Bugalteriya va audit

MC< AVC, ya'ni chekli xarajatlar o'rtacha o'zgaruvchan xarajatlardan past bo'lganda o'rtacha umumiy (ATC) va o'rtacha o'zgaruvchan (AVC) xarajatlar kamayadi.

MC > AVC, ya'ni chekli xarajatlar o'rtacha o'zgaruvchan xarajatlardan yuqori bo'lganda o'rtacha umumiy (ATC) va o'rtacha o'zgaruvchan (AVC) xarajatlar oshadi.

Misol. Firmaning xarajatlarini qaraymiz 7-jadval).
7-jadval

Firmaning xarajatlari

Mahsulot miqdori, Q	O'zgar­ mas xarajat, TFC	O'zgaruv­ chan xarajat, TVC	Jami xarajat, TC	Chekli xarajat, MC	O'rtacha xarajatlar
					o'zgar­ mas, AFC	o'zgaruv­ chan, AVC	umu- miy, ATC
0	50	0	50	-	-	-	-
1	50	50	100	50	50	50	100
2	50	90	140	40	25	45	70
3	50	120	170	30	17	40	57
4	50	160	210	40	13	40	53
5	50	210	260	50	10	42	52
6	50	270	320	60	8	45	53
7	50	340	390	70	7,1	49,6	55,8
8	50	420	470	80	6	53	59
9	50	510	560	90	5,5	56,5	62
10	50	610	660	100	5	61	66

Jadvaldan ma'lumki, o'rtacha umumiy xarajatlar sotish hajmi 5 birlikka teng bo'lganda minimal 52 pul birligiga teng. Chekli xarajatlar sotish xajmi 2 dan 3 birlikka o'tganda minimal qiymat 30 pul birligiga teng. O'rtacha o'zgarmas xarajatlar sotish hajmi oshishi bilan kamayib bormoqda.

ISHLAB CHIQARISH, DAVR, MOLIYAVIY XARAJATLAR VA FAVQULODDA ZARARLAR

Firmaning ishlab chiqarish, operatsion, moliyaviy va boshqa faoliyati natijasida yuzaga keladigan xarajatlar O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to'g'risidagi Nizom”ga muvofiq quyidagicha turkumlanadi:

1. 
   Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko ra quyidagi elementlar bo'yicha ajratiladi:
   

• 
  ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari;
  
• 
  ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo'lgan mehnatga haq to'lash xarajatlari;
  
• 
  ishlab chiqarishga tegishli bo'lgan ijtimoiy sug'urtaga ajratmalar;
  
• 
  asosiy fondlar amortizatsiyasi;
  
• 
  ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo'lgan boshqa xarajatlar.
  

2. 
   Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan olingan foydani aniqlashda hisobga olinadigan davr xarajatlari elementlari:
   

• 
  boshqaruv xarajatlari;
  
• 
  mahsulotni sotish xarajatlari;
  
• 
  boshqa operatsion xarajatlar.
  

3. 
   Firmaning umumxo'jalik faoliyatidan olingan foydasini aniqlashda hisobga olinadigan moliyaviy faoliyat bo'yicha xarajatlar:
   

• 
  foizlar bo'yicha to'lovlar;
  
• 
  mol-mulkni uzoq muddatli ijaraga (lizingga) olish to'lovlari;
  
• 
  xorijiy valuta bilan operatsiya bo'yicha salbiy kurs tafovutlari;
  
• 
  qimmatli qog'ozlarga qo'yilgan mablag'larni qayta baholash;
  
• 
  moliyaviy faoliyatga oid boshqa xarajatlar.
  

4. 
   Firmaning odatdagi faoliyatiga mos kelmaydigan, bir necha yillar davomida takrorlanib turmaydigan va firma boshlig'ining (mulk egasining) qabul qilgan boshqaruv qarorlariga bog liq bo'lmagan holda vujudga keladigan voqea va hodisalar (masalan, tabiiy ofatlar va mamlakat qonunchiligi o'zgarishi) natijasida ko'rilgan favqulodda zararlar.
   

