкур коидага биноан, тиббий курсатмалар мавжуд булган холларда, яъни насл колдириш технологияларидан бошка йул билан даволаб булмайдиган бепуштликлар мазкур технологиялардан фойдаланишга йул куйилади. (1)
Хатто мазкур технологиялардан фаол фойдаланилаётган ва улар норматив тартибга солинган мамлакатларда хам уларга муносабат бир хил эмас. Сунъий уруглантириш ва эмбрионларни трансплантация килиш тугрисидан махсус кабул килинган Баёнотда (Мадрид декларацияси, 1987 йил) ЖТУ куйидагитавсиялар ва ахлок принципларини илгари сурди. Медикаментоз ва жаррохлик йули билан даволаб булмайдиган бепуштликлар тиббий ёрдам курсатиш уринли булади. Бунда врач факат беморларнинг хабардорликка асосланган ихтиёрий розилигига кура иш куриши, барча конун ва ахлоккоидаларига риоя этиши лозим. Беморлар, бошка даволаштурларида булгани сингари, сир саклаш ва шахсий хаётга аралашмаслик хукукига эга. Сперма донорини танлаш, уни сир тутиш, унинг хукук ва мажбуриятлари муаммоси алохида урин тутади,куйидагишартларга риоя этиш талаб килинади: болалари булган эркакларгина донор булиши мумкин; сунъий инсеминация факат тиббий курсатмаларга кура ва факат гетеросексуал жуфтлар учун утказилади; барча донорларнинг жинсий йул билан юкиши мумкин булган касалликлари бор-йуклиги текшириб курилади. «Суррогат оналик» муаммоси юридик ва ахлокий жихатдан пухта ишлаб чикилмаган.
Насл колдириш технологияларининг ахлокий - хукукий муаммоларини эртами, кечми хал килиш имконини берадиган ёндашувларга куйидагиларни киритиш мумкин: мазкур муаммолар хакида тиббиётчилар, хукукшунослар ва бутун жамиятга кенг ахборот бериш; тегишли конун ости ва хукукий хужжатларни ишлаб чикиш; турли ихтисосликлар буйича мустакил экспертларга эга булган этика кумиталари оркали насл колдириш технологиялари сохасидагиишларни тартибга солишнинг окилона тизимини яратиш ва х.к. Масалан, тиббиёт ва конун муаммонинг донор ва реципиентларни сир тутиш билан богликахлокий жихатларига эътиборни каратади. Оилавий муносабатлар масъулиятли соха ва мулк билан богликбулганлиги учун сунъий уруглантириш тартиб-таомиллари конун билан тартибга солинади. Барча мамлакатлардаконунлар ва конун ости хужжатлари ота -оналарга уз «сунъий» фарзандларини «табиий» фарзандларидан камситишни такиклайди, уларни тенгсизликдан химоя килади. Айни пайтдаконун болаларни донорнинг оталик даъво килишидан хам химоя килади. Бундайдаъвокилишни кийинлаштириш учун донор аноним булиши назарда тутилади, ота-оналарга эса донорни фенотипга караб танлаш рухсат этилади. Турли мамлакатларнинг конун хужжатлари одатданикохсиз хамда гомосексуал никохдагиаёлларни сунъий уруглантиришни такиклайди.
Сунъий инсеминация гомологик (эр спермасиданфойдаланилади) ёки гетеорологик (донор спермасиданфойдаланилади) булиши мумкин. Асраб олинган болаларнинг уз биологик ота-онаси хакида ахборот олиш хукуки донор спермасидан тугилган болаларга нисбатан хам амал килиши лозим, деган карашлар мавжуд. Нима булганда хам, врач донор спермасидан фарзанд куришни истаган ота -онани келажакда сперма донорларининг анонимлиги концепциясидан белгиланган зиддиятларни хал килишга тугри келиши мумкинлиги тугрисидан тегишли тарзда огохлантириши лозим. Россия Федерациясидан буйдок эркаклар хам, уйланган эркаклар хам сперма донори булиши мумкин. Афсуски, иккинчи холатда донор хотинининг фикри мутлако эътиборга олинмайди. Айрим бошка мамлакатларда донор хотинининг розилик бериши талаб этилади.
Эрсиз хотинни сунъий уруглантириш мумкинми? Бу масала турли мамлакатларда хар хил хал килинган. Баъзан суккабош аёлларга сунъий уруглантириш хукуки берилмаган; бир канча мамлакатларда бундай норма йук. Масалан, Швецияни «репродуктив туризм» мамлакати деб аташ кабул килинган. Бу ерга сперма донорини уруглантириш максадида нисбатан каттикконун -коидалар белгиланган мамлакатлардан аёллар ташриф буюради.
Экстракорпорал уруглантириш
«Пробирка»дауруглантириш (invitrofertilisation) ёки, бошкача килиб айтганда, Окстракорпорал уруглантириш ва эмбрионни кучириш» замонавий насл колдириш технологиясининг турларидан биридир. Аёл танасидан ташкаридауруглантириш гояси XIX асрдаёк вужудга келди, уни амалда татбик этишга эса XX асрнинг 40 –йилларидакиришилди. «Пробиркадауруглантириш»ни биринчи булиб америкалик олимлар амалга оширдилар.
