Erkin X u d o y b e r d iy e V adabiyotshunoslikka


Badiiy obraz  xususiyatlari



Download 6,97 Mb.
Pdf ko'rish
bet13/24
Sana23.01.2022
Hajmi6,97 Mb.
#405538
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   24
Bog'liq
Adabiyotshunoslika kirish (E.Xudoyberdiyev) (1)

Badiiy obraz  xususiyatlari
Voqelikni obrazli tar/da aks ettirish adabiyot va san’atning asosiy belgilaridan 
biridir.  O brazli  aks  ettirish  alohida  shaxslarda,  hodisalarda,  m u ayy an  his- 
tuyg‘ularda hayotning umumiy, qonuniy tom onlarini ko‘rsatishni taqozo qiladi. 
Albatta, obrazli tasvirning bunday m urakkab ko‘rinishi san’atda birdaniga paydo 
b o lib  qolgan  em as.  U  uzoqtarixiy taraqqiyotning  mahsulidir.
Qadim zamonlarda, ibtidoiy jam oa tuzum ida san’at asosan ayrini hodisalarga, 
harakatlarga, shaxslaiga to kg‘ridan-to‘g ‘ri taqlid qilish yoki »lam ing o'xshashini 
yuzaga keltirishdan iborat edi. U nda ayrim ov manzaralari, janglar,  dehqonchilik 
ishlari,  voqealari  bevosita gavdalantiriladi.  Lekin  san ’at  tara q q iy o tn in g   eng 
dastlabki bosqichlaridayoq,  hodisalar, harakatlar va shaxslardagi  ham m a narsani 
em as,  balki  m uhim   ko‘ringan,  an iq ro g ‘i,  m uayyan  hayot  sharo itlari  u c h u n  
zarur bo‘lgan  to m onlarni tasvirlashga  intilish  tam oyili ko‘rinadi.
Antik dunyo adabiyotida esa ayrim  shaxslardagi um um iy to m o n la r haqida 
ongli tasaw urshakllangani ko‘zga tashlanadi.  Bu  tasaw urni  nazariy jih a td a n  
asoslagan Aristotel tarixga nisbatan poeziya umum iyroq tom onlaiga bogliqligini 
yozgan edi, poeziya tarixga nisbatan falsafiyroqdir; poeziya umum iyroq hodisalar 
haqida, tarix esa  ayrim voqea!arto‘g ‘risida gapiradi. Qandaydir xarakterli inson 
gapirishi yoki qilishi ehtimol yoxud zarur bo ‘lgan  narsa umumiylik hisoblanadi. 
Antik  adabiyotda  umumiylik  deyilganda,  m uayyan  ijtim oiy  g u ru h la r  va 
yo'nalishlarning o ‘ziga xos belgilari tushunilm agan boMsa-da,  uning ob razlari 
o ‘sha  davr kishilari  uchun  qiziqarli.  keng  yoyilgan  to m o n larn i  k o ‘rsatishga 
urinish b o ‘lganligidan  dalolat beradi.
A dabiyotning keyingi taraqqiyotida  m uayyan sinflar, g uru h lar va  ijtim oiy 
yo‘nalishlarning  o ‘ziga  xos  belgilarini  m ujassam lashtirgan  sh ax slar  tip i 
yorqinroq va to ‘liqroq ko‘rina boshlaydi.
Insoniyat  tafakkuri  taraqqiyotining  buyuk  yutuqlari  tufayli  voqelikdagi 
um um iy m uhim  v atip ik   tom onlarni,  ho disalar  m ohiyatini  “ hayotiy sh a k l”- 
da ochib berish chinakam   badiiy o b ra zlarn in g  asosiy xususiyatlaridan  biriga 
aylandi.
A dabiyotning  nod ir  nam unalarini  o ‘rganish  badiiy  o brazn in g   ta rix a n  
shakllangan  ikki  eng  m uhim  xususiyatini ajratib  ko'rsatish  im k on ini b e ra d i.
Badiiy obrazga xos birinchi xususiyat,  yuqorida  aytilganidek,  u n in g  jo n li, 
aniqligi, o ‘ziga xos belgilarga boyligi b o iib , bu xususiyat san’at va adabiyotning 
kishilarga  hissiy t a ’siri qudratini belgilaydi.  M asalan,  xalqim izning o 'tm is h i, 
xu su san ,  X IX   asrdagi  hayoti,  ta rix i  o d d iy   h o ld a  m a n tiq iy   ra v is h d a , 
tush u n ch alar yordam ida  so‘zlab  berilishi  m um kin ,  lekin  u  kishiga  y o zu v ch i 
Abdulla  Q odiriyning  “0 ‘tgan  k u n lar”  ro m an id a  chizilgan  m a z k u r  davr
3 -   №
33


