Bir bosh bo`lakli gaplar(SO`z gaplar) to`liqsiz gaplar, vokativ gaplar reja

Shaxsi umumlashgan gaplar. Bunday gaplar mazmunan har uchala shaxsga taallukdi bulishi barcha adabiyotlarda aytiladi. `unday gaplar ikkinchi shaxsbirlikda kullanilishi bilan xarakterlanadi: MuvashshSh xabarniu chindur deb dostga
ietkurme va biravniuc aybiu vace` bolsa, yuzige urma (Nav.MK,). K,iula algancha ta`zim va adab binasiun y`Shma, va g’urmat xilvatiudiun chiu^ma (Nav.MK}.
Shaxssiz gaplar. Bunday gaplarda ifodalangan ish-x;arakat ski biror holat bajaruvchining faol ishtirokisiz yuzaga chik.adi. Bunday gaplarda ega grammatik jixdtdan pfodalanmaydi; shaxsi noma`lum yoki shaxsi umumlashgan I aplardan farklangan g’olda bunday gaplarning egalarini 1-iklab ham bulmaydi. Bunday gaplarning kesimlari majxul fetllar, majxul fe`l ma`nosida k,ullangan anik fe`llar
kositasida ifodalanadi. Misollar: Va shavSh yuzidin bashtiun
Shiuliub, Ka`bai maShsud azmiuga cadam uruldiu (Nav.Mnsh). Barcha salShiyatiun ushbu muammasiudiun Shsas ciulsa bolur (Nav.MN).
gaplarning kesimi -macG’-mj formali xarakat nomi bilan xam ifodalanishi mumkin: Ul kishini cutluc evdin tashcariu surmvk kervk (Nav.MK).
^ Atov gaplar. eski uzbek tilida atov gaplarning kullanish doirasi cheklangan. Ular, asosan, badiiy va didaktik asarlar tilida kullanadi.
Xozirgi uzbek tilida atov gaplarning turli tiplari kelib chivdi va k;ullanish doirasi kengaydi.


 Sanash ohangi bilan aytiladigan va yozuvda vergul bilan ajratiladigan aniqlovchilar uyushiq aniqlovchilar deb yuritiladi: Yo’lda ba’zan oq, pushti, sariq va qizil gullar uchraydi. Sanash ohangi bilan aytilmaydigan, yozuvda orasiga vergul qo’yilmaydigan aniqlovchilar uyushmagan aniqlovchilar deyiladi: Mart oyidan mayin yoqimli shaboda esa boshlaydi. Uyushmagan sifatlovchi aniqlovchilar sifatlanmishning turli tomoniga oid belgilarni anglatadi: Mashina katta tekis yo’lga chiqib oldi.

