Buxoro davlat universiteti iqtisodiyot kafedrasi

YaMM = I +R + P +F + S_a + A
Bunda: I — ish haqi;
R — renta;
P — foiz;
F — foyda;
S_a — biznesdan olinadigan egri soliqlar;
A — amortizasiya.

YaMMni quyidagi xarajatlar bilan ham hisoblash mumkin: bu shaxsiy iste’mol uchun bo’lgan xarajatlar, korxonalar xarajatlari, davlat tomonidan tovar va xizmatlar xaridi xarajatlari, sof eksport xarajatlari, sof import xarajatlari chet el tovar va xizmatlari uchun bo’lgan xarajatlardir.

YaMM = Sh_X+ I_X + D_x + К_X + S_Ex + S_ix
YaMM — yalpi milliy mahsulot;
Sh_X — shaxsiy iste’mol xarajatlari;
I_X — ishlab chiqarish xarajatlari;
D_x — davlat tomonidan tovarlar va xizmatlar xarajatlari;
К_X — korxonalar yalpi investisiyalari bilan bog’liq bo’lgan xarajatlari;
S_Ex — sof eksport xarajatlari.
S_ix — sof import xarajatlari.

YaIMga sof eksport kiradi. YaIM bilan YaMM o’rtasidagi farq uncha katta emas. YaMM makroiqtisodning agregatli ko’rsatkichi deyiladi. Chunki YaMM tarkibidan boshqa ko’rsatkichlar keltirib chiqariladi. Ular quyidagi ko’rinishga ega:

YaMM — A = SMM
Bunda: YaMM — yalpi milliy mahsulot;
A — amortizasiya;
SMM — sof milliy mahsulot;

SMM tarkibida amortizasiya ajratmalari hisobga olinmaydi. Amortizasiya ajratmalari asosiy ishlab chiqarish fondlarini ta’mirlash va yangilarini sotib olishga sarflanadi.

Makroiqtisodiy ko’rsatkichlardan yana biri milliy daromad hisoblanadi. Yil davomida ishlab chiqarish resurslaridan foydalanilgan holda yangidan yaratilgan qiymatga milliy daromad deyiladi. Milliy daromad ish haqi, renta, foyda, foizlarning yig’indisidan tashkil topadi. Milliy daromad ham bir yil davomida yangidan yaratilgan xizmatlar va tovarlar yig’indisining bozor bahosidagi qiymatidir. Milliy daromad quyidagicha hisoblanadi.
YaMM — A —S_e = MD yoki SMM — T = MD
Bunda: A — amortizasiya ajratmalari;
S_e — biznesdan olinadigan egri soliq;
MD — jamg’arish va iste’molga sarflar;
SMM — sof milliy mahsulot;
T – bir yil ichidagi moddiy xarajatlar.

Mamlakatning iqtisodiy holatini belgilaydigan makroiqtisodiy ko’rsatkichlardan yana biri shaxsiy daromad hisoblanadi.

Miliy daromaddan ijtimoiy sug’urta, korporasiyalarning soliq va foydalari, qayta taqsimlanmagan foyda, hamda transfert to’lovlari chegirib tashlangandan so’ng qolgan qiymat shaxsiy daromadni tashkil etadi.

Mehnatkashlar shaxsiy daromaddan soliqlarni to’laganlaridan so’ng qolgan daromad ularning shaxsiy ehtiyojiga sarflanadi.

Bir yil ichida ishlab chiqarilgan mahsulot vaqt, mehnat sarflariga qarab zaruriy va qo’shimcha mahsulotga bo’linadi. Nima uchun ishlab chiqarilgan ijtimoiy mahsulot ikki qismga bo’linadi. Uning asosiy sababi ish vaqti, ish kuni ikki qismga zaruriy va qo’shimcha ish kuniga bo’linadi. Ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarishga sarf etilgan mehnat ham zaruriy va qo’shimcha mehnatga bo’linadi. Zaruriy ish vaqtida ishlab chiqarilgan zaruriy mahsulotni ishchi sarf etgan zaruriy mehnati evaziga ish haqi ko’rinishida umumiy ekvivalent bo’lgan pul shaklida, yaratilgan ijtimomiy mahsulotdan o’z ulushini ish haqi tarzida oladi. Qo’shimcha ish vaqtida yaratilgan qo’shimcha mahsulot korxona foydasini tashkil etib, asosan, mehnat xodimlarini moddiy rag’batlantirishga, ishlab chiqarishni kengaytirishga va ehtiyotkorlik fondlarini tashkil etishga sarflanadi. Zaruriy va qo’shimcha mahsulotning ko’payishi ishlab chiqarilayotgan ijtimoiy mahsulot va uni ishlab chiqarish uchun sarf etilgan ishlab chiqarish xarajatlarining hajmiga bog’liq bo’ladi.