Электроника ва автоматика факультетининг «Радиотехника ва касб таълими» кафедрасида 5522000 – Радиотехника ва 5140900 – Касб таълими ихтисосида таълим олувчи талабалар учун «аналог электрон šурилмалар схемотехникаси»

5. Laboratoriya ishi natijalari

1-jadval.

	Kattalik nomi		Birilik
		Nomlanishi (miqdor b-n)	Belgilanishi	“SI” tizimi bо‘yicha		Qо‘llanish sohasi
1	Uzunlik	35 santimetr	cm
		4 kilometr	km
		100 detsimetr	dm
2	Massa	1 sentner	q
		2 tonna	t
		500 gramm	gr
		Atom og‘irlik birligi	u
3	Vaqt	Minut	min
		Soat	h
		Sutka	d
4	Xajm	Gektar	ha
		Litr	l
5	Energiya	Kilovatt-soat	kW ^. h

6. Qisqacha hisobot

Talaba formulalar yordamida berilgan kattaliklarni “SI” birliklar tizimiga о‘tkazish bо‘yicha hisobotlarni keltiradi.

7. Xulosa

Talaba 1-jadvaldagi natijalarni tahlil qilib, qaysi birliklar bо‘yicha “SI” birliklar tizimiga о‘tkazish yoki о‘tkazmaslikni aniqlaydi.

8. Nazorat savollar

Quyidagi kattaliklarning “SI” tizimidagi о‘lcham birliklarini kо‘rsating.

1. 
   Uzunlik
   
2. 
   Bosim
   
3. 
   Massa
   
4. 
   Quvvat
   
5. 
   Vaqt
   
6. 
   Xajm
   
7. 
   Yuza
   

2-LABORATORIYA ISHI. О‘lchov vositasining mutlaq, nisbiy va keltirilgan xatoligini topish

1. Ishning maqsadi

Talabalarning о‘lchash va ularning xatoliklari tо‘g‘risida nazariy bilimlarini mustahkamlash va ularni amaliy qо‘llash malakasini oshirishdan iborat.

2. 
   Laboratoriya ishiga topshiriq.
   

Haroratni о‘lchash asbobi (yoki ixtiyoriy tanlangan о‘lchash vositalari tarozi, ampermetr, voltmetr, termometr, potensiometr va boshq.) bilan tanishish xaroratni о‘lchash va mutlaq, nisbiy va keltirilgan xatolikni formula yordamida hisoblab taopish va xulosa yozish.

Xaroratni о‘lchash vositasining ishlashi bо‘yicha xulosa berish.

2. 
   Asosiy ma’lumotlar, materiallar va о‘lchash vositalari.
   

Asbobning kо‘rsatishi va о‘lchanayotgan kattalikning haqiqiy qiymati orasidagi farq о‘lchov asbobining xatosi deyiladi. Kattalikning haqiqiy qiymatini aniqlash mumkin bо‘lmagani sababli, о‘lchov texnikasida namuna asbobning kо‘rsatishi shu kattalikning haqiqiy kiymati deb qabul qilinadi.

Agar X_k bilan sanoq kо‘rsatishidagi qiymatni, X_h bilan haqiqiy qiymatni belgilasak, quyidagi ifodadan ∆X mutlaq xatolikni topamiz:

X X _к Х _х (1.6)

О‘lchov asbobining mutlaq xatoligi deb, shu asbobning kо‘rsatishi bilan о‘lchanayotgan kattalikning hakiqiy qiymati oradagi farqqa aytiladi. Bu yerda, xatoliklar plyus yoki minus ishorasi bilan kattalikning birliklarida ifodalanadi. Mutlaq xatolik kattaligining haqiqiy qiymatiga nisbati nisbiy xatolik deb ataladi. Nisbiy xatolik orqali о‘lchashning aniqlik darajasini ifodalash juda qulay.

b  _ ^X _100%  _ ^{Xk  Xx} 100% (1.7)

Xx Xx

Odatda, hakiqiy qiymat — X_q va topilgan qiymatlar X_k ga nisbatan ∆X juda kichik bо‘ladi, ya’ni

X  X _x ва Х  Х_к

Shuning uchun, quyidagi ifodani yozish mumkin:

b _{ } ^X _100% _{ } ^X _100% (1.8)

X x Xк

Shunday qilib, nisbiy xatolikni hisoblashda mutlaq xatolikning asbobning kо‘rsatishiga nisbatini olish mumkin. Nisbiy xatolik % larda ifodalanadi.

Kattalikning haqiqiy qiymatini aniqlash uchun о‘lchov asbobinnng kо‘rsatishiga tuzatish kiritiladi. Uning son qiymati teskari ishora bilan olingan mutlaq qiymatga teng:

T=X_h-X_k yoki T=-∆X (1.9) bu yerda, T-tuzatma.

