|
Obrazli tafakkur va badiiy to ‘qima
B a’zi hollarda obrazli tafakkur jarayoni birm uncha n o to ‘g‘ri talqin qilinadi.
Bu talqinga ko‘ra yozuvchi hayotni o ‘rganishi va uning qonuniyatlari mohiyatini
anglab yetishi natijasida o n g id a m uayyan g‘oyalar tu g ‘iladi, keyin esa u o ‘sha
g ‘o y alarn i kitobxonga y e tk a z ish uchun mos k eladig an hayotiy ho disalar,
insoniy xarakterlar qidirib to p ad i. Bunday soxta talqinda obrazli tafakkum ing
o ‘ziga xosligi, y a’ni s a n ’a tn i s a n ’at qiladigan to m o n i e ’tib o rd an ch etd a
q o ld irila d i. B unda b ir b u tu n , yaxlit b o 'lg an o b ra zli tafa k k u r jaray o n i
g ‘a yritabiiy ravishda ikki qism ga b o 'lib q o ‘yiladi. C h in d a n h am , obrazli
tafa k k u r voqelikni jo n li k u z a tish d a n , his etish d an b o sh lan ad i va qiyoslash
natijasida tug‘iladigan yangi-yangi his-tuyg‘ular h am da shakllanib, rivojlanib
b o ra d ig a n g ‘oyalar, fik rla rn in g cheksiz o qim idan ib o rat boMadi. “O brazli
fik rlash ” yoki “b ad iiy ta fa k k u r” deb ataladigan bu m urakk ab jara y o n n in g
o ‘ziga xos xususiyatlarini to ‘g‘ ri tushunm oq uchun u haqda buyuk yozuvchilar
o ‘zlarining ijodiy tajribalariga suyangan holda aytgan so ‘zlarini eslash o 'rin li
boMadi. Ju m lad an , A bdulla Q a h h o rb u xususida shunday degan edi: “O lg lri”
d e g a n h ik o y am 1 9 3 6 -y ild a , xud di C hexov a s a rla rin i q id irib y u rg an
v aq tlarim d a yo zilgan... A m m o bu hikoyani y o zishd a “A n o r”dagi B abar,
“ B em or’’dagi o n a x izm atin i o ‘tagan odam ni ko‘rgan, shunga o ‘xshash biron
voqeaning shohidi boMgan em asm an. Xotiram va yondaftarim yordam bergan
b o ‘lsa, b o rd ir. L ek in b u m a n z a ra n i m en tasav v u r q ilg an m an , o ‘ylab
chiqm ag anm an. A m m o h a m m a gap shundaki, xotiram yoki yondaftarim bu
y erd a m enga xuddi sh u d e ta lla rn i eslatadi. S hu d e ta lla rd a n x arak ter u nib
chiqdi. Prozada d etallarn in g aham iyati va im koniyati to ‘g ‘risida Chexovning
m enga bergan sab o q larid a n biri ham shu edi.
K unlard an b ir kun yon d aftarim ga x alq n in g h a z il-m u to y ib a la rid a n
“Y o'qolniasdan ilgari borm idi” degan iborani yozib q o ‘ygan edim . B cg‘a ra z
hazil tarzida aytiladigan hu iborani h o ‘kizi y o 'q o lib arzga kelgan m o ‘ysafid
dehqonga aytganda, hech kutilm agan darajad a o 'tk ir va chu qu r m a 'n o kasb
etdi, m ening ixtiyorim dan tashqari ijtim oiy kuchga ega b o id i, ayni c h o g 'd a
shaxs xarakterini och ib yubordi.
Bu hikoyani m en boshdan-oyoq d e ta lla r, xarakterli savol-javob asosiga
qurdim . Bir vaqt qarasam aslida yo‘q keksa d e h q o n ham , uni kalaka qiiuvchi
am aldor ham voqelikdan ko‘chirib yozilgan ilgarigi qahrainonlarimga qaraganda
jonliroq chiqibdi. Buni ko‘rib hayron b o 'ld im va suyunib ketdim ”.
Aslida eslasangiz, hikoyada x a rak terlar h a m chizilgan, hay otiy s h a r t-
sh aro itlar ham h ay ratd a qolarli d arajad a ish o n arli ko 'rsatilg ank i, o q ib a td a
tilga olingan kishilar, ularning taqdiri o ‘z - o ‘zid an ko‘z oldim izga k elg an d ck
bo'ladi. Yozuvchi uchratgan va bevosita kuzatgan odam larning tashqi qiyofasi
yaxslii tasv irlanganm i yoki uriing tasav v u rid a gavdalangan va o 'y la s h g a ,
qiyoslashga, sintez qilishga imkon bergan m an za rala r haqqoniy c h iq q a n m i?