Экстракорпорал уруглантириш ва эмбрионни кучириш мутлако бепушт, яъни найчалари ёки тухум хужайралари булмаган аёлларга тавсия этилади (сунгги холда донор тухум хужайралариданфойдаланилади). Шундай амалиёт мавжудки, аёл бачадонига энг яшовчан эмбрионлар кучириб утказилади, колганлари эса йуккилинади. Айни холда ахлокий муаммо мавжудми? Хар, мавжуд. У эмбрионнинг макоми билан боглик. Гарчи кучсиз эмбрионлар йуккилинса -хар, аммо экстракорпорал уруглантириш жараёнида эмбрионларни саралаш ахлокий муаммолар билан боглик.
Мазкур муаммога диннинг муносабати хам бир хил эмас. Ислом дини хужайра ажралиши бошлангандан эътиборан турт ой ичида эмбрионларни саралаш ва кучсизларини йуккилишга ижозат беради. Чунки 120 кундан кейин Оллох таоло уз фариштасини юборади ва у ривожланаётган гудакка жон ато этади. Бунга асосланиб Ислом илохиётчилари ута зарур холларда мана шу муддатгача хомила тушириш мумкин деб хисоблайдилар. (2) Иуадаизм илохиётчиларининг фикрича, хомилага жон киркинчи куни ато этилади. Бунгача эмбрион шунчаки бир хужайра, холос. Шунинг учун хам бу муддатдаодам улдириш ёки инсон хаётига дахл этиш хакида суз юритилмайди. (3) Христиан дини акидаларига кура, хомила пайдо булгани захоти унга жон хам ато этилади. Шунинг учун хам эмбрионни онгли тарзда халок килиш - бу она корнида содир буладими, унинг ташкарисиданми -одам улдириш билан баробар. (4)
Яна шундай бир амалиёт мавжуд: экстракорпорал уруглантириш оркали вужудга келган хомиладорликнинг 10-12 хафтасидан пренатал диагностика утказилади ва муайян сабабларга кура врачларни каноатлантирмаган хомила ёки хомилалар нобуд килинади. Бу «эмбрион редукцияси»деб аталади. Хуш, бунда ахлокий муаммо мавжудми? Эмбрион сифати ва такдири хозирча биздан яширин. Масалан, Буюк Британияда амал киладиган конунга биноан, факат битта эмбрионни кучириб утказиш мумкин. Россияда, агар эмбрионлар «Ахши булмаса» 2-3 учтадан ортик кучириб утказилади. Эмбриологларнинг фикрича, бачадонга биттадан ортик эмбрион кучириб утказилса, улар муайян тарза бир -бирига кумаклашади. Экстракорпорал уруглантиришда олинган «Ахши сифатли» эмбрионларни саклаш ва улардан фойдаланиш учун криоген харстур ишлаб чикилган. Бошкача килиб айтганда, эмбрионлар музлатиб куйилади. Эмбрион биринчи марта кучириб утказилганихар аёл хомиладор булмаса, музлатилган эмбрионларни табиий холатга келтириш ва бачадон бушлигига экстракорпорал уруглантиришнинг тулик циклини такрорламасдан киритиш мумкин. Аёл хомиладор булган ва хомиладорлик муваффакиятли кечган такдирдаколган эмбрионлардан бошка жуфтларнинг бепуштлик муаммосини хал килиш учун фойдаланиш мумкин ва фойдаланилмокда.
Мусулмончиликлар оилада фарзандсизлик муаммоси унинг ичида, яъни донор спермаси ёки тухум хужайрасиданфойдаланмасдан хал килиниши лозим. Акс холда муайян оиланинг шажараси ва генетик коди бузилади. Ислом илохиётчилари ва хукукшунослар мазкур муаммони бола асраб олиш масаласига киёслайдилар. Куръони карим асранди болалар асраб олган оталарининг насабига утишини такиклайди. «Уларни уз оталари (исми) билан чакиринглар! Шу Оллох наздида тугрирокдир. Энди агар уларнинг оталарини билмасангизлар, у холда (улар) сизларнинг диний биродарларингиз ва дустларингиздир» (куръони карим, 33:5). Домиладорлик масаласидан донорликка (донор спермаси ва тухум хужайрасиданфойдаланишга) зино килишнинг гайриоддий шакли деб каралади, чунки иккала холда хам булажак фарзанднинг хакикий отаси ёки онаси ким эканлигини номаълум. (2) Православ черкови жинсий хужайра ва эмбрионларни кучириб утказишни мутлако коралайди.
Экстракорпорал уруглантириш ва эмбрионни кучириш чогида муваффакиятга эришиш эхтимолини ошириш учун бир эмас, бир нечта эмбрион яратишга тугри келади. Бу максадда экстракорпорал уруглантириш ва эмбрионни кучириш дастурида суперовуляцияни дорилар ёрдамида рагбатлантириш кулланилади. Бу фолликулларнинг куп сонли усишини таъминлайди. Аёлнинг тухумдонидагибиологик жараёнларни «кузгатиш» натижасидан бир циклда бир нечтадан унтагача ва ундан хам куп тухум хужайраси олишга муваффак булинади. Инсон биологиясига бундай Нагрессив аралашиш натижасидан купинча тухумдон гиперстимуляцияси синдроми ривожланади. У бир канча (2-9%) холларда асцит, нафас олишнинг кийинлашиши, тухумдон 12 см гача катталашиши, куплаб фолликул ва кисталар ривожланиши билан тавсифланади. Синдромни даволаш баъзан жаррохлик аралашувини такозо этади.
