Buxoro davlat universiteti iqtisodiyot kafedrasi

1. IJTIMOIY ISHLAB CHIQARISH VA IQTISODIY KO’RSATKICHLAR

Inson farovonligi va jamiyat taraqqiyoti moddiy ne’matlar ishlab chiqarish, ma’naviy va ijtimoiy ehtiyojlarning qondirilishi bilan bog’liq. Ijtimoiy ishlab chiqarish deb butun jamiyat miqyosida makroiqtisodiy darajadagi ishlab chiqarishga aytiladi. Jamiyatda yaratilayotgan barcha moddiy ne’matlar ishlab chiqarish jarayonining natijasidir. Biz ishlab chiqarish jarayonining ikki turga, ya’ni moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishga bo’linishini va bu jarayon oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish shaklida takrorlanishini aytib o’tgan edik. Endi ana shu bozor iqtisodiyoti sharoitida moddiy ishlab chiqarish jarayonini ikki bo’linmaga bo’linishini, ya’ni: ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarishga va iste’mol buyumlarini ishlab chiqarishga bo’linishi sabablarini ko’rib chiqamiz. Ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarish, asosan ishlab chiqarishga zarur bo’lgan (mehnat qurollari) ishlab chiqarish vositalarini etkazib beradi. Agar ishlab chiqarish vositalari yaratilmasa va ular etarli darajada bo’lmasa, zarur bo’lgan iste’mol buyumlarini ishlab chiqarish mumkin bo’lmay qoladi. Ishlab chiqarish umuman ikki turga: moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishga bo’linadi.

Moddiy ishlab chiqarish jamiyat a’zolarini iste’mol buyumlariga, ishlab chiqarishni esa zarur bo’lgan ishlab chiqarish vositalari, xom ashyolari bilan ta’minlaydi.

Nomoddiy ishlab chiqarish bu jamiyat a’zolari uchun zarur bo’lgan ko’rsatilayotgan turli xizmatlar: medisina, madaniyat, ta’lim, maishiy xizmat, ijtimoiy ta’minot, ilmiy xizmat, axborot, transport va boshqa xizmatlar yig’indisidan iboratdir. Ishlab chiqarishning qay darajada olib borilayotganligi va uning samaradorligi iqtisodiy ko’rsatkichlar asosida aniqlanadi.

Iqtisodiy ko’rsatkichlar asosida ma’lum bir korxona, tarmoq, jamiyat darajasida uning ishlab chiqarish faoliyatining iqtisodiy tahlili asosida rivojlanish darajasiga baho berish mumkin. Iqtisodiy ko’rsatkichlar bir — birlari bilan uzviy bog’liq bo’lishi iqtisodiy tizimlar ko’ursatkichini ifodalaydi.

Iqtisodiy ko’rsatkichlar ikki turga bo’linadi

• 
  makroiqtisodiy ko’rsatkichlar;
  
• 
  mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar.
  

Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar ma’lum bir tarmoq, iqtisodiy mintaqa yoki davlat miqyosida erishilgan iqtisodiy natijalarni, iqtisodiy holatni ifodalaydi. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlarga yalpi milliy mahsulot, yalpi ichki mahsulot, yalpi milliy daromad, jami eksport, jami import, baholarning o’zgarish indeksi, aholining pul daromadlari, aholining pul xarajatlari, aholining o’rtacha oylik yoki yillik ish haqlari, aholining nominal, real ish haqlari va boshqalar kiradi. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar yig’indisi asosida shakllanadi

Mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar ma’lum korxona va tarmoqlar miqyosida iqtisodiy holatni ifodalaydi. Uning ko’rsatkichlari ijtimoiy mahsulot, ishlab chiqarish xarajatlari, mahsulot tannarxi, korxona daromadi, korxona sof daromadi, asosiy fondlar qiymati, aylanma fondlar qiymati, fondlar qaytimi, fondlar bilan qoplanish darajasi mehnat qaytimi, mehnat unumdorligi, mehnat xarajatlari fondlarining doiraviy harakati, ish vaqti, mahsulot sifati va boshqa shunga o’xshash ko’rsatkichlardan iborat. Bu ko’rsatkichlarni makroiqtisodiy ko’rsatkichlaridan farqi har bir ko’rsatkich oldida umumlashtiruvchi «jami», «yalpi» «milliy» so’zlari ishlatilmasligidadir.

Ishlab chiqarish jarayonida korxonalarda asosiy fondlardan foydalanish samaradorligi korxona uchun katta iqtisodiy ahamiyatga ega va u quyidagicha aniqlanadi.