Болалар ва ўсимларнинг мускуллар фаолиятларининг физиологик хусусиятлари

Динамик ишларга чидамлилик
унинг жадаллигига боғлиқ ҳолда 
умумий (аэроб) ва тезлашувчи (анаэроб) чидамлиликларга фарқланади. 
Ҳар икккала чидамлиликлар ҳам ҳаракат тестлари кўрсаткичлари билан 
белгиланган вақтда босиб ўтиладиган энг катта масофа ёки белгиланган 
масофадаги энг яхши натижа ёки энергия билан таъминловчи манбалар 
параметрлари билан ўлчанади (кислороднинг максимал ўзлаштирилиши ва 
бошқа умумий чидамлиликда максимал кислород қарздорлиги ва бошқа 
тезлашувида).
Ҳаракатланиш тестларининг натижалари бўйича қиз болаларда 
тезлашувчи чидамлилик пубертатолди даврида ортади, пубертат даврида 
унинг ривожланиши секинлашди, пубертаторти даври бошланишида эса 
яна тезлашади. Натижада тезлашувчи чидамлиликни ривожланишида 
ёмонлашиш кузатилади (10-расм). 
10-расм. Қиз болаларда тезлашувчи чидамлиликни (м/с) ва унинг ёшга оид 
ривожланиш тезлигининг ёшга оид динамикаси 
Ўғил болаларнинг жинсий етилишининг жадал йилларида тезлашувчи 
чидамлиликнинг ёшга оид ривожланишининг пасайиш темпи кучли 
намоён бўлади, кейинги йиллари эса у стабил равишда тезлашади. 
Тезлашувчи чидамлиликнинг ҳаракат тестлари кўрсаткичларининг ёшга 
оид динамикаси максимал кислород қарздорлиги ва тана массаси 

---

динамикаси билан узвий корреляцияланади. Максимал кислород 
қарздорлигининг мутлақ ўлчами билан баҳоланадиган анаэроб 
механизмларининг ҳажми секин-аста ортади ва ўсмирлик даврида эса жуда 
тез ортади. 
Умумий чидамлиликнинг ҳаракатланиш тестлари, масалан, юриш 
билан алмашинадиган югуриш тезлашувчи чидамлиликнинг тестларидан 
фарқли улароқ анча ёш болаларни бажаришлари учун ҳам қулайдир. 4-
ёшдан бошлаб умумий чидамлилик жуда жадал ривожланади, унинг 
ўсишнинг юқори темпи қиз болаларда 9 ёшгача ва ўғил болаларда 
11ёшгача сақланиб туради. Жинсий етилиш даврининг 2-3 йили мобайнида 
ўсиш темпининг бироз пасайиши ва яна ортиши кузатилади. Болалик 
йилларида кислород истеъмолининг мутлақ ўлчами билан баҳоланадиган 
аэробли унумдорлик жуда секин орта боради. Қиз болаларда 8 ёшдан 14 
ёшгача ўсиш тезлиги ортади (ҳар йили 150-200 мл) сўнгра эса кислород 
ўзлаштириш даражаси бироз пасаяди ёки эришилган даражда 
стабиллашади. Ўғил болаларда кислородни максимал истеъмол қилиш 
даражаси ва темпи бўйича устунлик аниқ намоён бўлади (11-расм). 
11-расм. Қиз болаларда кислородни максимал истеъмол қилинишининг ёшга оид 
динамикаси ва унинг тезлиги (V, %) нинг ёшга оид ўзгариши

---

12-расм. Ўғил ва қиз болаларда кислороднинг максимал истеъмолининг (л/дақ) 
кўрсаткичлари динамикаси –А ва тезликларнинг (V, %) ёшга оид ўзгариши – Б 
4-жадвал 
7-16 ёшли ўғил болаларнинг жисмоний иш бажариш қобилияти 
Ёши Тинчлик ҳолатдаги 
пульс, зарб/дақ 
Пульс 170 зарб/дақ 
пайтида иш бажариш 
қобилияти M±m, кгм 
Нисбий иш бажариш 
қобилияти M±m, кгм 
/дақ/кг ) 
6,5 
107 
307±16 
12,0±0,36 
7 
107 
296±14 
10,9±0,34 
8 
102 
313±17 
10,7±0,35 
9 
99 
392±19 
12,2±0,41 
10 
89 
398±19 
12,4±0,31 
11-12 
85 
495±22 
12,5±0,44 