Asbobning xatoligi shkala diapazonining foizlarida ifodalanadi. Bunday xatoliklar keltirilgan xatolik deyiladi va mutlaq xatolikning asbob о‘lchash chegarasiga nisbatiga teng, ya’ni

j _ ^X _100% (1.10)

N

bu yerda, N — asbobning о‘lchash chegarasi.¹⁵

4. Ishni bjarish tartibi.

4.1 О‘lchash vositalari bilan tanishish. О‘lchov vositalari parmetrlari bо‘yicha tasnifini о‘rganish.

4.2 О‘lchash vositasida о‘lchash amalini bajarish va natijalarni tahlil qilish.

4.3 О‘lchash vositasining mutlaq, nistiy va keltirilgan xatoligini aniqlash va natijani yozish.

3- LABORATORIYA ISHI.Turli tizimdagi ampermetr va voltmetrlarni tekshirish

1. 
   Ishning maqsadi.
   

Magnitoelektrik, elektromagnit, elektrodinamik tizimlarga oid о‘lchov asboblarining ish prinsipi va nazariyasini о‘rganish hamda shu tizimdagi ampermetr va voltmetrlarni tekshirish.

2. 
   Ishning nazariy qismi.
   

I. Magnitoelektrik о‘lchash mexanizmi. Ampermetr va voltmetr

Magnitoelektrik о‘lchash mexanizmi (1.1-rasm) doimiy magnit 1 magnit qutblari 2, silindirsimon pо‘lat о‘zak 3, qо‘zg‘aluvchan chulg‘am (ramka) 4, spiral prujinalar 5, kо‘rsatkich (strelka) 6 va posongilar 7 dan tuzilgan.

1.1-rasm

1.2-rasm

1.1-rasm. Magnitoelektrik tizimdagi о‘lchash mexanizmi.

Ramkadan о‘tayotgan tok bilan (1.1-rasm) doimiy magnit maydonining о‘zaro ta’sirida ramkani harakatga keltiruvchi kuch F=BIlw hosil bо‘ladi.

Ifodada V - qutb uchliklari va silindrsimon о‘zak oralig‘idagi magnit induksiyasi; w-ramkadagi о‘ramlar soni; l-magnit maydonida joylashgan ramkaning aktiv qismining uzunligi, I- tok kuchi.

Bu kuchlarning yо‘nalishi chap qо‘l qoidasiga binoan topiladi. Bu kuchlar hosil qilgan aylantiruvchi moment quyidagicha ifodalanadi: b

М_a  2F  Fb  BlbwI  BswI (1.1)

2

bu yerda b -ramkaning kengligi; s - ramkaning yuzasi.

Aylantiruvchi moment ta’sirida ramka о‘q atrofida aylanganida spiral prujinalar buralib, teskari ta’sir etuvchi moment M_T hosil qiladi:

M_T= W (1.2)

bu yerda W- solishtirma teskari ta’sir etuvchi moment bо‘lib, spiral prujinaning materiali va о‘lchamlariga bog‘liq

 - ramkaning burilish burchagi (kо‘rsatkichning shkala bо‘ylab surilishini kо‘rsatadigan burchak yoki bо‘laklar soni)

Ramkaga ta’sir etayotgan ikki (aylantiruvchi va teskari) moment о‘zaro tenglashganda ramka harakatdan tо‘xtab, muvozanat holatida bо‘ladi, ya’ni: M_a = M_T

yoki Bsw I=W (1.3)

Bsw bundan  I (1.4)

W

Oxirgi (1.4) ifoda magnitoelektrik о‘lchash mexanizmlarining shkala tenglamasi deb ataladi.

Bsw

S_I - о‘lchash mexanizmining tok bо‘yicha sezgirligi deyiladi. Berilgan

W

о‘lchash mexanizmi uchun

S_I =const.

Shuni hisobga olib (1.4) ni quyidagicha yozamiz:

 = S_II. 1.5)

YA’ni ramkaning burilish burchagi  о‘lchanuvchi tokning qiymati 1 ga tо‘g‘ri proporsional, shu tufayli, magnitoelektrik о‘lchash mexanizmlari о‘zgarmas tok zanjirlarida ishlatiladi va ularning shkalasi bir tekis bо‘ladi. Bunday shkaladan foydalanish ancha qulay.

Magnitoelektrik о‘lchash mexanizmlari ampermetr, voltmetr, ommetr va galvanometrlar sifatida ishlatiladi. Bunday asboblar ancha murakkab bо‘lsada yuqori sezgirlikka ega bо‘lib, quvvatni kam iste’mol qiladi va tashqi magnit maydonining ta’siridan osongina muhofaza etiladi.