Chi 19- guruh talabasi Subxonova Sitorabonuning Ingliz va o’zbek tillarida sodda gaplarning ifodalanishi mavzusidagi kurs ishi

INGLIZ VA O’ZBEK TILIDAGI SODDA GAPLAR TUZISHNING FARQLI TOMONLARI

Ingliz tilida sodda gaplar o’zbek tilidagi sodda gaplar tizimiga mos keladi. Biz hozirgi paytdagi qo’shma gaplarni o’rganib ularni qiyoslashga harakat qilamiz. Tilshunoslikda bu turdagi gaplar ko’pchilik olimlar tomonidan o’rganib kelinayotgan hodisalardan biridir. Qo’shma gaplar va ularga ta’riflar ko’plab olimlar tomonidan ancha yillardan beri talqin qilib kelinayotgan bo’lsada, hozirgi kunda ham bu masala muhokamali mavzulardan biri bo’lib qolmoqda. XIX asrning o’rtalarida gaplar tuzilishiga ko’ra tasniflangan va ular murakkab gaplarni tashkil etgan bo’laklar ―Clause‖ lar ega va kesimdan iborat ekanligini ko’rsatganlar. Bu masala bilan HUZ, FRUZ kabi olimlar ham shug’ullanganlar. Bizga ma’lumki, bizgacha qo’shma gaplar har ikki tilda ham mukammal o’rganilgan. Qo’shma gaplarni ko’plab olimlar o’rganib, bog’langan qo’shma gaplar, ergash gapli qo’shma gaplar, bog’lovchisiz qo’shma gaplar kabi turlarga ajratganlar. Rus olimi Kaushanskaya bog’langan qo’shma gapni quyidagicha ta’riflagan:‖ A Compound sentence is a sentence which consists of two or more clauses coordinated each other.‖
Ikki va undan ortiq sodda gaplarning birikuvidan hosil bo’lgan gaplar gaplar qo’shma gaplar deyiladi. Sodda gaplarda monopredikativ munosabat mavjud bo’lsa, qo’shma gaplarda esa polipredikativ munosabatlar mavjud. Ya’ni G.G. Pocheptsovning ta’kidlashicha, ―Sodda gaplarda monopredikativlik, qo’shma gap tarkibida esa polipredikativlik xususiyatlari namoyon bo’ladi‖.
Qo’shma gap qismlarining ikki xil birikish usullari mavjud:
A) Parataksis (parataxis)
B) Gipotaksis (hypotaxis)
Parataksis – grekcha so’z bo’lib,bog’lanish,qator tizish degan ma’noni ifodalaydi. Bunday qurilmalar qismlari orasida turli mazmun munosabatlarining ifodalanishida shu qismlar tarkibidagi gap bo’laklarining ma’nosi va o’rinlashishi, ularning semantik va grammatik o’zaro munosabati , ayrim leksik tarkibidagi gap bo’laklarining ma’nosi va o’rinlashishi, ularning semantik va grammatik o’zaro munosabati, ayrim leksik elementlarning qo’llanilishi, gaplarning intonatsiyasi kabi omillar asosiy rol o’ynaydi.Sodda va qo‘shma gaplar orasidagi mo‘tadillashuvni 2 turga ajratish mumkin:
1.Sodda gapning polipropozitiv xarakteriga ko‘ra yuzaga keladigan
mo‘tadillashuv. Sodda gaplar ba’zan mazmunan murakkablashib, ikki va undan ortiqpropozitsiya ifodalashga xizmat qiladi. Bunday holda qo‘shma va sodda gap orasidagipropozitsiya ifodalash miqdoriga ko‘ra zidlanish mo‘tadillashadi. Masalan: Hech nimagahayron qolmaydigan odamdan olim chiqadi. Sham yonmasa, parvona yaqin kelmaydi.