Хозирги замон биология фанининг ютуклари инсон хаётини вужудга келтириш жараёнига технологик аралашиш учун кенг имкониятлар очади. Янги биотиббий усулларни куллаш, бир томондан, катта имкониятлар берса, иккинчи томондан, инсоннинг нафакат жисмоний соглигига, балки унинг маънавиятига, жамиятнинг маънавий негизига хам реал хавф солади. Бундай хавф баъзан оламшумул илмий кашфиётлар билан богликбулади. Ядро физикаси ютукларини бир эслайлиг -а. Уз холича илмий кашфиётлар инсон кулидагикурол, холос. Инсониятнинг келгуси такдири кудратли курол - биотиббий технологиялар, шу жумладан насл колдириш технологияларидан инсон кандайфойдаланишига куп жихатданбоглик. Бундай муаммоларни жамиятда мухокама килиш жудафойдали иш, чунки хар бир инсонга муаммога янгича нуктаи назардан караш ва узаро маъкул ечимларни биргаликларкидириш имконини беради.
Суррогат оналикнинг ахлокий масалалари
«Суррогат оналик» муаммоси юридик ва ахлокий жихатдан пухта ишлаб чикилмаган. Суррогат оналик - жуфтнинг бепуштлигини «даволашнинг янги эътироф этилган усули. Суррогат оналикнинг хар хил шакллари мавжудлигига карамай, уларнинг барчаси хомилани ой-кунига етказиб тугувчи аёл билан унинг «айтилган» ота -онаси уртасидан тузилган битимга асосланади. Мазкур битимга биноан суррогат она хомилани ой -кунига етказиб тугади ва гудакни «айтилган» ота -онасига топширади. «Анъанавий» ёки «кисман» ахдлашувлар суррогат онанинг тухум хужайрасидан ва «айтилган» отанинг уругиданфойдаланишни назарда тутади. «Гестацион» ёки «тула» суррогат оналиклар суррогат она билан бола уртасидан хеч кандай ирсий кариндошлик мавжуд булмайди. Суррогат онанинг бачадонига пробиркадауруглантирилган ва айтилган ота-онанинг гаметлари (тухум хужайраси ва сперматозоид)дан таркиб топган зигота (уруглантирилган тухум хужайраси) киритилади. Насл колдириш жараёнларига тижоратнинг аралашуви хавфи суррогат оналикнинг хар бир боскичини назорат килиш, хукукий ва ахлокий тартибга солишни такозо этади. Миллий конунчилигимизда «суррогат оналик» масаласи хукукий тартибга солинмаган. ЖТУ «суррогат оналик» масаласига нисбатан, умуман олганда, ижобий позицияни эгаллади. Жумладан, у уз Мадрид декларациясидан (1987 йил) катъий тиббий курсатмалар, мазкур жараёнда иштирок этаётган барча шахсларнинг розилиги зарурлигини, мазкур муносабат тижорат асосига курилмаслиги лозимлигини курсатди. Айни пайтда халкаро хукук оналиклар воситачилик килишнинг хар кандай шаклини такиклаш лозимлигини кайд этади, «болани коринда асраб бериш буйича тижорат хизматлари курсатиш» учун жиноий жавобгарлик белгилаш, эмбрионлар ва жинсий хужайралар билан савдо килишни такиклашни уктиради.
Суррогат оналик тугрисидагибитимнинг «тижорат» ёки «нотижорат», яъни «алтруистик» асосдагитурлари фаркланади. Тижоратга асосланган суррогат оналиклар суррогат она мазкур хизматни курсатиш натижасидан хак олади ёки муайян моддий наф куради. Нотижорат ёкиалтруистик асосдагисуррогат оналик хомиладорлик, масалан, тиббий парвариш билан боглик харажатларни коплашдан ташкари хак тулашни назарда тутмайди. Баъзан суррогат онага иш хакини йукотиш билан боглик харажатлар копланиши ёки чеккан жисмоний азоб - укубатлари учун компенсация туланиши мумкин. Бир аёлнинг тухум хужайраси пробиркахар уруглантирилиб, сунг эмбрион бошка аёлнинг - суррогат онанинг бачадонига кучириб утказилса, бундай холларда уз тухум хужайрасини берган аёл ёки умуман учинчи аёл «ижарачи» ёлловчи булиши мумкин. Шундайкилиб, бундай аралашувлар натижасидан дунёга келган боланинг бирйула беш (!) ота -онаси: 3 биологик ота-она (сперма донори булган эркак, тухум хужайраси донори булган аёл ва хомилани корнида парвариш килиб, тугиб берган аёл) хамда 2 ижтимоий ота -она, яъни буюртмачилар булиши мумкин. (5) Суррогат она вазифасини бепушт аёлнинг онаси ёки синглиси бажарган холатлар хам маълум. Бундакариндошлик алокалари ута даражада чалкашиб кетади - суррогат она тугилган боланинг маълум маънода онаси ва бувиси ёки холаси булиб колади.
Суррогат оналик масаласи жуда куп ахлокий зиддиятларни келтириб чикаради. Масалан, ким учундир бола тугиб бериш тугрисидан эркин кабул килинган карорга кимдир насл колдириш ва уз такдирини узи хал килиш эркинлигини амалга ошириш деб караши мумкин. Бошка томондан, мазкур карорга аёлларнинг кадр-кимматини камситиш ва уларни эксплуатация килиш шакли деб каралиши мумкин. Ахлок сохасидагиайрим мутахассисларнинг фикрича, томонлар уртасидагишартномага ёки тижоратга асосланган битимлар инсон кадр-кимматини эъзозлаш асосий принципларига зид хисобланади, чунки оилавий муносабатлар сохасига тижорат манфаатларининг кириб келишига йул очади. (6) Бунда «алтруистик» совгалар, яъни бошка шахслар фойдаланиши учун уз насл колдириш кобилиятини бепул такдим этиш холларига йул куйилиши мумкин.