m anzaralari,  qahram onlam ing taqdirlari,  hayajonlari darajasida jonli tasaw u r 
berm aydi.
O b ra zn in g   ikkinchi  o ‘ziga  xos xususiyati  shundan iboratki,  u o ‘zida ayni 
h o l d a a n i q ,  ta k ro rla n m a s,  sh u   b ilan   birga,  u m u m iy ,  tip ik   b elg ilarn i 
m ujassam lashtiradi.
B ad iiy   o b ra z n in g   s a n a b   o ‘tilg a n   xusu siy atlari  u n in g   k ito b x o n g a, 
tom oshabinga, tinglovchiga  ko‘rsatadigan ta ’sir qudratini oshiradi va san’atkor 
his  qilgan,  o 'y lab   yurgan,  to ‘qib   chiqargan  narsalarni  yaqqol  jo n lan tirish  
u c h u n   keng  im koniyatlar o c h ib  beradi.
Aytganlarim iz  badiiy obrazdagi umumiylik va xususiylikning birligi  haqida 
dastlabki xulosa chiqarish u ch u n   asos b o ‘Ia oladi.
A gar  sh o ir  o ‘z  oldiga  q a n d a y d ir  b ir joyni  tasvirlash  m aqsadini  q o ‘yib, 
u n in g   k o ‘plab  belgilarini,  a n iq ro g 'i,  m uhim   to m o n la rin i  sanab   chiqsa,  u 
holda poeziya emas, oddiy jug‘rofiya vujudga keladi. Aksincha, shoir o ‘sha joyning 
j u g ‘rofik  xususiyatlarini  qayd  qilish  bilan  shug‘ullanm ay,  uning  haqiqiy 
qiyofasini, jo n li  m anzarasini yorqinlashtiruvchi belgilarini  ko‘rsatib bersa,  u 
h o ld a chinakam  poetik obrazli tasvir yuzaga keladi.
Fikrim izning dalili sifatida A bdulla Qodiriyning “O bid k etm o n ”  povestida 
T iktepa qishlog‘iq an d ay  ta ’riflanganligini eslaylik: “ Ikki tom onim iz goh to ‘qay 
k a b ig ‘o ‘za bilan v ag o h  yo‘n g ‘ichka, b a’zan mosh v a jo ‘xorilar bilan o ‘ralgan 
h o ld a  yarim  soat cham asi ja n u b i-g ‘arbga qarab borganim izdan  keyin eng ilgari 
Tiktepa qishlog‘ining tevaragidagi boglam ingdaraxtlari, undan so‘ng qishloqning 
o ‘ng yelkasiga kokklam  ufqiga c h iq a tu rg a n  b irp a g 'a  loyqa bulut kabi yotgan 
T iktepa ko ‘rinadi.  B ora-bora te p a  zo ‘rayib, qishloqning guzaridagi yo‘g‘on tup 
to lla rn in g  to  it tom onga q u loch  otgan  butoqlari, butoqlar orasidan  “C h etan ” 
ko lx o zin in g   b u ltu r  solgan  z o ‘r   klubining  oq  tu nuk a  tom i,  shu  klub  yoniga 
rayon  m aorifi tom on idan b u ltu r solib berilgan yetti yillik qishloq rnaktabining 
qizil  b o ‘yoqli tunukasi,  ichiga  m atlubot  kooperativi,  qishloq  om on at  kassasi 
jo y la sh g a n ,  hozircha  devo rlari  ranglanm agan  im orat,  uning  narigi yonidagi 
s h u   k u n lard a g in a  ra n g d a n   c h iq ib ,  oppoqqina  b o 'lib   k o 'rin g a n   qishloq 
kasalxonasi, yangi binolam ing beshinchisi bo‘lgan va hozircha deraza, eshiklari 
q u rilib  bitm agan  “C h e ta n ”  kolxozining  hunar ustaxonasi tom lari ko‘rinadi” .
Bu  p arch ad a  Tiktepa  qishlog‘ining ayrim qirralari ko'rsatiladi.  H a tto  hali 
u n d a  yo‘q narsalar,  belgilar,  qilinm agan ishlar,  ya’ni devorlar ranglanm agan- 
ligi,  d eraza-eshiklar o ‘m atilm aganligi haqida  m a ’lum ot h am  beriladi.  Lekin 
m a n a   shu  chizgilarning  o ‘zi  h am   qishloq  qiyofasini,  un i  so dir  b o ‘lgan 
o ‘zgarishlari dangal ta s a w u r  qilish im konini beradi.
K o‘ramizki, san’atkor idrok etilgan narsalar va shaxslarda  ulatga xos bo‘lgan 
ay rim  belgilam ing barchasi em as, balki muayyan hayotiy vaziyatda ular uchun


