Fizika fakulteti


O`rta asr davrida Sharqda fanning yutuqlari



Download 296,72 Kb.
Pdf ko'rish
bet2/3
Sana30.12.2021
Hajmi296,72 Kb.
#193248
1   2   3
Bog'liq
orta asr fizikasi

O`rta asr davrida Sharqda fanning yutuqlari 

 

G`arbiy Yevropa ertangi o`rta asr davrida butkul tushkun manzarani tashkil 



etar  edi.  Onda-sonda  uchraydigan  qishloqchalar  va  undan  ham  kam  uchraydigan 

pomeshiklar  tomorqalari  bir-biri  bilan  deyarli  bog`lanmagan  alohida-alohida 

olamchalardan iborat. Feodal o`z ehtiyojiga zarur bo`lgan barcha narsalarni, ya`ni, 

yegulik  zahiralarini, kiyim-kechak, qurol-yarog`ni qo`li ostidagi  krepostnoylardan 

olar.  qadimgi  Rim,  Afina,  Iskandariya  kabi  shaharlar,  gavjum  portlar,  shovqinli 

bozorlar, teatrlar, sirklar yo`q. O`rta asrdagi kishining dunyosi uning tor qishlog`i 

va  xovlisi  bilan  chegaralangan  edi.  Shunday  bo`lgandan  so`ng  bu  insonning 



dunyoqarashi ham ajablanarli darajada tor, va bilimdon afinalik yoki iskandariyalik 

fuqaroning  dunyoqarashiga  tubdan  teskari  edi.  O`rta  asrdagi  barcha  ma`naviy 

hayot, ya`ni, maorif, san`at, fan butkul cherkovga bo`ysundirilgandi. 

 

O`rta  asrdagi  Sharq  boyroq  va  madaniyatliroq  edi.  Arab  halifaligining 



poytahti  Bog`dod  halfa  va  vazirlarining  xashamatli  saroylari  bilan  bezalgan, 

shovqinli  bozorlar  turli  tillarda  gaplashuvchi  rangbarang  to`dalar  bilan  to`lgan. 

Arab  savdogarlari  karvon  va  dengiz  kemalarni  hozirlar,  shaharlarda  boy  kimxob 

matolar  to`qilar,  ajoyib  qurol-yarog`  yasalar,  oltin  va  kumush  taqinchoqlar 

ishlanardi.  Sharq  qandolat  va  shirinliklar,  xushbo`y  moddalar  bilan  mashhur  edi. 

Bu  umuman  boshqacha,  qul  va  krepostnoylar  mehnatida  barpo  etilgan  o`zgacha 

olam  edi.  Ana  shu  olamda  nasroniy  cherkov  tomonidan  quvg`inga  uchragan 

qadimgilar fani boshpana topishi va yangi bilimlarga turtki bo`lishi mumkin edi. 

 

Keng quloch yoygan savdo ishlari matematik masalalarga boy mavzu berar, 



uzoq  va  olis  safarlar  astronomik  va  geografik  bilimlarning  rivojlanishiga  omil 

bo`lar, hunarmandchilikning rivojlanishi esa tajriba san`atining rivojlanishiga olib 

kelardi.  Shuning  uchun  ham,  hisoblash  masalalarning  yechishiga  qulay  bo`lgan 

yangi  matematika  asoslari  aynan  Sharqda  o`z  rivojini  topdi.  Bilimdon  halfa  al 

Ma`mun  davrida  ishlagan  horazmlik  Abu  Abdulla  Muhammad  ibn  Muso  al 

Xorazmiy  (780  -  850)  arifmetika  va  algebraga  doir  risolaning  muallifi  bo`lgan. 

Sonlarning  hind  pozitsion  tizimi  va  nul  ishlatilishi,  arab  sonlar,  butun  va  kasr 

sonlar ustida amallar bajarishni Yevropa ana shu arifmetik risola orqali tanib oladi. 

Xorazmiyning algebraik risolasi matematikaning yangi bo`limi - algebraga (al jabr) 

asos  soldi.  Xorazmiyning  risolasida  chiziqli  va  kvadrat  tenglamalarni  yechish 

usullari ko`rsatilgandi. 

 

Xorazmiydan  keyingi  olimlar  o`z  navbatida  hind  matematiklardan  olingan 



yangi g`oyalarni qayta rivojlantirdilar, va nihoyat, XII asrda Yevropada Xorazmiy 

hamda  boshqa  sharq  mualliflar  qalamiga  mansub  risolalarning  tarjimalari  paydo 

bo`la  boshlaydi.  Kopernik  -  Galiley  ilmiy  inqilobi  boshlanishiga  yangicha  sanoq 

yozuvi,  algebra  va  trigonometriya  yevropalik  olimlar  tomonidan  o`zlashtirildi  va 

biroz rivojlantirildi. 

