Bunjikat shahar yodgorligi

 
 
 

---

 
II – BOB ILK O’RTA ASRLARDA (
VII-VIII asrlar
) USTURSHONA POYTAXTI 
BUNJIKAT 
1.1 Bunjikatdagi saroy
Ustrushananing san'at va me'morchilik sohasidagi ulkan yutuqlarini 
topilgan har qanday yodgorlik materiallarida baholash mumkin. Biz ulardan faqat bittasi — 
Bunjikatdagi saroy (Qalʻai Kahkaxa I turar-joyi) haqida toʻxtalamiz, uning qazishmalari 1972 
yilda yakunlangan. U meʼmorchilik va tasviriy sanʼatning qimmatli yodgorligi boʻlib chiqdi. 
Bunjikatdagi 
saroy 8-asr 
shahrining 
sharqiy 
uchini 
egallagan 
boʻlib, tekis 
tepalikda 
kenglik 
yoʻnalishida 
choʻzilgan. 
Bino 
relefi 
va 
bundan tashqari, baland platformada ko'tarilganligi sababli shaharda hukmronlik qilgan. 
Saroy etagida, tepalik tik toshli qovurg'alar bilan sai (yozda quriydigan ariq) to'shagiga 
tushadi.
Saroy rejasi: 1 - taxt xonasi; 2, 3 - noma'lum maqsadli binolar; 4 - kvadrat zal; 5,6,7 - 
koridorlar; 9, 13 - markaziy minora va unga yaqinlashish; 8.10-15 - xonalar; 16-20 - 
yordamchi xonalar asosiy koridor Daryoning toshli to'shagidan 57 m balandlikda ko'tarilgan 
saroy ajoyib kuzatuv nuqtasi edi. Shimolga cheksiz, mayin qiyalikli tekislik tushadi, uni past 
tepalikli tizma kesib o'tadi, qishloqlarning yashil dog'lari bor. Kunduzi O‘ra-tuba bog‘lari 
tumanli tuman ichida, kechalari Kattasoy to‘g‘onining chiroqlari va olis Bekobodning 

---

chirog‘i miltillaydi. (Shunday qilib, signal chiroqlarini bu yerdan 40 kilometr yoki undan 
ko'proq masofada ko'rish mumkin edi.) Janubda Turkiston tizmasining oʻrmonli togʻ etaklari 
va Shahriston dovoniga olib boruvchi yoʻl ochiladi. Tog' zanjirlari sharqqa uzoqqa boradi, 
g'arbda tog' oldi platosi to'lqinlar bilan ko'tariladi. Ustrushana hukmdori o'z qarorgohi etagida 
yotgan mamlakatini ko'rdi. Agar xohlasa, u qo'shni Kalay Kahkaha I qal'asiga nafaqaga 
chiqishi mumkin edi. Saroy aholisi nafaqat atrofning ajoyib manzarasidan bahramand 
bo'lishdi - tog'lardan esayotgan shamol ularga salqinlik olib keldi. Hatto iyul oyida ham 
Markaziy Osiyo tekisliklarida bo'g'uvchi issiqlik bo'lmaydi. Bunjikatdagi saroyning asosiy 
binolari Saroyning asosiy binolari taxminan 38x47 m maydonni egallagan.Markazda 
balandligi 4 m gacha bo'lgan devorlar saqlanib qolgan va ba'zi joylarda ular atrof-muhitda 
butunlay vayron qilingan. Shimoldan, janubdan va g'arbdan qalinligi 3 m va undan ko'p 
bo'lgan tashqi devorni kuzatish mumkin, sharqda u tepalikning yonbag'irligidan yuviladi. 
Paxsa (singan loy qatlamlari) yoki chinordan qurilgan binoning devorlari xonalarda gipsli 
gips bilan qoplangan. Bino kuchli paxsov plintusga suyangan boʻlib, relyef notekisligi tufayli 
shimolda janubga (taxminan 3 m) nisbatan ancha baland (7 m va undan ortiq) joylashgan. 
Binodagi asosiy zallar o'lchamlari va tartibi bilan ajralib turadi - to'rtburchaklar (1-xona) va 
kvadrat (4-xona). Ulardan birinchisi, shubhasiz, taxt xonasi edi. Uning o'lchamlari sezilarli - 
17,65 × 11,77 m.Kirish oxirida joylashgan. Uning devorlari bo'ylab balandlik - sufa bo'lib, u 
eng oxirida keng platforma bilan birlashib, devorlar bo'ylab ikkinchi qavatni tashkil qiladi. 
Katta taxt 
uyasi 
platformaga 
ochiladi. 
Janub 
va 
g'arbiy 
tomonlarning 
devorlarini 
deyarli 
butunlay 
yo'qotib 
qo'ygan bo'lsa 
ham, zal 
o'ylangan 

