|
Hissiyot va emosiya haqida tushuncha. Emotsiyalar - fiziologik aks ettirish chegarasida turuvchi va odamga o’z ehtiyojlari bilan bog’liq qo’zg’atuvchilar ta’sir qilganda o’z-o’zini boshqarishni amalga oshiruvchi psixik aks ettirishning sodda shaklidir. Emotsiyalar real dunyoni predmet hamda hodisalarni emas, balki ob’ektiv munosabatlarini aks ettiradi, unda mazkur predmet hamda hodisalar inson ehtiyoji uchun organizm xizmatida bo’ladilar.
Hissiyotlar faqat insonga xos bo’lib, emotsional aks etish va tushunchalarni umumlashtiruvchi aks ettirishning murakkab shaklidir. "Ular predmet va hodisalarning yuksak ehtiyojlarga hamda insonning shaxs sifatidagi faoliyati stimullariga munosabatini aks ettiradi." Agarda emotsiyalar odamning muhit bilan o’zaro munosabatini organizm tarzida boshqarsa, hissiyotlar uning munosabatini shaxsning boshqa odamlar, jamiyat bilan munosabati tarzida boshqaradilar.
Inson emotsiya va hissiyotlarni faqat boshidan kechiribgina qolmaydi. Ular tashqarida mimika, pantomimika, ovoz toni, tempi va nutq ifodaliligining o’zgarishi, yurak urishining tezlashishi, yuz qizarishi va boshqalarda aks ettiriladi. Har qanday hissiyot bevosita yoki bilvosita tashqi ta’sir bilan belgilanadi. Odamning ehtiyojlarini qondirish bilan bog’liq bo’lgan narsalar undan ijobiy hissiyotlar (qoniqish, quvonish, sevish va shu kabilar) paydo qiladi. Bunga ehtiyojlarni qondirmaslik yoki unga to’sqinlik qilish bilan aloqador bo’lgan narsalar kishidan (norozilik, g’am, qayg’u, nafrat va shu singarilar)ni keltirib chiqaradi.
Odamning ijtimoiy turmushi oliy hissiyotlarni keltirib chiqaradi. Bularning negizidagi ehtiyojlar o’zaro munosabatga bo’lgan ehtiyoj, mehnat faoliyatiga bo’lgan ehtiyojlar yotadi.
Hissiyotlar axloqiy, intellektual (bilim) va estetik hissiyotlarga bo’linadi. Axloqiy hissiyotlar insonning odamlarga, ishga, mehnatga, hamda o’ziga bo’lgan munosabatida ifodalanadi. Axloqiy hissiyotlar insonning axloqiy xususiyatlari: vijdonlilik, rostgo’ylik, iltifotlilik, intizomlilik va boshqa xususiyatlariga bog’liqdir. Axloqiy hissiyotlar: vatanparvarlik, insonparvarlik, o’rtoqlik va do’stlik, jamoatchilik, odamning mehnatga munosabatini ifodalovchi hissiyotlar: uyalish va vijdon hissi, diniy hissiyot. Axloqsiz hissiyotlar: g’arazgo’ylik, yulg’uchlik, o’zgalardan ustunlik. Intellektual hissiyotlar: havasmandlik, qiziquvchanlik, hayratlanish, taajjublanish, sinchkovlik, e’tiborsizlik, ishonch, ikkilanish, yangilikni sevish yoki undan qo’rqish. Estetik hissiyotlar: go’zallik-xunuklik, yuksaklik-tubanlik, fojialilik-komiklik. Estetik hissiyotlar axloqiy hissiyotlar bilan chambarchas bog’liqdir.
His-tuyg’ularning xususiyatlaridan biri - ziddiyatliligi, ya’ni bir-biriga qarama-qarshiligidir. Masalan, quvonch uchun ziddiyatli tuyg’u-qayg’u, xursandchilik uchun - azob chekish, sevgi uchun nafrat, qo’rquv uchun mardlik, jangovor ruhga ega bo’lishdir.
His-tuyg’ularni biz uchun yoqimli va yoqimsiz bo’lgan his-tuyg’ularga ajratish mumkin. Yoqimli his-tuyg’ular, ularni boshdan kechirayotgan kishining nuqtai nazari bilan qaraganda ijobiy his-tuyg’ular, yoqimsiz - salbiy his-tuyg’ular bo’ladi. Ular o’rtasida birinchi va ikkinchi his-tuyg’ularga kiritilishi mumkin bo’lgan ko’pgina oraliq his-tuyg’ular mavjuddir. Masalan, qo’rquv ba’zan jangovor ruhni, o’zini himoya qilish uchun aktiv harakat qilishga tayyorlikni o’z ichiga oladi; qo’rquv hissi orqaga qaytishga ham, dadil hujum qilishga ham undashi mumkin. Muvaffaqiyat quvonchiga ba’zan ma’yuslik hamroh bo’ladi. Ayrim kechinmalar shu qadar murakkab, ko’p qirrali bo’ladiki, ularni yoqimli yoki yoqimsiz his-tuyg’ularga kiritish mumkin yoki mumkin emasligini aytish qiyin.
His-tuyg’ular aktiv yoki passiv bo’lishi mumkin. Agar kishining hayajonlangan diqqati kuchaytirilgan bo’lsa (masalan, imtihon oldida turgan talaba) yoki alohida ko’tarinkilikni (ijodiy ish davrida) his qilsa, uning tuyg’ulari aktiv bo’ladi. Aksincha, kishining holati noaniq bo’lsa, his-tuyg’ulari ham sust o’tib boradi. His-tuyg’ularning aktivligi ularni stenik (g’ayrat o’yg’otuvchi) tuyg’ularga aylantiradi. Ular kishining kuch va g’ayratini oshiradi. Aksincha, his-tuyg’ularning passivligi shunda ifodalanadiki, ular astenik (bo’shashtiruvchi) tuyg’ularga aylanib, ishchanlikni, g’ayratni pasaytiradi. Stenik tuyg’ularga mardlik, jangovar ruh, g’alaba quvonchini kiritish mumkin. Astenik tuyg’ular qayg’u - hasrat, umidsizlik, loqaydlik va hokazolardir. His - tuyg’ular intensivlik va davomiylikning turli darajasiga ega bo’ladi. Ba’zan ular uzoq davom etsa ham, lekin sust bo’ladi. Boshqa vaqtda xuddi shu kishida ular juda kuchli davom etib, uni yetarli o’ylab ko’rilmagan harakatlar qilishga undaydi. Emotsiyalar ko’pincha kishining xulq atvoriga alohida bir hissiy ohang bag’ishlaydi, ma’lum darajada davom etadigan ancha mustahkam kechinmalarni vujudga keltiradi. Ba’zan his-tuyg’ular birdaniga paydo bo’lib, shiddatli va nisbatan tez o’tadi. Ana shu uzoq davom etadigan yoki qisqa muddatli kechinmalar psixik yoki emotsional holatlar deb ataladi. Ular jumlasiga kayfiyatlar, affektlar (qattiq hayajonlanish), hirslar, frustratsiya, stressli holatlar kiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