Аксарият мамлакатларда суррогат оналик масаласига оид конун хужжатлари хам, тасдикланган сиёсат хам мавжуд эмас. Суррогат оналик масаласи Европа Кенгашихархамда айрим мамлакатларда-коида тарикасидан, факаталохидадавлат микёсидан куриб чикилган. Насл колдиришнинг мукобил технологияси билан боглик ахлокий ва хукукий масалаларнинг мураккаблиги мазкур муаммога минтакавий ташкилотлар ва миллий давлатлар томониданёндашувларнинг ранг - баранглигида уз аксини топган. Кабул килинган конунлар ва амалга оширилаётган сиёсатларнинг айримлари суррогат оналикни тула такикласа, айримлари барча томонларнинг хукук ва манфаатларини инобатга олувчи комплекс юридик негизни вужудга келтиришни назарда тутади.
Европа Кенгашининг биоэтика хамда насл колдиришнинг сунъий усуллари буйича кумитаси ун йил мукаддамсуррогат оналик юзасидан бир канча тавсиялар кабул килди. Мазкур тавсиялардакатъий чеклашлар назарда тутилганлигига карамай, улар маълум холатларда суррогат оналикни амалга ошириш учун тиббий технологиялардан фойдаланишга йул куйилиши мумкинлигини эътироф этади. Бундай холатларни белгилаш миллий конунчиликка хавола этилган. Бундай холларда суррогат она бирон -бир моддий наф куриши мумкин эмас. Шунингдек у болани узидаколдириш хукукини саклаб колади.
Европа Кенгашининг биоэтика хамда насл колдиришнинг сунъий усуллари буйича махсус экспертлар кумитаси, 15 принцип, 1989:
Бирон -бир тиббиёт ходими ёки тиббий муассаса суррогат она тугиб бериши учун насл колдиришнинг сунъий усуллариданфойдаланиши мумкин эмас.
Суррогат она билан у бола тугиб бераётган шахс ёки жуфт уртасидан тузилган бирон -бир шартнома ёки битим конуний кучга эга булиши мумкин эмас.
Суррогат оналикдан манфаатдор булган шахслар фойдасига хар кандай воситачилик фаолияти, шунингдек бу билан богликбулган реклама фаолияти такикланиши лозим.
Аммо давлатлар миллий конун хужжатларидабелгиланган истисноли холларда, ушбу Принципнинг 2-бандидан келиб чикиб, тиббиёт ходими ёки тиббий муассасага суррогат онани сунъий уруглантиришга рухсат бериши мумкин, башарти:
Суррогат она мазкур операциядан моддий наф курмаса;
Суррогат она кузи ёригандан кейин болани узидаколдириш хукукига эга булса.
Суррогат оналик муаммоси ута зиддиятли муаммо булиб, бир -бирига зид хукук ва манфаатлар билан боглик. Суррогат оналик тугрисидагиконун лойихасини тузишда эътиборга олиш лозим булган камида учта хар хил караш мавжуд. Бу ёлловчи жуфт (ёки шахс)нинг хукуклари; суррогат она сифатида уз хизматини таклиф килган аёлнинг хукуклари; тугилган боланинг хукуклари. Бундакуйидагихукуклар узаро ракобатлашади (мазкур руйхат тула эмас): Бепуштликни даволашга ёки оила куришга ёллаётган жуфтнинг «хукуклари» Суррогат она сифатида уз хизматини таклиф килган аёлнинг хукуклари, шу жумладан ута шахсий масала - бола тугиш масаласи юзасидан мустакил карор кабул килиш хукуки.
Аборт муаммоси ва фетал даволашкайси пайтдан бошлаб пуштни тирик жонзот деб хисоблаш мумкин? Аёл аборт килиш, яъни хомила тушириш хукукига эгами ёки тугилмаган хомилага (потенциал) шахс деб караш керакми? Бу холда хомила хар бир инсоннинг ажралмас хукуки - яшаш хукукига эга буладими? Фетал даволаш ахлоккоидаларига мувофикми?
Хомила тушириш (аборт) - врачлар, сиёсатчилар, юристлар, файласуфлар ва олимларнинг бундай мухим карорлар кабул килиш масъулияти муносабати билан куриладиган масала. Шуни кайд этиб утиш керакки, аёл барча асрларда хам уз фарзандларини улдирган. Бундай фарзандкушлик кадимги жамиятга (айникса, матриархат даврига) купрок хос булган. Бунинг асосий сабаби - аёл узи тугиши мумкин булган барча болаларни бокиб катта килишга жисмонан кодир булмаган. Кадимда янги тугилган чакалокларга анча шафкатсиз муносабатлар булинган, натижадафакат кучлилар яшаб колган. Патриархат (эркаклар хокимияти) даврига келиб оила бошлиги аёлнинг фарзандга булган хукукларини чеклашга харакат килган. Бу масала асрлар ва мингйилликлар оша бахслар ва мунозараларга сабаб булиб келган. Масалан, Платон ва Аристотел ахоли сони хаддан ташкари купайиб кетишининг олдини олиш воситаси сифатида абортни ёклаган. Гиппократ эса абортга йул куйиш мумкин эмас, у шифокорларнинг асосий принципи –«зиён етказма» принципига зид деб хисоблаган. Цицерон ва Сенека абортга аёл учун хавфли операция деб караган.