---

shakllar va yaxshi nisbatlar bilan hayratda qoldiradi: uning rejasi bir yarim kvadratga teng.
To‘rtburchak 
zal 
(9,65×9,50 
m) 
rejasi 
bo‘yicha 
Penjikentdagi boy turar-joylarning asosiy zallariga o‘xshaydi: devorlardan birining o‘rtasida 
keng eshik, devor bo‘ylab qarama-qarshi tomonda kengaytirilgan supali sufa bor. kirish. Zal 
to'rtta ustunli bo'lib, toshli gumbazdagi teshik orqali yoritilgan. Saroy binolari koridorlar 
tizimi bilan ajratilgan. Rejada muhim rolni uzun va keng (3 m dan ortiq) koridorlar o'ynadi - 
5, 6, 7 xonalar. Meridional koridorning sharqidagi xonalar, asosan, kichik, ehtimol turar-joy 
bo'lgan. Sharq tarafdagi eng katta xonaning kirish eshigi (11) ichkaridan yashash xonalari 
uchun xos bo'lgan vestibyul bilan qoplangan. Binolar orasida kvadrat turar-joy minorasi (9-
xona) mavjud bo'lib, undan faqat katta paxsa plintusi saqlanib qolgan. 13-xonadan minoraga 
yumshoq qadamlar bilan zinapoya olib bordi. Minoradan tashqari bino bir qavatli edi. 
Shimoldan, 
qisman 
janubdan va, ehtimol, 
sharqdan, bino hovli 
bilan o'ralgan, g'arbiy 
devor 
shahar 
tomon 
singan. Saroy binosiga 
janubdan va shimoldan 
xizmatlar 
qo'shilgan: 
uchta xona (16, 17, 20) 
non o'choqlari - tanurlar 
topilgan. Hovli qal’a devori bilan o‘ralgan edi. Uning g'arbiy devorida shahar yo'nalishidagi 

---

darvoza kesilgan. Janubda hovli yuzasi qiyalikdan tik pastga tushadi. Bu tomondan 
yotqizilgan xandaq qal'a devorining poydevorini ochib tashlagan. Qoyali sharqiy yonbag'irda 
istehkomlarning bir qismi bo'lgan vayronaga aylangan minora joylashgan. Binoning ayrim 
xususiyatlari uning qismlari turli vaqtlarda qurilgan degan fikrga olib keladi: saroyning 
shimoli-g'arbiy qismi, shubhasiz, qo'shimcha yoki qayta qurish; xom to'rtburchaklar formatda 
yasalgan duvarcılık ham kech davrga tegishli. Bunjikat qazishmalari ilk oʻrta asrlar 
binolarining eng muhim turlaridan biri – saroyning yaxlit qiyofasini ochib berishga yordam 
berdi. Xuddi shu yoki yaqin davrdagi boshqa saroy binolari Varaxsh, Afrasiyob va 
Penjikentda ham maʼlum. Ammo Varaxshda takroriy vayronagarchilik va qayta qurish 
umumiy rejalashtirish tizimini aniqlashga imkon bermadi. Penjikent va Afrasiyob (qadimiy 
Samarqand shaharchasi) saroy inshootlari qazish ishlari haligacha toʻliq maʼlumot bermagan. 
Biroq, endi biz allaqachon ishonch bilan aytishimiz mumkin, bu barcha binolarning 
tuzilishida umumiy tamoyillar belgilangan. Arxitektorlar saroylarni rejalashtirishda ma'lum 
farqlarga yo'l qo'ygan holda, shunga qaramay, O'rta Osiyo qo'zg'olonlari mintaqalari uchun 
umumiy bo'lgan an'anaga amal qildilar. Bu an'ana umumiy ma'noda turar joy rejasidan kelib 
chiqdi: saroy keng miqyosda boy turar-joy binolarining tuzilishini takrorladi, farqi shundaki, 
taxt lodjiyasi bo'lgan katta to'rtburchaklar taxt xonasi qo'shildi.