Biokimyo •x oliy va o ‘rta maxsus ta 'lim vazirligi tomonidan

Ayrim oqsillarning moleknlar massasi

Noml	Moteknlar massasi	Nomi	Mofekiriar massasi
Insulin	5733	Katalaza	250 000
Ribonukleaza	12640	Fibrinogen	330 000
Lizosim	13930	Kollagen	345 000
Mioglobin	17000	Ureaza	480 000
Ximotropsin	23000	Miozin	493000
Pepsin	35000	Glikogenfos- forilaza	495 000
Tuxum albumini	45000	Glutamatdegid- rogenaza	1 000 000
Odam gemoglobini	64500	Yuqori yog‘ kislotasi sintetazasi
Zardob albumini	68500	Tamaki mozaikasi virusi	40 000 000
Geksokinaza (xamirturushdan)	96000	Odam y-globulin	16 0000

Oqsil denaturatsiyaga uchraganda ularning ikkilamchi, uchlamchi, to‘rtlamchi tuzilishi buziladi. Natijada maium fazoviy konfiguratsiyaga ega boigan oqsil molekulasi boshqa
90
istalgan tartibsiz shaklga kelib qoladi, bu esa oqsilning biologik xossalari, ayniqsa, fermentativ faolligi yo‘qolishiga sabab bo‘ladi.
Denaturatsiya ta’sir kuchiga qarab qaytar va qaytmas boiishi mumkin. Masalan, denaturatsiyaga uchragan oqsil ferment boisa, u maium vaqtdan so‘ng yana biologik faollikka ega boiib qolishi mumkin. Oqsilning qaytadan tabiiy holatga kelishi renaturatsiya deb ataladi (7-rasm).

7-rasm. Oqsil denaturatsiyasi: / - tabiiy oqsil; II ~ denaturatsiyalangan oqsil.
Oqsil molekulasining qaytadan dastlabki holatga qaytishida tashqaridan hech qanday energiya talab qilinmaydi. Agar zaruriy pH va quiay harorat mavjud boisa, fazoviy tuzilishi buzilgan polipeptid zanjir o‘z-o‘zidan tabiiy holatga o‘tadi. Albatta, bu jarayonning tezligi denaturatsiya darajasiga bog‘liq.
5.6. Oqsillaraing klassifikatsiyasi
Oqsillar kimyoviy tarkibiga qarab ikkita katta sinfga: oddiy oqsillar (proteinlar) va murakkab oqsillar (proteidlar)ga
boiinadi.
Tarkibi faqat aminokislotalar qoldigidan iborat boigan oqsillar oddiy oqsillar deb ataladi. Ular gidrolizga uchraganda faqat erkin holdagi aminokislotalar hosil boiadi.
Tarkibi oqsil va qo‘shimcha guruhdan tashkil topgan oqsillar esa murakkab oqsillar deb ataladi. Bular gidrolizga uchraganda aminokislota tabiatiga ega boimagan moddalar ham hosil boiadi.
Oddiy va murakkab oqsillar ham o‘z navbatida bir necha guruhlarga boiinadi, quyida ularning ayrimlari bilan tani- shamiz.
5.6.1. Oddiy oqsillar
Oddiy oqsillar eruvchanlik va ba’zi xususiyatlariga qarab quyidagi guruhlarga boiinadi.
Protaminlar va gistonlar. Protaminlar birinchi navbatda ishqoriy xossaga ega boiishi bilan boshqa oqsillardan farq qiladi. Ular etil spirtining 60—80% li eritmasida yaxshi eriydi. Tarki- bidagi diaminomonokarbon kislotalaridan arginin va lizin miqdori 80% gacha yetadi. Ayrim hollarda esa bundan ham ortadi. '
Protaminlar ayniqsa, baliqlar tuxumida ko‘p. Ularning molekular massasi nisbatan ancha kichik boiib, 5000 atrofida. Ayrim hollardagina 10000 ga yaqinlashishi mumkin.
Protaminlarning yana bir eng muhim belgisi tarkibida oltingugurt saqlovchi aminokislotalardan sistein, metionin, shuningdek, tirozin va triptofan boimasligidir.
Gistonlar ham ishqoriy xossaga ega, lekin ularda lizin bilan argininning miqdori protaminlarga nisbatan ancha kam, ya’ni 10—30% atrofida. Ulargistidinga boy boiadi. Gistonlar hujayra- lar yadrosida, eritrotsitlarda ko‘p miqdorda uchraydi. Giston-
92
larning molekular massasi 5000—37000 atrofida. Ularning vakillaridan globin, bo‘qoq bezi gistoni va boshqalami aytib o‘tish mumkin.
Albuminlar — o‘simliklar va hayvonlar organizmida eng ko‘p tarqalgan oqsillardan hisoblanadi. Qon zardobi oqsillarining 55—62% ni albuminlar tashkil qiladi. Molekular massasi 35000— 70000 boiadi.
Uiar suvda NaCl va Na₂S0₄ eritmalarida eriydi. [NHJ₂S0₄ ning to‘yingan eritmasida erimaydi.
Albuminlar elektr toki ta’sirida juda tez harakat qiladi. Albuminlarning qonda boiishi bilan ulaming osmotik bosimi aniqlanadi. Albuminlar qondagi ko‘pgina moddalarni o‘zlariga biriktirib olib, kerakli joylarga olib boradi.
Globulinlar ham o‘simlik va hayvonlar organizmida keng tarqalgan boiib, qon zardobi tarkibida juda ko‘pdir. 0‘simlik urugida ular ko‘p boiadi.
Ular yuqori molekular massaga egadir (150000), suvda erimaydi, lekin tuzning suyultirilgan eritmalarida eriydi. Erit- madan tuz miqdorini orttirib, ulami oson cho‘ktirish mum- kin. Globulinlar elektr toki ta’sirida juda sekin yuradi.
Globulinlarning alohida fraksiyalari o‘zlariga lipidlarni, temimi, misni biriktirib, qon ivishidagi murakkab jarayonlarda, immunobiologik reaksiyalarda ishtirok etadi. Shuning uchun ular har xil tashqi omillar va kasalliklar ta’sirida o‘zgarishi mumkin.
Qon zardobi globulinlari a, [3, y boiib, o‘simliklarda esa legulin, edestin va boshqalar keng tarqalgan.
Prolaminlar va proteinoidlar. Bular, asosan, o‘simlik oqsillari hisoblanadi. Ulaming tarkibi prolinga (14%), ayniqsa, glutamat kislotaga (43%) boy.
Ular suvda, absolut etil spirtida erimaydi. Lekin spirtning 70—80% li suvli eritmasida yaxshi eriydi. Ulardan gliadin (bug‘doyda), gordein (arpada), ziyen (makkajo‘xorida), orizein (guruchda) va boshqalar keng tarqalgan.
Proteinoidlar. Bular tayanch to‘qima (suyak, tog‘ay, soch, jun, ipak va boshqa)larda keng tarqalgan. Shuning uchun ham
93
ular tayanch to‘qima oqsillari, ba’zan esa oqsilsimon modda (proteinoid)lar deb ataladi.
Ulaming boshqa oqsillardan farqlovchi xarakterli belgisi shundaki, suvda, tuz, spirt eritmalarida, suyultirilgan kislota va ishqorlarda erimaydi.
Shuningdek, ular oshqozon-ichak tizimining fermentlari ta’sirida ham parchalanmaydi. Ularning molekular massasi yuqori hisoblanadi. Ulardan biriktiruvchi to‘qima oqsili kollagen, pay va tog‘aylar oqsili keratin, ipak oqsili fibrin keng tarqalgan.