Христанлик абортни одам улдириш деб эътироф этган. XIII асргача аборт улим жазоси тахдиди билан такиклаб куйилган. Айрим мамлакатларда бу такик хозир хам амал килади. АКШда хар йили 1,5 млн. аборт кайд этилади. Муаммонинг мазмуни куйидагича: модомики аёллар барибир (хатто бу такикланган мамлакатларда хам) аборт килар, яъни уз соглом болаларини улдирар эканлар, нима учун хаста булиб тугилиши олдиндан аён булган болаларни улдириш мумкин эмас?
Бугунги кунда генетика она корнидагибола соглом ё соглом эмаслигини аниклаш имконини беради. Иккинчидан, модомики биз абортни маъкуллар эканмиз, хомилага ирсий аралашув билан боглик барча тадбирларни хам маъкуллашимиз керак. Хуллас, дунё каби эски хомила тушириш муаммоси бугунги кундаянада кескин ахамият касб этмокда. Абортнинг ахлокий муаммолари бугунги кунда барча манфаатдор субъектларнинг хукукларини, яъни: хомиланинг хукуклари, онанинг хукуклари ва отанинг хукукларини эътиборга олишни назарда тутади.
Фетал даволаш замирида бир канча касалликлар (кандли диабет, аёлларнинг касалликлари, жинсий заифлик, эркаклар бепуштлиги, Харун синдроми ва х.к.)ни даволашмаксадида анча кеч муддатда хомила тушириш ёки аборт натижасидан олинадиган инсон хомиласи тукималариданфойдаланиш ётади.
Бугунги кундатиббиётда турли аъзолар (буйрак, жигар, юрак, упка)ни трансплантация килиш усуллари муваффакиятли да. Аммо бунда касаллик ёки бахтсиз ходиса туфайли вафот этган одамларнинг ёки ихтиёрий донорларнинг (купинча беморнинг кариндошларининг) аъзолари кучириб утказилади. Фетал Даволашда эса зурлик ишлатиб улдирилган инсон боласининг тукималариданфойдаланилади. Хомила кеч туширилганида шаклланган инсон хомиласи тугилади ва тез орада нобуд булади (яъни улдирилади). Маълумки, православ дини абортни ёкламайди, уни энг катта гунох деб хисоблайди. Фетал даволаш хам шундайкораланади. Православ дини нуктаи назаридан, фетал даволаш хомилани хомиладорликнинг кеч муддатида тушириш демакдир. Бунга онанинг розилиги хам муносабатни узгартирмайди. Бундай «даволаш» тури мавжудлигининг узиёк жамият маънавий тубанлик ва таназзулга юз тутганлигиданхарлолат беради. Биоэтика шуни назарда тутадики, тиббиёт, хар кандай инсон сингари, уз хаёти ва фаолияти жараёнида ахлокдан узи учун одатий (анъанавий) булмаган шароитларда уз хулк-атворини оклаш учун ижтимоий асослар кидиради. Биоэтика - биология фани ва тиббий билимлар сохасидагитараккиёт натижасидан амалий тиббиётда юзага келган мураккаб вазиятларни англаб етиш жараёни. Янги технологиялар яратаётган ва амалий тиббиётнинг янги сохаларини узлаштираётган врачлар узларининг ноанъанавий харакатларини маънавий жихатдан окловчи маълум ахлокий - норматив тизимга объектив тарзда мухтож булади. Фан -техника тараккиёти муносабати билан вазият тобора мураккаблашиб бормокда. Чунончи, «пробирка»да биринчи булиб уруглантирилган Канадалик бола бугун балогат ёшида. Вахоланки, унинг «Тугилиши» юридик нуктаи назардан ноконуний булган эди. Сунъий уруглантириш ва суррогат оналикни юридик жихатдан тартибга солувчи конун Канадада факат 1996 йилда ишлаб чикилди. Сунъий уруглантиришни фалсафий - ахлокий нуктаи назардан англаб етиш зарурияти тугилганига куп булди (юридик белгилаш - бундай англаб етишнинг охирги боскичи). Калифорния университетида уч нафар врач беморларни огохлантирмасдан эмбрионларни алмаштириш буйича тажриба утказдилар; бунинг натижасидан камида 10 аёл «биров»нинг боласини тугди. Канададакабул килинган янги конун ёши икки хафтадан утган эмбрионлар устида тажриба утказишни такиклайди. Канадалик конунчилар шунингдек улганларнинг танасидан тухум хужайралари ва спермалар олишни, инсон ва хайвоннинг аралаш эмбрионларини яратишни такикладилар. Аммо ижоднинг парвозини конун билан чеклаш мумкинми? Тарих бу мумкин эмаслигини курсатади. Шу нарса диккатга сазоворки, барча даврларда жамият номувофик фаолият тарзларига такиклар (конунлар, табу) тизимини жорий этиб, узаъзоларидамувофик хулк-атвор маданиятини шакллантиришга харакат килган. Жамият хамиша тиббиётдагиузбошимчаликни конун хужжатлари билан эмас, балки тегишли ахлокни шакллантириш оркали чеклашга харакат килади. Биоэтика согликни саклаш сохасини мана шундай тартибга солишнинг натижасидир.
Узини-узи текшириш учун саволлар