 

Aristotel va Ptolemey ishlari ham o`rta asr universitetlari kafedralariga arab 



tarjimalarida yetib keldi. 

 

Biroq,  antik  fanning  yutuqlari  arablardan  ham  oldin  Qovqoz  orti 



mamlakatlarda  ma`lum  bo`lgan.  Armaniston  va  Gurjiston  IV  asrdayoq  Vizantiya 

bilan  iqtisodiy  va  madaniy  aloqalar  bog`lagan  edi.  Bu  mamlakatlarga  nasroniylik 

ancha  ilgari  kirib  ulgurgandi.  301  yildayoq  Armanistonda  nasroniylik  davlat  dini 

deb qabul qilingan, bu din ertangi feodalizmning tayanchiga aylangan edi. V - VII 

asrlarda Aristotel, Platon va nasroniy dinshunoslarning ishlari arman tiliga tarjima 

qilindi. 

 

VII asr boshlaridagi mashhur arman olimi Ananiya Shirakasi matematika va 



falsafani o`rganish maqsadida Vizantiyaga sayohat qilgan, va vataniga qaytgandan 

so`ng  maktab  tashkil  etgan  va  u  yerda  matematika,  astronomiya,  geografiyadan 

mashg`ulotlar  o`tkazgan.  Shirakasi  tomonidan  arman  tilida  arifmetika  darsligi 

tuzilgan,  kosmografiyadan  risola  chiqarilgan.  Bu  risola  Shirakasi  yunon  olimi 

Aristotelning  ishlaridan  voqif  ekanligini  bildiradi.  O`zining  risolasida  Shirakasi 



quyoshgacha va Oygacha bo`lgan masofani chamalash, taqvimlarni tuzish kabi sof 

astronomik  masalalarni  ham  ko`rib  chiqqan,  bu  esa,  quyosh  va  Oyning  harakati 

hamda  bu  masalalarga  doir  qadimgi  olimlarning  ishlaridan  habardor  ekanligidan 

dalolat beradi. 

 

Har  tomonlama  yetuk  olim  bo`lgan  Shirakasi  yosh  arman  fanni  antik  davr 



ilmiy merosi bilan bog`layoldi. Afsuski, tabiiy fanlarning rivoji va antik merosning 

o`zlashtirishida  qovqoz  orti  olimlarning  ahamiyati  hali  yetarli  darajada 

o`rganilmagan.  

Arablar  fanda  tajribani  ham  kirita  boshlaganlar.  Muhammad  ibn  Axmad  al 

Beruniy (973 - 1048) metall va boshqa moddalarning zichliklarini o`zi ixtiro qilgan 

"konussimon  asbob"  yordamida  aniq  o`lchashga  harakat  qilgan.  Beruniy 

tomonidan  yasalgan  bu  "konussimon  asbob"  yuqori  qismi  torayib  uchi  silindrik 

bo`yinga  ega  idish  shaklida  bo`lgan.  Bo`yinning  o`rtasida  kichik  yumaloq 

teshikcha  bo`lib,  unga  o`lchami  mos  kelgan  egri  shakldagi  naycha  kavsharlab 

qo`ylgan.  Idishga  suv  quyilgan.  Zichligi  aniqlanishi  lozim  bo`lgan  metallarning 

parchalari  idishga  tushirilgan,  egri  nay  orqali  tekshirilayotgan  metall  parchalari 

hajmi  miqdorida  suv  oqib tushgan. Bo`yin  yetarli darajada tor  bo`lib, "xatto  tariq 

donasi  hajmdagi  narsa  tushirilganda  ham  suv  sathi  ko`tarilishi  sezilarli  bo`lgan". 

Beruniy  o`lchashlarini  zamonaviy  birliklarga  o`tkazganimizda  oltinning  zichligi 

19,5 ga, simobniki - 13,56 ga tengdir. 

 

Zamonaviy 



natijalar 

bilan 


Beruniy 

ma`lumotlarini  taqqoslaganimizda  ular  anchagina 

aniq  ekanligiga  amin  bo`lamiz.  Afsuski,  ular 

Yevropada  ancha  kech,  ya`ni,  XIX  asrda  al 

Haziniyning 

"Donishmandlik 

tarozi 

haqida 


kitob"idan ma`lum bo`lgan. Bu kitobda Beruniyning 

qalamiga mansub "Hajmdagi metall va qimmatbaho 

toshlar 

nisbatlari 

haqida" 

kitobidan 

olingan 

parchalarda  Beruniy  asbobining  tasnifi  va  olingan 

natijalari berilgan. 