Mahsulot tannarxi firma xarajatlari tushunchasidan farq qiladi. Firmaning mahsulot ishlab chiqarish, sotish va boshqa moliyaviy-xo'jalik faoliyati natijasida yuzaga keladigan barcha xarajatlari mahsulot tannarxiga kiritilmaydi. Mahsulotni (ishning, xizmatni) ishlab chiqarish tannarxiga uni bevosita ishlab chiqarish bilan bog liq bo'lgan xarajatlar kiritiladi. Ularga quyidagilar tegishli bo'ladi:

• 
  bevosita moddiy xarajatlar;
  
• 
  bevosita mehnat xarajatlari;
  
• 
  ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo'lgan bilvosita ustama xarajatlar.
  

Bu xarajatlarning kopchiligi naturada, ya’ni dona, kg, metr va boshqa ko'rinishlarda hisobga olib borish va rejalashtirish mumkin. Ammo, mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan barcha xarajatlarni birgalikda hisobga olish uchun ularni yagona o'lchov birligiga - qiymat- pul ko'rinishiga keltirish talab etiladi.

Mahsulot tannarxi ishlab chiqarish xarajatlarini shu mahsulot miqdoriga bo'lish orqali topiladi:

, _ MX + IX + ST + А + BIX

МТ =

Q

Bu yerda: MT - mahsulot tannarxi som/dona, so'm/kg va boshqa;

MX - ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari, som;

IX - ishlab chiqarish xususiyatidagi mehnatga haq tolash xarajatlari, som;

ST - ishlab chiqarishga tegishli bo lgan ijtimoiy sug urta to'lovlari, so'm;

A - ishlab chiqarishdagi asosiy vositalar amortizatsiyasi, so m;

BIX - boshqa ishlab chiqarish xarajatlari, som;

Q - mahsulot miqdori , dona, kg, tonna va boshq.

XULOSA

Har qanday firmaning asosiy maqsadi foydani maksimallashtirishdan iboratdir.Umumiy holda foyda yalpi daromaddan umumiy xarajatlarni ayirish orqali topiladi. Xarajatlar firmaga nisbatan tashqi va ichki xarajatlarga bo'linadi. Tashqi xarajatlarga tashqi to'lovlar, ya'ni tashqi mol etkazib beruvchilarga (xomashyo, materiallar, elektr energiyasi, gaz) to'lovlar kiradi. Umumiy daromaddan tashqi xarajatlarni ayirib tashlasak, buxgalteriya foydasini olamiz. Buxgalteriya foydasi ichki (yashirin) xarajatlarni hisobga olmaydi. Tashqi va ichki xarajatlarning yig'indisi alternativ yoki iqtisodiy xarajatlarni tashkil qiladi. Alternativ xarajatlar, firmaning resurslaridan eng yaxshi variantda foydalanishi bilan bog'liq yo'qotilgan imkoniyatlardir.

Qisqa muddatli oraliq - bu shunday vaqt oralig'iki, firma bu oraliqda faoliyat ko rsatganda, u ishlab chiqarish omillaridan kamida bittasining hajmini o'zgartira olmaydi. Uzoq muddatli oraliq - bu oraliqda firma ishlab chiqarishda foydalanayotgan barcha ishlab chiqarish omillari hajmini (ishlab chiqarish quvvatini ham) o'zgartiradi. Uzoq muddatli oraliqda barcha ishlab chiqarish resurslari o'zgaradi va bunday resurslarga o'zgaruvchan resurslar deyiladi

O'zgarmas xarajatlar (TFC - fixed costs) - bu qisqa muddatli oraliqda mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog'liq bo'lmagan xarajatdir (mahsulot ishlab chiqarish hajmi oshganda ham, kamayganda ham o'zgarmaydigan xarajat).