  1. Биоэтиканинг насл колдириш технологиялари билан богликхусусий муаммолари?

  2. Насл колдириш технологияларига маънавий - ахлокий бахо беришнинг кайси муаммолари мухокама килинади?

  3. Эмбрионларни сунъий уруглантириш ва трансплантация килиш тугрисидагибаёнот кайси халкаро хужжатларда эълон килинган?

  4. Донор спермасиданфойдаланиш билан богликахлокий муаммолар?

  5. Экстракорпорал уруглантириш ва эмбрионни кучиришнинг ахлокий муаммолари?

  6. Насл колдириш технологияларига турли диний мазхабларнинг муносабати?

  7. Насл колдириш технологияларини куллашни чекловчи каттик мезонлар белгилаш талаблари нима учун илгари сурилмокда?

  8. Суррогат оналикнинг ахлокий масалалари?

Адабиётлар
1 Л.Ф.Курило Социально-этические проблемў вспомогательнўх репродуктивных технологий. «9 МЕСЯЦЕВ» №5, 2001, стр. 10).)
.2 (Имам Шамиль. Социально-этические проблемў вспомогательнўх репродуктивных технологий. «9 МЕСЯЦЕВ»№5, 2001, стр. 10)
3. (РАВ ИСРОЭЛЬ. Социально-этические проблемў вспомогательнўх репродуктивных технологий. «9 МЕСЯЦЕВ» №5, 2001, стр. 10)
4 ( О. АЛЕКСАНДР. Социально-этические проблемў вспомогательнўх репродуктивных технологий. «9
МЕСЯЦЕВ» №5, 2001, стр. 10)
5. А.С Акопян., Б.Г.Юдин. Границы жизни и смерти. Обзор темы. Материал ќуйдаги Интернет сайтидан олиндиhttp://doktora.nm.ru/04.03.02.htm
6. И.В.Силуянова"Репродуктивные права" и моральные обязанности .Независимая газета № 5 (135) 2004
РЕФЕРАТЛАР УЧУН НАМУНАВИЙ МАВЗУЛАР

  1. Кадимги дунёда врач фаолиятига куйилган ахлокий - хукукий талаблар (Ассирия, Бобил, Миср, Хиндистон, Хитой, Юнонистон, Марказий Осиё).

  2. Узбекистонда мехр - шафкат ва хайрия фаолиятининг тарихи.

  3. Ибн Сино ижодида врач образи ва унинг ахлокий фазилатлари.

  4. Буюк инсонпарвар А. Швейцер: хаёти ва фаолияти.

  5. Дин хамда тиббиётнинг маънавий-ахлокий муаммолари (жахон динларидан бирининг мисолида).

  6. Тиббиётнинг тижорийлашуви ва адолат муаммоси.

  7. XX аср тиббиётининг ахлокий муаммолари.

  8. Врач сири умуминсоний маданиятдагиходиса сифатида.

  9. Врач сири тарихи ва унинг ахлокий ахамияти.

  10. Турли мамлакатларда бемор хукукларининг ривожланиш тарихи.

  11. Беморнинг шахсий хусусиятларига караб врачнинг деонтологик фаолияти.

