Endokrin tizimi patofiziologiyasi

---

ENDOKRIN TIZIMI PATOFIZIOLOGIYASI 
Gormonlar va ularning organizmdagi ro‘li 
Endokrin tizim gormonlar yordamida, asab va immun tizimlari bilan 
birgalikda tananing fiziologik va biokimyoviy jarayonlarini boshqarishini 
ta’minlaydi. Gormonlar organizmga umumiy va uzoq muddatli ta’sirga ega. Ular 
embriogenezda va organizmni o‘sish rivojlanishida, gomeostazni saqlanishida, 
ko‘payish jarayonlarini, mavjudlik, sharoitlariga moslashishni davom ettirishda 
qatnashadilar, shuningdek metabolizm, xatti-harakatlar va boshqa psixofiziologik 
funksiyalar ro‘yobga chikarishda bevosita ishtirok etadi. 
Ichki sekresiya bezlarida: qalqonsimon bez, buyrak usti bezlari, oshqozon 
osti bezi orolchalarida gormonlar biosintezlanadi(tiroksin, kortizol, insulin va 
boshqalar). Bundan tashqarib ko‘plab gormonlar to‘qimalar, alohida hujayralar 
yoki ularning bezsiz tuzilish klasterlari tomonidan ham ishlab chiqariladi. Xususan, 
ovqat hazm qilish gormonlari ovqat hazm qilish organlarida hosil bo‘ladi, gastrin, 
sekretin, xolesistokinin va boshqalar. Buyraklar eritropoetin sintezlaydi, yurak 
aurikulyar natriuretik peptid, estrogenlarning yog to‘qimalari va yaqinda topilgan 
gormonlar - leptin, adiponektin va boshqalar. 
Diffuz neyroendokrin hujayralar, APUD tizimlari gormonlarning muhim 
manbai hisoblanadi. Endokrin tizimning bunday xilma-xil va funksional tashkil 
etilishi endokrin kasalliklarni aniqlash va davolashni juda qiyinlashtiradi. 
Klassik gormonlar quyidagi mezonlarga javob beradi:
1) ixtisoslashgan endokrin organlar yoki hujayralar tomonidan sintez qilinadi;
2) qon, limfa, serebrospinal, aylanadigan biologik suyuqlikka quyiladi (ichki 
sekresiya);
3) uzoqdan, ya’ni masofadan turib ta’sir qilish;
4) juda yuqori fiziologik faollikka ega, bu 10
-11
10
-9
mmol/l konsentratsiyalarda 
aniqlanadi;
5) to‘qimalarga selektiv va o‘ziga xos ta’sir o‘tkazish. 
Shunga qaramay, ushbu mezonlarning ma’lum darajada shartli ekanligini 
ta’kidlash kerak. Estrogenlar, yog‘ to‘qima va bosh miya neyronlari tomonidan 
qisman hosil bo‘ladi va qo‘shni hujayralar, (parakrin ta’sir) yoki hatto o‘zlari ular 
ishlab chiqarilgan hujayralarga ta’sir qiladi, masalan, tuxumdon follikulalariga 
neyronlarga yoki granuloza hujayralariga va boshqalarga (autokrin ta’sir). Ba’zi 

---

to‘qima gormonlari, xususan prostaglandinlar, nafaqat mahalliy darajada ta’sir 
qiladi, balki qonda ham tarqalib, uzoqda joylashgan organlar va to‘qimalarga ham 
ta’sir o‘tkazishi mumkin. Ular fiziologik faoliyatini keng ko‘lamli namoyish etishi 
bilan ajralib turadi. Bunday gormonga o‘xshash moddalar, gistogormonlar yoki 
gormonsimon moddalar deyiladi. Ayni paytda deyarli 100 ga yaqin gormon va 
gormonsimon moddalar mavjud. Ularning eng muhim vazifasi gumoral tartibga 
solish tizimida axborot signalini uzatishdir. Gormonlar ta’sirida nishon 
hujayralarda ko‘payish, apoptoz, atrofiya, gipertrofiya, sekresiya va boshqa 
jarayonlari bilan bog‘liq bir qator funksional va morfologik o‘zgarishlar 
rivojlanadi. Hujayrada membranalarining elektr potensiali, ularning ionlar, 
glyukoza, aminokislotalar, yog kislotalari va boshqa moddalar uchun 
o‘tkazuvchanligi, genlarning faolligi o‘zgaradi. Strukturaviy oqsillar, nuklein 
kislotalar, fermentlar va boshqa moddalar sintezlanadi. Ushbu gormonlarning 
aksariyati faollashtiruvchi yoki ingibirlovchi ta’sirga bog‘liq klassik triada 
gormon-gen-ferment bo‘yichab hujayraning yadro genomidagi transkripsiya 
jarayonlariga ta’siri etadi. Biroq, ularning katta qismi ekstragenomik ta’sirga ega. 
Shunday qilib, glyukoza yoki aminokislotalarni mushak va yog hujayralariga 
plazmolemma orqali insulin ta’sirida kirish tezligining ortishi, transporter 
oqsillarni polisomalarga sintezini to‘g‘ridan-to‘g‘ri stimulyatsiya qilish yoki 
hujayra membranasi sitoplazmik mikrovezikulalardan GLUT-4 ning harakatlanishi 
tufayli yuzaga keladi. Genomga bog‘liq bo‘lmagan ta’sirlarga deyarli bir zumda 
erishiladi, steroid gormonlari ta’siri tufayli neyronlarning qo‘zg‘alishi bunga misol 
bo‘ladi.