Ayrim uyushmagan aniqlovchilar sanash ohangi bilan aytilsa, uyushiq sifatlovchi-aniqlovchiga aylanib ketishi mumkin: Maktabda keksa tajribali o'’ituvchilar bor degan gapda yoshi ulug’ va tajribali o’qituvchilar haqida gap ketyapti. Maktabda keksa, tajribali o’qituvchilar bor gapida esa yoshi ulug’ hamda yoshidan qat’iy nazar tajribali o’qituvchilar haqida gap ketyapti.
"œVijdonsiz, to’ng’iz odam" kabi gaplarda ham uyushiq aniqlovchilar bor.
Ko’cha. Qo’rg’on… Qo’rg’onning ilma-teshik bo’lgan devori bag’ridan engil bug’ ko’tariladi. Chumchuqlar o’sha kovaklarga kirib chiqmokda. Devorning tagi chirib to’kilgan – kamar… Chetdagi yuksak minor tepasidagi ayvonchada ho’l bo’lgan qizil bayroq osilib turibdi. Elkasiga miltiq osgan soqchi ko’rinadUlkan darvoza. Ikki yonida bittadan zambarak. Soqchilar. Keng sahna. Qurbonbekning sobiq salomxonasiga yo’naldi. Eshikni dadil ochdi.Ha, u bu xonaga bemalol kiraveradi. Olimjon Arslonov bilan esa erkin gaplashadi. O’ziyam juda yaxshi ko’radi-da u odamni! Holbuki, u kishi Qurbonga na qarindosh, na tengdosh.Gapning bosh bo’laklari – ega va kesim. Gapda bosh bo’laklardan biri ifodalanmasa, u bir bosh bo’lakli gap deb yuritiladi. Bir bosh bo’lakli gaplar quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Shaxsi ma’lum gap.Shaxsi noma’lumShaxsi umumlashganShaxssizAtovEslatma: Bir bosh bo’lakli gaplarning infinitiv va vokativ kabi turlari oliygohlarda o’rganiladi.Mashq. O’qing. Gaplarning kesiminitoping. Bu gaplarning kesimiga qarab egasini aniqlang.Ertaga kechqurun mehmonlar bilan birga xizmatingizda bo’lamiz. (A.Q.) Ertalab nonushta ustida iliq, jonli qiziq suxbatga berildilar. (O.) 3. Gapni kam so’zla, ishni ko’p ko’zla. (M.) 4. Radio orqali o’qib eshittirildi. 5. Ilmni mehnatsiz egallab bo’lmaydi. (H.) 6. Toza supurgi bilan boshdan-oyok supurdi. Qo’llari bilan siypadi. Barmoqlari bilan yollarini taradi. (O.) 7. Yangi o’zgarishlar to’g’risida tashqarida emas, balki ichkari hovlida ham gaplasha boshladilar. 8. Hayron bo’- lib Adhamga qaradim-u, dahshatdan qotib qoldim. (O’.H.)Shaxsi ma’lum gap.Bu turdagi gaplarning shaxsi, ya’ni egasi ma’lum. Faqat u gap tarkibida ko’rinmaydi. Uni kesim orqali osongina topib olsa bo’ladi.Odatda shaxsi ma’lum gaplarning kesimlari I va II shaxsdagi fe’llar bilan ifodalanadi. Misollarga diqqat qiling.11-«A» sinfida o’qiyman. Sportga qiziqaman. O’qishda ham boshqalardan orqada qolmayman.Mening insonlik huquqimni poymol qilmoqchimisiz? Bilib qo’ying! Niyatlaringizga eta olmaysiz!Miting bo’layotgan joyga bordik. Bahslarda, faol qatnashdik.Ota-onangni o’zingdan rozi qil.Mashq. O’qing. Shaxsi ma’lum gaplarni topib ko’chiring. Kesimining tagiga chizib, qanday ifodalanganini izoxdang.Tunda duv etgan yomg’ir maysalarni ham, daraxtlarni ham yuvib ketgan (S. Nazar.) Birinchi kundan boshlab katta – ki- chik unga samimiy hurmat bilan qaray boshladi. (As.M) 3. Ke- chadan boshlab mashinani haydayapman. Kechadan buyon uyga bora­man – u, taajjub qilaman. (O.) 4. Ona saxar paytigacha mijja qoqmasdan o’tirib chikdi, lekin toliqmadi. (M. Gorkiy) 5. Tantanali yig’ilish boshlanganga qadar askiya, o’yin, kulgi davom etdi. (O.) 6. U peshona teri to’kilgan bu ekinzorga ti- kilganda, hamisha jim qolardi, dili iftixor bilan to’lardi.Botirali shunda ham Mirkomilni qo’ldan chiqarmadi, uni erga bosib, miyasiga nagan bilan soldi. (H. G’.) Domla ichka­ri kirishi ilanoq xalfaning qo’lidan tayoqni tortib oldi – da bir necha bor urdi. (S. Ayniy) 9. Umrimda uch marta shu ishga qo’l urdim: birinchi she’rni o’n besh – o’n olti yoshda yozgan edim, lekin ima to’g’risida yozganim esimda yo’q. (A. Q.) 10. Ashula eshitilayotgan joydan asta bosib o’tib, idoraga yaqinlashdik. Kecha qaergadir boraman degan edi, yana bilmadim. Do’st g’am va kulfat vaqtida ma’lum bo’ladi. (X) 2. Ӯzini bilimdon deydigan nodondon qoch. (H.) Yaxshiga yaxshi bӯl, yomonga-yomon, Gulga gul bo’lginu, tikonga-tikon. (S.) 4. Ӯziga ishongan odamning qӯlidan kup narsa keladi. (Gumboldt) Dono bilan sӯzlashganda kamgap bul. 6. Goh-gohi holimni nazora qil. (Amiriy) Eng zarur bilimni qunt bilan ӯrgan, zarur bӯlmaganini axtarib yurma. 8. Zarurini hosil qilgan- dan keyin, unga amal qilmay umr ӯtkarma. (Ya.JD 9. Ertalab badantarbiya qilishni esingdan chiqarma. 10. Qalbingni rohatda bo’lishini istasang, pok va xolis niyatli bo’l. (H.)