---

13-14 
87 
666±46 
13,4±0,65 
15-16 
81 
870±22 
13,4±0,42 
Жадвалдан кўриниб турибдики, 6-5 ёшли пайтидаёқ жисмоний иш 
бажариш қобилиятининг нисбий ўлчами 13-16 ёшлилардан бор йўғи 10%га 
фарқ қилади, бу эса айнан шу ва келгуси ёшларда биринчи мактаб ёшлиги 
йиларида жисмоний иш бажариш қобилиятини пасайиб кетиши олдини 
олиш мақсадида чидамлиликни оширишга эътибор беришга қаратиш 
кераклиги зарурлигидан далолат беради. Айнан шу пайтларда болаларнинг 
ДА тартиби кескин ўзгарувчан бўлади. 
Аэробли имконияларни ривожланиши даражаси бўйича ўсмирлар қиз 
болаларга нисбатан устун бўладилар, бу пубертат даврида намоён бўлади 
ва пубертаторти даврида эса тезлашади. 3-4 ёшларда кислороднинг 
максимал истеъмоли 0,7-0,8 л/дақ. ни ташкил этади. Бу кўрсаткичнинг 
максимал ўлчами қиз болаларда 14-15 ёшда 1,7-2,5 л/дақ., ўсмирларда эса 
18-20 ёшда – 3,0-3,7 л/дақ. га етади. Бундай устунлик кислороднинг 
максимал истеъмолининг нисбий ўлчамларида ҳам сақланиб қолади. 
Шу сабабдан ҳам турли ёш гуруҳларининг аэробли қобилиятининг 
норматив кўрсаткичлари ҳақидаги муаммо жуда долзарб муаммолардан 
ҳисобланади, лекин уни амалга оширишни доимо ҳам имконияти 
бўлавермайди. Бунга асосий сабаб кислороднинг максимал истеъмолининг 
жуда катта миқдордаги омилларга боғлиқдир. Маълум даражада чамалаш 
учун 5-жадвалда келтирилган 9 ёшдан 18 ёшгача болаларда ва 20 дан 79 
ёшгача вояга етган одамларда ўрганиш бўйича хорижий ва маҳаллий 
тадқиқотчиларни ишлари натижалари маълумотларидан фойдаланиш 
мумкин. 
Қиз ва ўғил болалар учун 6-7 ёшдан бошлаб шунга мос ҳолда 35-45 ва 
40-50 мл/дақ/кг даги кислороднинг максимал ўзлаштирилишининг нисбий 
кўрсаткичи нормасини тан олиш керак бўлади. 40 ёшдан кейин бу 
кўрсаткичлар прогрессив ҳолатда 30-35 мл/дақ/кг гача ва ундан ҳам 
пастгача камая боради. Шундай бўлсада К.Купернинг маълумоларига кўра
кислороднинг максимал ўзлаштирилиши ўлчамининг 25 мл/дақ/кг гача 
пасайиши ҳар қандай ёшда критик чегара бўлиб ҳисобланади ва одам 
организми соғлигига жуда чуқур диққат беришни талаб этади. 
Умуман олганда максимал даражадги аэробли имкониятлар жуда 
катта миқдордаги омилларга боғлиқ бўлади: ёш, жинс, жисмоний 
ривожланиши, биологик етилишнинг индивидуал темпи, одам ҳаёти 
таркибидаги ҳаракат фаоллигининг даражаси, гавданинг таркиби, 
географик муҳит, жисмоний маданият ва спорт билан шуғулланиш,ўқиш, 

---

хизмат, озиқланиш ва бошқалар. Қайд қилинган омилларнинг «минус» 
белги билан таъсири қанчалик кўп бўлса, худди шундай шароитда аэробли 
унумдорликдаги иш бажариш қобилияти ва соғлиқнинг йўқотишлар 
шунчалик кўп бўлади.
5-жадвал 
Турли ёшдаги тайёргарлик кўрмаган одамларда кислород истеъмол 
қилишнинг максимал миқдори (мл/дақ/кг). (турли муаллифликлар 
маълумотлари бўйича ўртача ўлчам). 
Ёши, йил 
Ўғил болалар 
Қиз болалар 
9-10 
44-50 
34-40 
11-12 
43-50 
37-43 
13-14 
43-50 
35-43 
15-16 
45-53 
34-38 
17-18 
45-54 
34-38 
Эркаклар 
Аёллар 
20-29 
42-31 
35-43 
30-39 
39-47 
34-41 
40-49 
36-43 
32-40 
50-59 
32-39 
29-36 
60-69 
27-33 
28-33 
70-79 
27-32 
-