O'zgaruvchan xarajatlar (TVC - Variable Costs) - mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog'liq bo'lgan xarajat, ya 'ni mahsulot hajmi oshganda yoki kamayganda ozgaradigan xarajat.

Umumiy xarajatlar (TC - Total Costs) - qisqa muddatli orliqda ma'lum miqdorda mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan o'zgarmas va o'zgaruvchan xarajatlarning yig'indisiga teng.

Chekli xarajat (MC - Marginal Cost) - ishlab chiqarish hajmini kichik miqdorga (odatda bir birlikka) oshirish bilan bog'liq bo'lgan qo'shimcha umumiy xarajatdir.

Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko'ra quyidagi elementlar bo'yicha ajratiladi:

• 
  ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari;
  
• 
  ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo'lgan mehnatga haq to lash xarajatlari;
  
• 
  ishlab chiqarishga tegishli bo'lgan ijtimoiy sug'urtaga ajratmalar;
  
• 
  asosiy fondlar amortizatsiyasi;
  
• 
  ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo'lgan boshqa xarajatlar.
  

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:

1. 
   Campbell R. McConnel, Stanley L. Brue, Sean M. Flynn. Microeconomics: Principles, Problems and Policies. -19 th ed. - New York. The McGraw-Hill Companies, Inc., 2015. P. 604.
   
2. 
   Jo’rayev T.T Iqtisodiyot nazaryasi. Darslik. ” IQTISOD – MOLIYA “ , 2010
   
3. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 27 dekabrdagi “O’zbekiston Respublikasi 2017 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari va Davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi 2699-son Qarori.
   
4. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning Oliy majlis Senati va Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi. 2017 yil. 22 dekabr.
   
5. 
   Salimov B.T., Muxitdinova U.S., Mustafakulov Sh.I., Salimov
   

B. Mikroiqtisodiyot. Darslik. - T.: TDIU, 2005. - 230 b

6. 
   Пиндайк Р., Рубинфильд Д. Микрэкономика. / nep. с англ. - СПб.: Питер, 2011. - с. 608.
   
7. 
   Нурдав Р.М. Курс микроэкономики: учeбник/ 2-e изд. - М.: Норма, 2012. -с. 576.
   
8. 
   Гальтерин В.М., №rnraeB С.М., Моргунов В.И. Микроэкономика. Учeбник, том 1,2. - С. Пб.: Экономичeская школа, 2010. - с. 350.
   
9. 
   Гpeбeнников П.И. и др. Микроэкономика. Учeбник. - СПб.: Изд-во СПб УЭФ, 1996. - с. 352.
   

Sаlimov B.T., Muxitdinovа U.S., Mustаfаkulov Sh.I., Sаlimov B.B. Mikroiqtisodiyot. Dаrslik. - T.: TDIU, 2005. - 230 b

10. 
    Annpey Maс-Кoлeлл и др. Mикрoэкoнoмичeскaя Teop^. Учeбник. - M.: Дeлo и CepB^, 2016. - 630 стр.
    
11. 
    TapaHyxa Ю.В. Mикpoэкoнoмикa. Учeбник. - M.: Дeлo и CepBTO, 2011. - 580 CTp.
    

1^ Mirziyoyev Sh.M.―2017—2021-yillarda O’zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha― Harakatlar strategiyasi Farmoni. 7 fevral 2017 yil.‖

2^ O'zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi “Xususiy korxona to'g'risida”gi qonuni. www.lex.uz

3^ O'zbekiston Respublikasining 2014 yil 23 martdagi “Oilaviy tadbirkorlik to'g'risida”gi qonuni. www.lex.uz

4^{ } .”Mikroiqtisodiyot va Makroiqtisodiyot” Jumayev 2017

5^ Menkyu N.G “Makroekonomika”

6^ O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi(29.12.2020)