  12. Биоэтиканинг долзарб муаммолари (абортлар, инсон аъзоларини трансплантация килиш, ирсий инженерия ва х.к.).

  13. Евгеника - тарихи ва хозирги куни.

  14. Насл колдириш технологиялари халкаро хужжатлар нуктаи назаридан.

  15. Суррогат оналикнинг ахлокий муаммолари.

  16. Биоэтика фармация нуктаи назаридан.

  17. Глобал биоэтика.

  18. Эвтаназия: унинг ижобий ва салбий томонлари.

  19. улимнинг ахлокий муаммолари.

  20. Софистлар ва Сукротнинг ахлокий карашлари.

  21. Эпикур этикаси.

  22. Эвдемонизм этикаси (Аристотел, стоиклар, христианлик).

  23. Бахт-саохарт гояси ва унинг гарб цивилизациясидагиурни.

  24. Христианликнинг эзгулик ва ёвузлик концепцияси.

  25. Хозиргикунда турли мамлакатлардаги хоспис харакати. Унда врачлар ва урта тиббий ходимларнинг урни.

  26. Согликни саклашхар тенглик ва адолат муаммоси.

  27. Тиббиёт ходими хато килиш хукукига эгами?

  28. Врач ва бемор муносабатларига янгича караш.

  29. Ятроген касалликлар муаммоси.

  30. Тиббий ёрдам олиш хукуки ва согликни саклаш хукуки.

  31. Этика кумиталарининг ташкил топиш тарихи.

  32. Согликни саклаш тизимихар этика кумитасининг роли ва урни.

  33. ХозиргиУзбекистонда тиббиёт ва инсон хукуклари.

  34. Россияда тиббиёт этикасининг тарихи.

  1. Хозирги замон жамиятида мукобил даволаш усулларининг таркалиш муаммолари.

  2. Гомеопатия тарихи ва унинг конунийлиги.

  3. Гайриконуний даволаш ва назоратсиз фармацевтик, психологик ва психотерапевтик таъсир курсатишнинг ахлокий - хукукий жихатлари.

  4. Стоиклар этикаси (Сенека, Эпиктет, Марк Аврелий).

  5. Платон ва Аристотелнинг ахлок концепциялари, уларнинг ижтимоий мезонлари.

  6. Хозирги кундагибахт -саодат концепциялари.

  7. Ахлокий натурализм ва эвдемонизмнинг И. Кант томонидан танкид килиниши.

  8. Кант этикасида христианлик мотивлари.

  9. Кантнинг ахлокий абсолютизми.

  10. Канта ахлок тушунчаси.

  11. Ахлокнинг императивлиги.

  12. З. Фрейд маънавият ва диннинг келиб чикиши тугрисидан.

  13. Ф. Ницшенинг ута кудратли одамгояси, унинг замонавий талкини ва танкид килиниши.

  14. Э. Фроммнинг мухаббат концепцияси.

  15. Турли динларда хаёт мазмуни концепциялари.

  16. Улим экзистенциал муаммо сифатида.

  17. Фрейд ва Юнгда онгсизлик муаммоси хамда сексология ва сексопатологиянинг хозирги муаммолари.

  18. Юнгнинг жамоа онгсизлиги архетиплари тугрисидагитаълимоти.

  19. А. Шопенгауэрнинг инсон концепцияси (Хохиш -ирода эркинлиги ва маънавият).

  20. Шопенгауэр, Ницше ва Фрейд инсон хулк-атворининг яширин мотивлари тугрисидан.

  21. Э. Фромм феъл -атвор типлари тугрисидан (Психоанализ ва этика).

  22. Агрессия ижтимоий - психологик ходиса сифатида (Э. Фромм. Инсон деструктивлиги анатомияси).

  23. Шопенгауэрнинг Кант этикасини танкид килиши (Хохиш -ирода эркинлиги ва маънавият).

  24. Кант ва Шопенгауэрхар хохиш -ирода эркинлиги муаммоси.

  25. Ницшенинг ута кудратли одам тушунчаси ва унинг христианларнинг тангри назари тушган одам концепцияси билан узаро нисбати.

  26. Ницше, Фрейд ва Фроммхар виждон тушунчаси.

  27. Улим каршисидан хаётнинг мазмуни.

  28. Д. Роулснинг адолат концепцияси.

  29. Хотин-кизларга нисбатан зуравонлик.