Buni aniqlash qiyin. Q anday b o lm a s in , yozuvchi o ‘ylab chiqargan m a z k u r
m anzaralarning ham m asi san’atkorning k atta tajribasi, behisob k u zatishlari,
kishilar ruhiy dunyosini yaxshi bilish natijasi sifatida yuzaga kelgan. Bu y erd a
ehtim ollik yoki zaruriyat q onuniyatlaridan kelib chiqadigan hayot h a q iq a li
ko'zga tashlanadi. Bunday haqiqat to ‘g 'risid a uzoq o ‘tm ishda A ristotel h a m
gapirgan e d i” .
Abdulla Q a h h o r so'zlarini idrok etish b adiiy tafakkur jarayonini h aq q o n iy
tushunish im koniyatini bcradi, chunki ularda sa n ’atkoravval hayotni ku zatib ,
2
‘oyalartopishi, so‘ngra ulami ifoda qiiuvchi hodisiilarto‘qibchiqarishi haqidagi
fikrlaming asossizligi yaqqol ayon boMadi. H ikoyada faqat Abdulla O ^hh ornin g
o'zigagina xos b o lg a n san’atkorlik xususiyatlari em as, balki um um an, o brazli
tafakkur qonuniyatlari ravshan ayon boMadi. Xususiylik, o ‘ziga xoslik vositasida
um um iy, ehtim ol yoki zaruriy to m o n la rn i ifodalovchi o brazlar y a ra tish
yozuvchidan juda katta bilim, fantaziya, c h u q u r tasaw u r eta bilish qobiliyatini
talab qiladi. Ilm iy asar b o ‘lib o ‘tgan, m avjud ho disalar t o ‘g‘risida a x b o ro t
beradi, badiiy adabiyot esa odat tusiga kirib qolgan narsalar haqida h ik o y a
qiladi, ishontirish uchun b a’zi narsalarni o ‘zid an q o ‘shadi. Obrazli tafa k k u rd a
badiiy to ‘qima g‘oyat katta ahamiyatga ega. “ D unyoda h ar doim b o lad ig an yoki
odat tusiga kirib q o lg an ” narsalarni k o 'rsa tm o q u ch u n ayrim h o d isa la rn in g
nusxasini yoki suratini chizish kerak em as, balki behisob tu rm ush fa k tla rin i
chuqur tadqiq qilish, muayyan davr va ijtim oiy guru hlar, y o 'n alish lar u c h u n
xos bo'lgan to m o n larn i atroflicha idrok etish z a r u r b o ‘ladi.
Badiiy t o ‘qim a tufayli san’atk o rlar katta hayotiy haqiqatni m u jassam -
lashtirishga muvalTaq b o ‘ladilar: uiug" yozuvchilarning qahram onlari h a y o td a
sh u n d ay fe’l-atvorli kishilar tasvirlangan sharoitlarda q an d a y harakat qilsa,
o ‘ylasa, hissiyotga berilsa, x u d d i shunday fikr y uritadilar, harakat qiladilar,
x u d d i o 'sh a n d ay h islar b ilan ishlaydilar.
Badiiy to ‘qim a y o rd a m id a hayot m ohiyatini o c h ib bergan va tasvirlash
m ahorati bilan kitobxonni ishontira olgan yozuvchi asari turm ushning o ‘zidan
o lin g an , t o ‘qib ch iq arilm ag a n , lekin tasodifiy, xususiy tarzdagi dalillardan
iborat bo‘lgan asarga nisbatan haqqoniyroq chiqadi. X uddi shuningdek, hayot
m ohiyatini ochib bergan to 'q im a haqiqatga ishongan inson faqat alohida dalil
haqiqatini tan oluvchi o d am g a nisbatan donoroq b o ‘ladi.
Ayon b o ‘ladiki, b adiiy t o ‘q im a voqelikni obrazli aks ettirishning z a m r
sh a rti bo‘lib, sa n ’a t va a d a b iy o tn in g m a ’rifiy aham iyatini, im koniyatlarini
toMiqroq idrok etishimizga im kon beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