xarakterli,  miihim hisoblangan tom onlaryiizaga chiqadi.  Bundan narsa-buyum lar 
va  hodisalar qanday dir  tayyor  sxema  (tarx)  asosida  tasvirlanishi  k erak  ek an  
degan xulosa kelib chiqmasligi lozim.  Bu yerda gap badiiy asaming uzviy yaxlitligi, 
y a’n i  u n d a  h a r  b ir  dela!  (tafsil)  m u a y y a n   g ‘o yaviy-badiiy  m a q s a d g a  
bo‘ysundirilgan bo'lishi haqida borm oqda.  Barcha belgilar,  tafsilotlar, chizgilar 
ju d a  katta qunt  bilan tanlanib, jam langanidagina  hodisalar va x arak terlarning  
mohiyatini ochishga,  turm ush  m anzarasini ko‘rsatishga xizmat qiladi.
Turmush  manzarasini ko‘rsatmay turib, san ’at o ‘z maqsadiga erisha olm aydi. 
M a'lum  bo‘ladiki, badiiy obrazning o'ziga xos belgilarga boyligi tasvirlanayotgan 
narsa-buyum, hodisa yoki kishilarga xos xususiyaHaming barchasini ko'rsatishni 
em as,  balki  ulardan  alohida ajralib turuvchilarini,  ulam ing  m ohiyatini  o c h ib  
bcradiganlarini jam lashni anglatadi.  A m m o bu  fikm i ham  juda keng  m a ’n o d a  
tushunish  kcrak  em as,  chunki  u  badiiy  asarlardagi  ayrim  person ajlarg a  xos 
b a’zi  belgilar u ch u n   xarakterli  b o ‘lmasIigi,  faqat  takrorlanm as,  fa v q u lo d d a 
tom onlam i alohida ajratib ko‘rsatishga xizm at  qilishi mumkin.
Adabiy  o b ra zlard a  narsa  yoki  h o d isalam in g   nusxasi  em as,  balki  u la rn i 
badiiy ravishda  tadqiq etishning natijalari  m ujassam lashgan bo ‘ladi.
Ba’zi adabiyotshunoslar obrazlilikni yorqinlik tushunchasi bilan tenglashtirib 
q o'yadilar va  “ hayotiy shakl”  faqat bizga  a n iq  k o ‘rinib turgan  n arsalarn i  aks 
ettirishi zarur deb hisoblaydilar.  Lekin “ hayotiy shakl” shunday aks ettirishning 
o‘zi bilangina cheklanm aydi.  Link shoir tom o n id an   ifodalangan his-tuyg‘u lar, 
epik yoki dram atik asar qahram onlari to m o n id a n  ilgari surilgan  fikrlar y o rq in  
holda  ko‘zga  ko‘rinib  turm aydi,  biroq  u lar  s a n ’atk o r  fikr-tuyg‘u la ri  b ila n  
uyg‘unlashib ketgan holda, kitobxon ongiga va qalbiga xuddi ko‘rinib tu rad ig an  
n arsalard ek   t a ’sir o 'tk a z a   oladi.  Lirik  p o e z iy a   k ito b x o n g a,  aso san   x u d d i 
shunday ta ’sir k o 'rsatad i,  chunki u n d a b a ’z a n  yaqqol  ko ‘rinadigan  o b ra z la r 
u ch rasa-d a ,  h is-tu y g ‘u lar va  fikrlarning  hissiy  ifodasi y etakchilik  q ila d i.
Shoir  H am id O lim jonning  “0 ‘rik g u llag an d a” sh e’ridagi:
Derazam ning oldida bir tu p  
0 ‘rik oppoq bo‘lib gulladi...
N ovdalami bezab g‘u n ch alar 
Tongda aytdi  hayot  otini,
Va shabboda quig‘ur ilk sahar 
O lib ketdi gulning totini.
singan  m isralarini
Mayli deyman va qilm aym an g ‘ash,
Xayolimni gulga o ‘rayman:


H ar bahorga chiqqanda yakkash,
Baxtim borm i  deya so‘rayman.
k a b i  satrlar bilan  solishtirib  k o ‘ram iz.
A w algi olti m israda  a n iq  k o 'rin ib  turadigan yaqqol  obraz  mavjud.  U ndan 
b iz   hayo tda  bahor  fasli  b o sh la n ib ,  tabiat  gulga  burkan g an in i,  olam  go ‘zal- 
lashganini bi!ib olamiz.  Nat ijada qalbimizda nozik kechinm alar tug‘iladi.  Keyingi 
t o ‘rt  m israda esa tabiat g o ‘zallashgani oqibatida shoir ruhiy dunyosida yuzaga 
kelgan  ko‘tarinki  m u sh o h ad ala r bilan tanishamiz.  U lar h am  kitobxon ongiga 
va  qalbiga  kuchli  ta ’sir  o ‘tk azad i:  shoir  o'ylarini  o ‘quvchi  qaytadan  idrok 
etgandek va his qilgandek b o ‘ladi. Shu sababli uning m a’naviy dunyosida yangi- 
y angi o 'y -fik rlar tu g ‘iladi.

Download 6,97 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   24




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish