2
AMIR TEMURNING IJTIMOIY-IQTISODIY QARASHLARI
Amir Temur va Temuriylar davri tarixda uyg‘onish davri sifatida XIV–XV
asr Markaziy Osiyo tarixida “oltin asr” deb ataladi.
Buyuk sohibqiron Amir
Temur dunyodagi eng kuchli va katta saltanatlardan birini barpo etgan bo‘lib,
u harbiy san’ati, davlatni qanday asoslarga tayanib boshqarganligi,
shuningdek, o‘z raiyatining farovonligi yo‘lida olib borgan islohotlari davrlar
osha tadqiqotchilar hamda siyosatchi, arboblarning diqqat-e’tiborini tortib
kelgan. Bugungi kungacha Amir Temurga bag‘ishlab yaratilgan jiddiy asarlar
soni Yevropa tillarida 700 dan ziyod, sharq tillarida esa 900 dan ko‘pdir.
Bu asarlarda Amir Temur shaxsi va saltanatining siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy,
madaniy hayoti
alohida
qiziqish
bilan
o‘rganilgan63.
Amir
Temur
(1336–1405) davlatni
boshqarishda mamlakat mustaqilligiga, el-yurt osoyishtaligiga, uni obod
etishga katta ahamiyat berib, o‘ziga xos maktab yaratdi. Jumladan,
Sohibqiron
davlatida saltanatning markaziy ma’muriyatini bosh vazir – devonbegi boshliq
quyidagi yetti vazirdan iborat arkoni davlat boshqargan:
1.
Mamlakat
va
raiyat
ishlari
bo‘yicha
vazir.
2.
Sipoh
vaziri,
ya’ni
harbiy
ishlar
bo‘yicha
vazir.
3.
Tijorat
vaziri.
4.
Saltanat
ishlarini
yurituvchi
vazir.
Ana
shu to‘rt
vazirdan tashqari, chegara
viloyatlari
va tobe
mamlakatlar ishlarini nazorat qilib turish uchun maxsus uch nafar vazir
tayin etilgan. Ular mazkur viloyat va mamlakatlardan davlat xazinasiga
kelib tushadigan daromadlarni
nazorat
qilish va
ularga bog‘liq
moliyaviy masalalar bilan mashg‘ul bo‘lgan64. O‘z navbatida, ular
saltanatning bosh nazorat hay’ati
– “xolisa”ni tashkil etishgan.
Amir Temur davlatni boshqarishda mulkchilik munosabatlariga
jiddiy e’tibor qaratgan. Uning ta’biricha, davlatu saltanat uch narsa:
mulk, xazina va lashkar bilan tikdir65. Bosh hukmdor tomonidan yirik
mulkdorlarga biron xizmatlari evaziga taqdim etiladigan yer-mulkning
tarxonlik66, tanxoh67 va tuyul68 yorliqlari asosida
berilishi keng tarqalgan. Shu bilan birga, turli
yorliqlar
asosidagi maosh, yer-mulk berilishi va
unumli foydalanish tizimi nazorat ostiga olingan.
“
Hukm qildimki
, – deya ta’kidlaydi Amir Temur,
–
davlat
tomonidan
belgilangan
butun
maoshlarning
to‘liq
ma’lumotlarini
devonbegi
va
vazirlar
avval
menga
bildirsin,
so‘ngra
tanxoh
berilsin....
O‘nboshi,
yuzboshilarga
maosh
shahar
omonligi69
xazinasidan
va
podsholik
mulki
daromadidan
naqd
pul
hisobida
yozilsin.
Mingboshilarga viloyat ichidagi ekinzorlardan tuyul bersinlar. Amirlar
va amir ul-umarolarga esa chegaralardagi viloyatlardan biri tuyul qilib
belgilansin... Qaysi amirga tuyul berilar ekan, uni uch yilgacha
3
o‘z holiga qo‘ysinlar. Uch yil o‘tganidan so‘ng uni tekshirib ko‘rsinlar. Agar
mamlakat obod, raiyat rozi ekan, shu holicha qoldirsinlar. Agar ahvol
bunga ters bo‘lsa, ul viloyatni xolisaga70 o‘tkazib, uch yilgacha o‘sha
yer
egasiga
haq
berilmasin
”.
Bu davrda yer va mulkchilikning asosan to‘rtta shakli, ya’ni:
−
mulki
devoniy
–
davlat
yerlari;
−
mulk
–
xususiy
yerlar;
−
mulki vaqf – madrasa va ibodatxonalar tasarrufidagi yerlar; Oʻsha
asar.
109-bet. Tarxonlik yorligʼi –
mulk egasini
soliq, to‘lov va boshqa majburiyatlardan ozod etilishini
kafolatlovchi, odatda, amirlar, beklar, saroy amaldorlari, sayyidlar va boshqa
yuqori
tabaqa
vakillariga
beriluvchi hujjat. S.Saidqosimov (rahbar), А.Аhmedov, B.Аhmedov va
boshqalar.
Аmir
Temur
jahon
tarixida.
–
T.:
Sharq,
2001,
104-bet.
Tanxoh – saroy xizmatchilari, lashkarboshilar va boshqalar uchun maxsus
xazinadan
beriladigan
maosh pul, baʼzida alohida xizmat ko‘rsatgan beklarga tanxoh sifatida yer-suv
berilgan.
Xalqaro
Аmir
−
jamoa
yerlari
mavjud
bo‘lgan.
Dehqonchilik yerlarining
eng katta
qismi
davlat
mulki
hisoblangan. Ularga avvalgidek yurt hukmdorlari –
sulton yoki amir
egalik
qilgan.
Amir Temur va temuriylar davrida suyurg‘ol keng qo‘llanilgan. U
Amir Temur davlati tashkil topishi arafasida joriy qilinib, yerlar hajmi,
sharti hamda yer va yorliqqa ega shaxslarning tabaqasi jihatidan turlicha
bo‘lgan. Suyurg‘ol yerlari ba‘zan oliy hukumat farmoniga binoan avloddan
avlodga meros qoldirilgan. Egasiga o‘z suyurg‘oli doirasida amaldorlar
tayinlash, soliqlar va boshqa to‘lovlarni to‘plash hamda aybdorlarni
jazolash huquqi berilgan. Qayd etish kerakki,
buyuk Sohibqiron
hukumatga aloqador har qanday mansab egalaridan o‘z ishiga,
xususan, mulkchilik masalasiga tartib, mas’uliyat va adolat bilan
yondashishlarini qattiq talab qilgan. Aksincha ish tutib, mol-mulkka zarar
yetkazganlariga nisbatan
tegishli
choralar
ko‘rilgan. Agar kimda-kim qarovsiz yerlarni obod
qilsa, koriz qursa yoki bog‘ yaratsa, soliq to‘lovlari bo‘yicha muayyan
imtiyozlardan foydalangan. Xarob bo‘lib yotgan egasiz
yerlar xolisa tarafidan
obod qilingan. Mabodo, egasi bo‘lsa-yu, obod qilishga qurbi yetmasa,
unga bu ishni amalga oshirishi uchun turli asboblar va kerakli narsalar
berilgan. Dehqonchilikka mo‘ljallangan yerlardan olinadigan asosiy
soliq xiroj (yoki mol) deb nomlangan.