(O’.Hoshimov). Ushbu misolda birinchi gap sodda gap bo‘lib, ikkita propozitsiyaifodalashga xizmat qilyapti, chunki sifatdosh o‘ram gapni mazmunan murakkablashtirib,propozitsiya ifodalashga xizmat qilyapti. Ikkinchi gap esa qo‘shma gap bo‘lib, u hamikkita propozitsiya ifodalashga xizmat qilyapti. Shu nutqiy qo‘llanishda sodda va qo‘shmagaplar propozitsiya ifodalashiga ko‘ra zidlanish belgisini yo‘qotib, neytralizatsiyagauchraydi. Ikki ob’ektiv mazmun bir sintaktik shakl orqali ifodalanib, sodda va qo‘shmagap o‘rtasidagi mo‘tadillashuvga sabab bo‘ladi. Murakkab mazmunning murakkabshaklda emas, balki sodda shaklda ifodalanishi til vositalarini tejash tamoyilining tildayaqqol namoyon bo‘lish shakllaridan biridir. Tildagi ortiqchalik tamoyili esa qo‘shmagaplarda sodda mazmunning ifodalanishiga olib keladi.2.Qo‘shma gapning monopropozitiv xarakteriga ko‘ra yuzaga keladiganmo‘tadillashuv. Bunday mo‘tadillashuvda qo‘shma gap ikki va undan ortiq emas, bittapropozitsiya ifodalashga xizmat qiladi. Qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarning biridenotativ voqea emas, modus ifodalashga xizmat qilishi natijasida gapda bittapropozitsiya ifodalanadi. Bunday holatni asosan ergashgan qo‘shma gaplarda uchratamiz.Bunday nutqiy sharoitda bitta ob’ektiv mazmun ifodalayotgan qo‘shma gap va sodda gaporasida mo‘tadillashuv yuzaga keladi. Bunda ortiqchalik tamoyili asosida bosh yokiergash gap propozitsiya emas, modus ifodachisiga aylanadi.Ortiqchalik tamoyilining amal qilishi, ya’ni bosh gapning faqat modus voqeaifodalashiga olib keladigan holatlar gap tarkibidagi so‘zlar ma’nosi bilan bog‘liq. Ko‘phollarda bosh gapning egasi vazifasida qizig‘i, to‘g‘risi, ochig‘i, quvonchlisi, yaxshisi, yomonikabi modallik, baho mazmuniga ega bo‘lgan so‘zlar kelganda, bosh gapdagi denotativvoqea modus «voqea» maqomini oladi, qo‘shma gap faqat ergash gapda ifodalangan birdenotativ voqea ifodachisiga aylanadi. Masalan: Gapning qizig‘i shundaki, xolam hammagapdan xabardor ekan (O’.Hoshimov) gapida bosh gapda qizig‘i–modal ma’no ifodalaydiganso‘z ega vazifasida kelgan, natijada bosh gap orqali faqat modus voqea o‘z ifodasinitopgan. Asosiy axborot esa (xolam hamma gapdan xabardor ekan) ergash gap orqaliifodalangan. Demak, qo‘shma gapda ikkita emas, bitta propozitsiya ifodalanib, sodda gapbilan bo‘lgan zidlanish mo‘tadillashgan.Mo‘tadillashuvga olib kelayotgan turli asoslar mavjud.⁷ Bunday holatni boshgapning kesimi vazifasida bilmoq, ko‘rmoq, aytmoq, ta’kidlamoq, esda tutmoq, esdanchiqarmoq, payqamoq, ishonmoq, qo‘rqmoq, fahmlamoq, tushunmoq, ogoh bo‘lmoq,o‘ylamoq, sezmoq, qaror qilmoq, aniqlamoq, tan bermoq, his etmoq, mo‘ljallamoq,shubhalanmoq kabi his-sezgi, idrok, nutqiy va fikriy faoliyatni bildiruvchi so‘zlarkelganda ham kuzatish mumkin. Bunday ma’nolar modus «voqea» ifodasi uchun judamuvofiq keladi. Masalan: Ona shuni sezdiki, o‘g‘li faqat qornini o‘ylardi (S.Ahmad)gapida kesim vazifasida sezdi–modus ifodalashga xoslangan so‘z kelgan bo‘lib, boshgapni yaxlitligicha kirish so‘z shaklida ham qo‘llash mumkin: Ona shuni sezdiki–Onaningsezishicha. Bundan ko‘rish mumkinki, ta’kid ma’nosini kuchaytirish maqsadida alohidagap sifatida shakllangan bosh gap hosil bo‘lgan. Ma’lumki, modus ifodalovchi tizim
