Davlatning asosiy vazifalaridan biri iqtisodiyotni barqarorlashtirish hisoblanadi. Bunday barqarorlashtirishga fiskal siyosat orqali erishiladi. Fiskal siyosat shuningdek, byudjet-soliq siyosati deb ham aytiladi. Byudjet-soliq siyosati deganda noinflyatsion YaIM ishlab chiqarish sharoitida iqtisodiyotda toliq bandlilikni, tolov balansining muvozanatini va iqtisodiy osishni taminlashga qaratilgan davlat xarajatlari va soliqlarini ozgartirishni oz ichiga olgan chora tadbirlar tushuniladi.
Iqtisodiyot turgunlik yoki pasayish davrida bolgan vaziyatlarda davlat tomonidan ragbatlantuvchi fiskal siyosat-fiskal ekspansiya olib boriladi.
Byudjet-soliq siyosati
Aksincha, fiskal siyosat davlat sektorini cheklashga qaratilgan bolsa, davriy pasayish sharoitida soliqlarni kamaytiradi, davriy kotarilish paytida esa davlat xarajatlarini oshirish maqbul yol hisoblanadi.
Diskretsion va nodiskretsion fiskal siyosat. Xukumatning bandlik darajasi, ishlab chiqarish hajmi, inflyatsiya suratlari va tolov balansi holatini ozgartirishga yonaltirilgan maxsus qarorlarni qabul qilishi natijasida davlat xarajatlari, soliqlar va davlat byudjeti qoldigini maqsadli ozgartirilishi diskret fiskal siyosat deyiladi. Diskretsion fiskal siyosat yuritilganda iqtisodiy pasayish davrida jami talabni ragbatlantirish uchun davlat xarajatlarini oshirilishi va soliqlarni kamaytirilishi natijasida davlat byudjeti kamomadi yuzaga keltiriladi. Oz navbatida davriy kotarilish paytida byudjet ortiqchaligi yuzaga keltiriladi.
Diskretsion fiskal siyosat iqtisodiy tebranishlarni yumshatishda muhim rol oynasada, uning ayrim kamchiliklari mavjud. Bu, avvalambor, vaqt oraliqlari bilan bogliq.
Diskretsion va nodiskretsion fiskal siyosat. Nodiskretsion fiskal siyosat davlat xarajatlari, soliqlar va davlat byudjeti qoldigini avtomatik ozgartirishni kozda tutadi. Nodiskretsion fiskal siyosat ornatilgan barqarorlashtirgichlarga asoslanadi. Rivojlangan davlatlarda ornatilgan barqaror-lashtirgichlari rolini progressiv soliq tizimi, davlat transfertlari tizimi va foydada ishtirok etish tizimi oynaydi. Nodiskretsion fiskal siyosat davriy tebranishlarni yumshatish uchun huqumatning bevosita aralashuvini talab etmaydi.
Byudjet defitsiti va uni moliyalashtirish
Iqtisodiyotning ornatilgan barqarorligi darajasi davriy byudjet taqchilligi va ortiqchaligi miqdorlariga bogliq. Davriy taqchillik (ortiqchalik) iqtisodiy faollik pasayishi (oshishi) sharoitida soliq tushumlarining avtomatik kamayishi (oshishi) va davlat xarajatlarining avtomatik oshishi (kamayishi) natijasida yuzaga keladigan davlat byudjeti taqchilligi (ortiqchaligi)dir.
Davriy pasayish bosqichida soliqlar avtomatik pasayishi, davlat transfertlarining oshishi natijasida byudjet taqchilligi kelib chiqadi.
Byudjet defitsiti va uni moliyalashtirish
Davriy yuksalish bosqichida soliqlar avtomatik kopayishi va davlat xarajatlarining kamayishi natijasida byudjet ortiqchaligi paydo boladi.
Davlat xarajatlari ozgarmas bolgan sharoitda ham byudjet taqchilligi va ortiqchaligi mavjud bolishi mumkin. Davriy taqchillik va ortiqchalik miqdorlari soliq va byudjet funktsiyalari grafiklarining «tikligiga» bogliq. Soliq funktsiyasi T ning egilish burchagi miqdori chegaraviy soliq stavkasiga t ga bogliq. t qancha yuqori bolsa, T chizigi shuncha tikroq, γ qancha pastda bo’lsa, G chizig’i ham shuncha tik bo’ladi. Bu esa iqtisodiyotning o’rnatilgan barqarorligi darajasini oshiradi. Ammo iqtisodiy o’sishning ta’minlash vazifasi T va G chiziqlarini yotiqroq bo’lishini taqozo etadi.
Byudjet defitsiti va uni moliyalashtirish
Byudjet taqchilligi va ortiqchaligi
Byudjet defitsiti va uni moliyalashtirish
Ornatilgan barqarorlashtirgichlar muvozanatli YaIM hajmini, uning potentsial hajmi darajasi atrofida tebranishi sababini toliq tugatmaydi va ishlab chiqarishning har qanday darajasida mavjud bolishi mumkin.
Toliq bandlikni taminlagan diskret fiskal siyosat yuritilishi natijasida davlat byudjetining tarkibiy taqchilligi (ortiqchaligi), yani toliq bandlik sharoitida byudjet xarajatlari (daromadlari) va daromadlari (xarajatlari) ortasidagi farq yuzaga keladi. Davriy taqchillik kopincha davlat byudjetining haqiqiy taqchilligi va tarkibiy taqchillik farqi sifatida baholanadi.
Nazariy jihatdan olib qaralganda byudjetning soglom (normal) faoliyat korsatishi unga tegishli bolgan daromadlar va xarajatlarning tengligini taqozo eadi. Haqiqatdan ham u yoki bu miqdordagi xarajatlarni amalga oshirish uchun byudjet shu miqdordagi daromadlarga ea bolishi kerak. Aks holda bu xarajatlarni amalga oshirishning iloji bolmaydi.
