Faoliyatinining huquqiy tartibga

Investor — qimmatli qogʻozlarni oʻz nomidan va oʻz hisobidan oluvchi yuridik yoki jismoniy shaxslardir. Investorlar oʻzlarining boʻsh turgan pul mablagʻlarini dividentlar va foizlar koʻrinishida daromad
olish, qimmatli qogʻozlarni xarid qilish narxi va sotish narxi oʻrta- sidagi farq koʻrinishida daromadlar olish, korxonani boshqarish, iqtiso- diyotning pul - kredit sohasini tartibga solish maqsadida sarflaydilar.
Qimmatli qogʻozlar bozorining professional ishtirokchisi — qimmatli qogʻozlar bozorida professional faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik shaxslardir. Qimmatli qogʻozlar bozorida professional ishtirok- chilari Oʻzbekiston Respublikasi qonunchiligiga koʻra, quyidagi shakllarda professional faoliyatini olib borishi mumkin:
 investitsiya vositachisi;
 investitsiya maslahatchisi;
 investitsiya fondi;
 investitsiya aktivlarini ishonchli boshqaruvchi;
 transfer-agent;
 qimmatli qogʻozlarning birjadan tashqari savdosi tashkilotchisi. Moliya va yurisprudensiya fanlari olimlarning bu borada fikr va yondashuvlari turli xil boʻlib, 1-guruh olimlarlarning fikricha professional ishtirokchilar sifatida depozitariy va qimmatli qogʻozlarga boʻlgan huquqlarni hisobga olish va reyestr yuritishni ham kiritishsa, 2-guruh olimlar esa professional faoliyat sifatida faqatgina qimmatli qogʻozlar bozoridagi moliyaviy resurslarni boshqarishda ishtirok etadigan tashkilotlarni tan olishadi va bunda qimmatli qogʻozlar bilan bogʻliq tashkiliy ishlarni amalga oshiruvchi subyektlar professional
ishtirokchilar sifatida koʻrilmaydi.
Fond birjasining huquqiy maqomi va faoliyati
Fond birjasi - ommaviy va oshkora birja savdolarini oldindan belgilangan joyda va belgilangan vaqtda oʻrnatilgan qoidalar asosida tashkil etish hamda oʻtkazish orqali faqat qimmatli qogʻozlar savdosi uchun sharoitlar yaratib beruvchi yuridik shaxsdir.
Klassik koʻrinishda fond birjasi bu professional ishtirokchilar tomonidan uyushtirilgan, eng yaxshi qimmatli qogʻozlarning doimiy ravishda amal qilib turuvchi ulgurji bozori boʻlib, u savdo sotiqning hamda qimmatli qogʻozlar va brokerlarga savdolarga ruxsat berishning alohida tartib, tamoyillariga egadir.
Klassik fond birjasining asosiy oʻziga xos xususiyati quyidagilardan iborat:
-birjaga faqat muayyan talablarga javob beradigan eng yaxshi qimmatli qogʻozlarga ruxsat etiladi;
- birja savdolariga fond birjasi aʼzolarining maxsus muassasasiga aloqador boʻlgan shaxslarga ruxsat etiladi;
-qimmatli qogʻozlar bilan savdolar qilishning muvaqqat tartibi va andozalshtirilgan savdo- sotiq tadbirlarining mavjudligi;
-savdo – sotiqni muayyan joyda markazlashtirish;
-birjaning oʻzini-oʻzi tartibga solishi, yaʼni birjani boshqarishni birja savdolari ishtirokchilarining oʻzlari amalga oshiradi⁵³.
Fond birjasi sarmoya yetkazib beruvchilarning boʻsh turgan pul mablagʻlarini safarbar qilish va uni qimmatli qogʻozlar oldi-sotdisi orqali orqali investitsiya qilishning eng muhim iqtisodiy vositalaridan biri hisoblanadi. Har qanday taraqqiy etgan mamlakatda u nafaqat qimmatli qogʻozlar bozorida bajarilgan bitimlarning roʻyxatga olinishini, narxlarnig qayd etilishini, sarmoayning bir tarmoqdan boshqasiga qoʻyilishini taʼminlovchi muassassa boʻlib, balki butun iqtisodiyot ahvolining barometri boʻlib xizmat qiladi.
Oʻzbekiston Respublikasida fond birjasi qimmatli qogʻozlar bilan birja faoliyatini yuritish uchun litsenziyaga ega boʻlishi lozim. Fond birjasining muassislari boʻlib qimmatli qogʻozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirish uchun litsenziyaga ega boʻlgan yuridik va jismoniy shaxslar qatnashishi mumkin⁵⁴.
Fond birjasida qimmatli qogʻozlar bilan bogʻliq operatsiyalar quyidagi asosiy tamoyillarga muvofiq amalga oshiriladi:

• 
  birja savdolarini oʻtkazishning oshkoraligi va ommaviyligi;
  
• 
  birja savdolarida narxlar shakllanishining erkinligi;
  
• 
  birja bitimlarini tuzishning ixtiyoriyligi;
  
• 
  birjaning barcha aʼzolari uchun birja savdolarida ishtirok etishda shart-sharoitlarning tengligi;
  
• 
  tuzilgan birja bitimlari bajarilishining taʼminlanishi.
  

Fond birjalarining faoliyatini tartibga solish vakolatli organ tomonidan Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilaydi- gan tartibda amalga oshiriladi.
Birja faoliyatini moliyalash oʻz aksiyalarini, paylarini, brokerlik joylarini sotish, muntazam aʼzolik badallari, birja bitimlarini roʻyxatga



⁵³ Butikov I.L. Qimmatli qog`ozlar bozori. Darslik – Toshkent. Konsauditinform, 2001.-37-bet.
<sup>54</sup> Butikov I.L. Qimmatli qog`ozlar bozori. Darslik – Toshkent. Konsauditinform, 2001.-37-bet.
olishdan tushgan yigʻimlar, qimmatli qogʻozlar bilan boʻgliq operat- siyalarda vositachilik qilganlik uchun vositachilik haqlari, shunigdek axborot va ayrim boshqa xizmatlardan olingan daromadlar xisobidan amalga oshirilishi mumkin⁵⁵.