ixchamlashishga moyil bo‘ladi.Ega, kesim, to‘ldiruvchi, aniqlovchi va o‘rin ergash gapli qo‘shma gaplarda soddagaplarda ham ifodalanishi mumkin bo‘lgan oddiy mazmun murakkab shaklda–polipredikativ qurilmalarda beriladi. Masalan: Shunisi aniqki, qalbi pok kishining ishlari hampok bo‘ladi. (“Durdonalar xazinasi”). Qo‘shma gapning bosh gapi (Shunisi aniqki) orqalimodus, ergash gapi (qalbi pok kishining ishlari ham pok bo‘ladi) orqali esa asosiy denotativvoqea ifodalangan. Ushbu ergash gapli qo‘shma gap orqali ifodalangan diktumni Qalbi pokkishilarning ishlari ham pok bo‘lishi aniq tarzidagi sodda gap bilan ham ifodalash mumkin.Bu o‘zaro ma’nodosh bo‘lgan gaplarning mantiqiy asosi farq qilmaydi. Denotativ asosimushtarak bo‘lgan mazkur gaplarning faqat ifoda jihatida o‘zgarish ro‘y bergan. Buqo‘shma gapda mazmun va shakl jihatidan nomutanosiblikni–asimmetriyani keltiribchiqargan. Qo‘shma gap va sodda gapdagi zidlanish shu holatda mo‘tadillashdi.Tilda semantik-sintaktik nomutanosiblikning yuzaga kelishi tildagi doimiy ikkitamoyilning–ortiqchalik va til vositalarini tejash tamoyillarining u yoki bu shakldanamoyon bo‘lishidan iborat [6]. Tildagi ortiqchalik tamoyilining qarama-qarshi qutbi tilvositalarini tejash tamoyili bo‘lib, sodda gaplardagi semantik-sintaktik nomuvofiqlik,asosan, ana shu printsip asosida yuzaga keladi. Murakkab mazmunning murakkabshaklda emas, balki sodda shaklda ifodalanishi til vositalarini tejash tamoyilining tildayaqqol namoyon bo‘lish shakllaridan biridir. Tildagi ortiqchalik tamoyili esa qo‘shmagaplarda sodda mazmunning ifodalanishiga olib keladi.Ergashgan qo‘shma gaplar shakl va mazmun birligidan tashkil topgan butunlikbo‘lib, bu birlik qo‘shma gapda semantik jihatdan qiymatga ega bo‘lmagan nisbiyso‘zlarning qo‘llanishi natijasida buziladi. Ma’lumki, ergashgan qo‘shma gaplarda havolabo‘laklar–nisbiy bo‘laklar faol qo‘llanadi. Bu so‘zlar semantik qiymatga ega bo‘lmay,ergash gaplar tomonidan izohlanadi.Til birliklari qurilishida ikki xil tamoyilni kuzatish mumkin, ya’ni tejamlilik vaortiqchalik tamoyillari. Tejamlilik tamoyili sodda gaplarda ham, qo‘shma gaplarda hamkuzatilishi mumkin. Ortiqchalik tamoyili–til birliklarining mazmun xususiyatiga egabo‘lmasdan, faqat shakliy ifodaga ega bo‘lib, gap qurilishida ishtirok etishidir.Tilshunoslikda ortiqchalik atamasi ikki xil talqinga ega: 1) matnda hech qanday semantikyuk olmagan, ya’ni biror vazifa bajarmagan til birligi; 2) adabiy me’yorga nisbatan olinib,shartli ifodalanadi, ya’ni mavjud semantikaning turli til birliklarida takrorlanib, ortiqchama’noga egalik qilishi. Ortiqcha deb hisoblangan ma’no fakultativ yoki tavtologikxarakterda bo‘lmay, ma’lum konnotativ, emotiv ma’no ifodalashga xoslangan bo‘ladi.Ortiqchalik, birinchidan, til birliklarida doimiy o‘ziga xoslik sifatida, ikkinchidan, uslubiyortiqchalik sifatida tushuniladi.