IV. АДАБИЁТЛАР
1. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсагасида:хавсизликка таклид, барќарорлик шартлари ва тараќќиёт кафолатлари. Т. 1997.
2. Каримов И.А.Миллий истиќлол мафќураси-халќ эътиќоди ва буюк келажакка ишончдир.Т.2000.
3. Ўзбекистон Республикасининг «Фукаролар соглигини саклаш тўгрисида»ги конуни.Т 1996.
4. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси.Т.1992.
5. Ўзбекистон Республикасининг «Дори воситалари ва фармацевтика фаолияти тўгрисида»ги конуни. Т.1997
6. Аристотель Никомахова этика. Сочинения в 4х томах, М., 1984.
7. Алексина Т.А. Курс лекций: «Этика» -Мн.1998.-388с
8. Атаханов Ш.Э., Мухамедова З.М. Биоэтика в контексте гуманизации образования и профессиональной медицинской деятельности.
O’zbekiston tibbiyoti jurnali. №1. 2003.
9. Биомеди цинская этика под редакцией Покровского.В.И. 1997.
10. Жумобоев Й. Ўзбекистонда фалсафа ва аћлоќий фикрлар тараќќиети тарићидан.Т.1997
11. Даминов Т.О., Атаханов Ш.Э. О необходимости структурной перестройки вўсшего медицинского додипломного образования. O’zbekiston tibbiyoti jurnali. №4. 2000.
12. Искандаров Б.Тасаввуф фалсафаси.Т.1995
13. Искандаров Т.И.Основные достижения и перспективы научных исследований в области медицинской экологии в Узбекистане. Проблемы биологии и медицины .1997;3.
14. Гусейнов А.А., Апресян А.Г. Этика. Учебник для студентов высших учебных заведений. Москва, 1998.
15. Кант И. Критика практического разума.. Соч. в 6 тт., м.,1965, т.4, часть1.
16. Кант И. Метафизика нравов в двух частях. Часть вторая. Метафизические начала учения о добродетели, Соч. в 6 тт., М., 1965, т. 4,ч.2.
17. Камю А Миф о Сизифе. // Ф. Ницше, З. Фрейд, Э. Фромм, А. Камю, Ж.П. Сартр Сумерки богов. М., 1990.
18. Карринг Г. Совесть при свете истории // Человек: образ и сущность. Ежегодник. М.,1998.
19. Коновалова Л.В. Прикладная этика М.,1998.
20. Кулматов П.М. Идеи гуманизма в духовных ценностях узбекского народа. Автореф. …к.ф.н. Т., 1995.
21. Мур Д. Принципы этики. М.,1984. 78
22. Мурталипов Ш.А., Турсунходжаев М.Х., Магзумова Ш.Ш. Значение идей Абу Али ибн Сины для современной психиатрии. Nevrologiya. №3-4. Т., 1999. С. 86.
23. Мухамедова З.М. Введение в биоэтику. Т., 2004.
24. Назиров Ф.Г. Достижения медицинской науки Узбекистана. O’zbekiston tibbiyoti jurnali. №6. 2003
25. Ницше Ф. Рождение трагедии из духа музўки // Ницше Сочинения в двух томах, М.,1990, т.1.
26. Ницше Ф. К генеалогии морали // Там же т.2.
27. Опыт ненасилия в ХХ столетии. М.,1996.
28. Павлова Т,Н.. Биоэтика в вўсшей школе: Учебное пособие для студентов М.: МГАВМиБ им. К.И. Скрябина, 1997 - 148 с.
29. Померанц Г.С. Стыд и совесть // Человек: образ и сущность. Ежегодник. М.,1998.
30. Скрипник А.П. Моральное зло в истории и этике. М.,1992.
31. Судо, Жак История биоэтики, дискуссии, этическая ориентация. 1998.
32. Сенека О благодеянии// Римские стоики. Сенека. Эпиктет. Марк Аврелий. М.,1995.
33. Сенека Л. Нравственные письма к Луцилию. М., 1977.
34. Фромм Э. Искусство любить //Фромм. Душа человека.М.,1982
35. Фромм Э. Психоанализ и этика. М.,1992.
36. Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности. М., 1998.
37. Фрейд З. Тотем и Табу . // Фрейд З .Я и Оно. Трудў разнўх лет. М.,1991, кн.1.
38. Фуко М. Надзирать и наказывать. Рождение тюрьмы.М.,1999.
39. Шоисламов Б.Ш. Качественная этическая практика – гарантия защиты прав и достоинство человека при биомедицинскихисследованиях. O’zbekiston tibbiyoti jurnali. №3. 2003.
40. Шопенгауэр.А. Свобода воли и нравственность. М., 1992.
41. Эпиктет В чем наше благо? // Римские стоики. М., 1992.
42. Эрназаров Р.У. Диалектика национальнўх и обҳечеловеческих ценностей. Автореф. на соискание уч. ст. … к.ф.н. Т., 1994.
43. Юнг К.Г.Об архетипах коллективного бессознательного // Юнг К. Архетип и символ. М., 1990.
44. Шрейдер Ю.А. Этика. Введение в предмет. Уч. Пос. М.,1998.
45. Энгельс Е.М. Ксенотрансплантация: моральные дилеммы // Человек.,М.,1998, вып.5.
46. Этика (под ред. А.А. Гусейнова и Е.Л. Дубко) М,. 1999
47. А.Н.Юнусходжаев, Б.Ш.Шаисламов. Разработка лекарственных средств и контроль их качества: проблемы и пути их решения. O’zbekiston tibbiyoti jurnali. №1. 2003
48. Словарь по этике под ред А.А. Гусейнова, М.,1989.
49. Яровинский. М.Я. Лекции по курсу«Медицинская этика» (Биоэтика)-1,2,вўпуск.2000-2001.
V Биоэтика бўйича тест саволлари.

Download 350,81 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   21




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish