Elektr zaryadlarning o’zaro ta’sir qonuni. Kulon qonuni. Nuqtaviy zaryad haqida tushuncha. Zaryadlarning xalqaro (si) va sgs birliklar sistemasidagi birliklari. Zaryadlarning chiziqiy, hajmiy va sirtiy zichliklari. Reja

  
 
⃗⃗ 
 = 
 
⃗⃗ 
 
   
⃗⃗ 
 
       
⃗⃗ 
 
           (1.4) 
 
⃗⃗    ∑  
 
⃗⃗⃗ 
 
   
 
Bu tenglikdan F kuchning 
 
 
 zaryadga nisbati bilan o’lchanadigan 
kuchlanganlik  
     
 
⃗⃗ 
= 
 
 
⃗⃗ 
 
 
 
=
  
 
⃗⃗ 
 
 
 
 
 
⃗⃗ 
 
 
 
 
 
⃗⃗ 
 
 
 
     
 
⃗⃗ 
 
 
 
     (1.5) 
O’ng tomonda turgan xadlar 
 
 
 
    
 
  
zaryadlar vujudga keltirgan
 
 
 
 
 
     
 
 
kuchlanganliklardir. Demak,  
                                    
 
⃗⃗     ⃗⃗ 
 
   
⃗⃗ 
 
       
⃗⃗ 
 
         (1.6) 
 
⃗⃗    ∑  
 
⃗⃗⃗⃗ 
 
   
 
2-rasmdagi misolda ikkita zaryadga ta’sir qiluvchi 
maydon kuchlanganligi tasvirlangan va u quyidagicha 
hisoblanadi
:  
   
⃗⃗    ∑
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 ⃗               (    )                
 
     √ 
 
 
   
 
 
    
 
 
 
                (    )
            
 2-rasm. 
Bu superpozitsiya usuli bo’lib maydonning muhim xossasidir. Bu 
usulda har qanday nuqtaviy zaryadning hosil qiladigan elektr maydon 

---

kuchlanganligini hisoblashimiz mumkin. Agar zaryadlangan jism juda katta bo’lib, 
uni nuqtaviy zaryad deb qarash mumkin bo’lmasa yuqoridagi formulalar 
yordamida maydon kuchlanganligini hisoblab bo’lmaydi. Buni hisobash uchun 
zaryadlarning hajmiy, sirtiy va chiziqiy zichliklarini, hamda ularning tekis yoki 
notekis taqsimlanganliklarini bilishimiz kerak. Jismdagi zaryad taqsimoti aniq 
bo’lsa Zaryadlar hosil qilayotgan elektr maydoni hisoblash mumkin. Buning uchun 
zaryadlangan jismni cheksiz kichik qismlarga bo’lib, ularni nuqtaviy zaryad deb 
hisoblab, har birining maydon kuchlanganligi hisoblanadi va yig’indisi olinadi. 
Elektr  maydon  hisoblashni  turli  misollarda  ko’rish  mumkin.  1-misol  tekis 
zaryadlangan tola yoki sim. 
       
  
 
  
 
 
 
                                                         
 
     
 
     
; 
  
 
  ∫  
 
 
 
        ∫  
   
 
 
     
; 
       
 
 
 
 
        
 
      
 
;  dl
       
= r d
 
 
  
 
  ∫  
 
 
 
         
;  
E ( c ) =
  
 
   
 *      
 
       
 
 +
; 
1-hol. 
 
 
 
 
 
   
        
 
       
 
 
 
E(c) 
=
   
  
 
 ( 
 
 √ 
 
 
  
 
   
 
 √ 
 
 
  
 
 )                                        
        E =  k
 
    
 
 
 
=  k
 
 
 
 
 
    
Elektr  dipoli  maydonini  hisoblash
.    Dipol  deb  qarama-  qarshi  ishorali 
ikkita  teng  zaryadlar  majmuiga  aytiladi.  Bu  zaryadlar  orasidagi  l  masofa  ulardan 
maydon  kuchlanganligi  aniqlanayotgan  nuqtalargacha  bo’lgan  masofalarga 
nisbatan  kichik  bo’ladi.  Zaryadlar  orasidagi  o’tuvchi  chiziq  dipol  o’qi  deyiladi. 

---

O’zaro qattiq bog’langan va bir-biridan l masofada joylashgan, kattaligi +q va –q 
bo’lgan ikkita nuqtaviy zaryadni siljishini l vetor bilan xarakterlaymiz. Bu vektor 
manfiy zaryaddan musbatga yo’nalgan. Bunday juft zaryadlarni 
elektr qutbi 
yoki 
elektr  dipoli
  deb  ataladi.  Elektr  maydonda  uncha  katta  bo’lmagan  o’tkazuvchi 
jismni dipol deb qarash mumkin, chunki uning uchlarida kattaliklari bo’yicha bir 
xil va ishoralari turlicha bo’lgan induksion zaryadlar xosil bo’ladi.  
Elektr  maydonda  dipolga  ta’sir  qiluvchi  kuchni  topamiz
.(3-rasm)
  Dastlab 
maydonni  bir  jinsli  deb  hisoblaymiz.Dipolning 
uchlariga kattaligi 
 
⃗⃗ 
= q
  
⃗⃗ 
 bo’lgan kuchlar ta’sir qiladi. 
Bunda 
 
⃗⃗ 
-maydon kuchlanganligi. Bu kuchlar qarama- 
qarshi  yo’nalgan  va  juft  kuchni  hosil  qiladi.  Bu  juft 
kuchning momenti 
 
⃗⃗ 
 
  
 
 
⃗⃗⃗       ⃗⃗ 
 
        
                 
(2.1)
 
    
3-rasm                              
ga teng, bunda  
 
- vektor l maydon kuchlanganligi 
E  
orasidagi burchak. Juft kuch momenti kattaligi zaryad q ning dipol uzunligi l ga 
ko’paytmasiga teng. Bu ko’paytmani 
dipol momenti
 deyiladi.Dipol momenti  
                       
                
 
⃗⃗  
= q
   
                                                  (2.2)
 
Dipolga ta’sir qiladiga juft kuchlar momentining vektori M ni quyidagi 
formula bilan ifodalash mumkin: 
                   
 
⃗⃗⃗   
=
  
⃗⃗   
⃗⃗⃗       (  
⃗⃗⃗   ⃗⃗ )
                             (2.3) 
Bir jinsli maydonda dipolga faqat juft kuch ta’si qilib, bu kuch dipolni P va E 
ning  parallel  bo’lishiga  intilib,  burishga  xarakat  qiladi.  Elektr  maydonda  dipolni 
biror  burchakka  burish  uchun  ma’lum  miqdorda  ish  bajarish  lozim.  Bu  ish 
dipolnng  potensial  energiyasi  ortishiga  proporsional  bo’lgani  tufayli  undan  elektr 
maydondagi 
dipolning 
energiyasi 
uchun 
ifoda 
toppish 
mumkin. 
   

---

                             ∫                    
 
 
 
                     (    )
 
       
Bir jinsli bo’lmagan maydonda joylashgan dipol 
Soddalik uchun dipol