XULOSA:
Xulosa o’rnida aytish mumkinki, ingliz va o’zbek tillaridagi nafaqat soda gaplar balki butun grammatikasining juda ham bir biriga o’xshash va shu bilan birga bir biridan farq qiladigan joylari ham mavjud. Tilshunoslikdagi asosiy tushunchalardan biri lisoniy birliklar orasidagizidlanish hodisasidir. Ma’lumki, til sistemasida muayyan ziddiyatda bo‘lgan ikki lisoniybirlik nutq jarayonida ma’lum sharoitda zidlanishga asos bo‘lgan belgilarini yo‘qotib, birxil bo‘lib qolishi mumkin. Ma’lum nutqiy sharoitda ikki lisoniy birlikning zidlanishbelgilarining yo‘qolishi mo‘tadillashuv (neytralizatsiya) sanaladi.Mo‘tadillashuv tushunchasi dastlab faqat fonologik sath birliklari uchunqo‘llanilgan. Keyinchalik tilning boshqa sath birliklari, xususan, sintaktik sath birliklariuchun ham bu termin qo‘llanila boshlandi. Sintaktik neytrallashuv fonologikneytrallashuvdan farqli ravishda ikki xil ko‘rinishga ega ekanligi tilshunos olimA.Nurmonov tomonidan ilgari surilgan. Bular: oppozitiv a’zolarning mazmunan bir xilbo‘lib qolishi va bir oppozitsiyaning inkor a’zosi bilan ikkinchi oppozitsiya tasdiqa’zosining mazmunan bir xil bo‘lib qolishidir .Sintaktik sathda, xususan, sodda gap sathida darak, so‘roq, buyruq gaplarningshakli va mazmuni o‘rtasidagi zidlanish belgilarining yo‘qolishi natijasida hamneytralizatsiya hodisasi yuz berishi haqida ma’lum izlanishlar mavjud . Ma’lumki,qo‘shma va sodda gaplar to‘liq predikativlikka ega birliklar miqdoriga ko‘ra farqlanadi,ya’ni sodda gapda bitta to‘liq predikativlikka ega birlik, qo‘shma gapda esa ikki va undanortiq predikativ markaz mavjud bo‘ladi. Bundan tashqari, sodda va qo‘shma gaplardenotativ voqea–propozitsiya ifodalashiga ko‘ra ham o‘zaro zidlanishga ega. Chunkimohiyatan sodda gaplar muayyan bir voqea ifodachisi sifatida, qo‘shma gaplar esa ikkiyoki undan ortiq voqealar o‘rtasidagi munosabat ifodachisi sifatida mavjuddir. Ma’lumnutqiy qo‘llanishlarda sodda va qo‘shma gaplar orasidagi zidlanishlar mo‘tadillashishimumkin. Hozirgi yoshlarimiz brogan sari ingliz tilini hamda boshqa chet tillarini o’rganayotganlarining soni ortib boryapti. Mana shu faktlarga asoslangan holda qo’rqmasdan aytish mumkinki, yaqin kelajakda yoshlarimiz o’zlashtirayotgan chet tillari sababli ularga va ular bilan bizning ona tilimiz orasidagi farq brogan sari oydonlashib boradi va albatta bularni hammasini kimdir qog’ozga tushirib izohlab berishi kerak albatta.