 

Al  Haziniyning  o`zi  esa  Beruniy  boshlab 



bergan 

tadqiqotlarni 

maxsus 

ixtiro 


qilgan 

"donishmand  tarozi"  asbobi  yordamida  davom 

ettirgan. 

 

Beruniyning 



zichliklarni 

aniqlashda 

ishlatiladigan 

suv 


haqida 

keltirgan 

amaliy 

ko`rsatmalari  ajoyibdir.  U  "uning  xususiyatlariga  yilning  to`rt  fasli  ta`siri  hamda 

havo holatiga  bog`liqligi tufayli"  bir  xil  sharoitda  bitta  manbadan  olingan suvdan 

foydalanish zarurligini ta`kidlaydi. Shunday qilib, Beruniy suvning zichligi undagi 

qo`shimcha unsur va haroratga bog`liqligini bilgan. 

 

Shuningdek, Beruniy aniq astronomik va geografik o`lchashlarni o`tkazgan. 



U  ekliptikaning  ekvatorga  og`ish  burchagini  va  uning  asriy  o`zgarishlarini 

aniqlagan.  Hindistonga  qilgan  sayohatida  Beruniy  Yer  radiusini  aniqlash  usulini 

ishlab chiqqan. 

 

Muhammad ibn Axmad al 



Beruniy 


 

Beruniy Oy va quyosh tutilishlarini kuzatgan, Oy tutilishlarda Oyning rangi 

o`zgarishini, to`liq quyosh tutilishlarida esa quyosh toji hodisasini tasvirlab bergan. 

U  quyosh  atrofida  Yerning  harakat  qilishi  haqida  fikr  bildirgan  va  geotsentrik 

nazariyani  ancha  zaif  deb  hisoblagan.  Beruniy  Hindiston  haqida  kattagina  risola 

yozgan  va  Yevklidning  "Asoslari"  hamda  Ptolemeyning  "Almagest"  asarlarini 

sanskrit tiliga o`girgan. 

 

Beruniyning  bilimga  intilishi  juda  erta  paydo  bo`lgan  va  o`smirligidayok 



qadimgi Xorazmning ilmiy doiralarida ancha mashhur bo`lgan. 21 - 22 yoshidayok 

astronomik  o`lchovlarni  o`tkazgan.  U  davrda  Xorazmda  davlat  to`ntarishi  sodir 

etiladi  va  Beruniy  Xorazmni  tark  etishga  majbur  bo`lib,  o`n  yilga  yaqin  umrini 

musofirlikda o`tkazadi. qaytib kelgandan so`ng Beruniy davlat arboblaridan biriga 

aylanadi.  O`sha  davrdan  u  qadimgi  Xorazmning  mashhur  olimi  Ibn  Sino  (980  - 

1037)  bilan  ilmiy  yozishmani  boshlab  yuboradi,  u  yozishmalarda  bir  kator  ilmiy 

tabiiy masalalar va Aristotel fizikasi muhokama qilinadi. 

 

1017  yilda  Huroson  va  Afg`oniston  hukmdori  Mahmud  Xorazmni  bosib 



oladi va Beruniy boshqa asirlar qatorida g`aznaga yuboriladi, u yerda Beruniy o`n 

uch  yil  qolib  ketadi.  Beruniy  og`ir  sharoitlarga  qaramay,  geografiya  va 

astronomiyaga  doir  bir  qator  ishlarni,  xususan,  mashhur  "Hindiston"ini  yozib, 

ilmiy ishlarini davom ettiradi. 

 

"Hindiston"ni  bitirish  arafasida  Beruniyning  sharoiti  o`zgaradi.  Tahtga 



Mahmudning  o`g`li  Ma`sud  o`tiradi.  U  Beruniyga  ancha  yon  bosar  va  yordam 

berar edi. Shuning uchun olim "qonuni Ma`sudiy" nomi bilan tanilgan astronomiya 

va  sferik  trigonometriyaga  doir  kattagina  risolasini  Ma`sudga  bag`ishlaydi. 

Beruniy  tomonidan  shuningdek  "Mineralogiya"  va  "Shifobahsh  moddalar  haqida 

kitob"lari  yozilgan.  Sharqshunos  I.Yu.Krachkovskiy  aytishicha,  Beruniy  unga 

zamondosh  bo`lgan  va  birinchi  navbatda  fizika-matematika  va  tabiiy-tarixiy 

fanlarni qamrab olgan ensiklopediyachi olim bo`lgan. 

 

Beruniyning zamondoshi misrlik Ibn al Haysam (965 - 1039) ham yirik fizik 



bo`lgan, Yevropada u Alxazena nomi bilan tanishdir. Uning ishlari asosan optikaga 

taalluqlidir. Al Haysam qadimgilarning ilmiy merosini rivojlantiradi, uning uchun 

u  tajribalar  o`tkazadi  va  lozim  bo`lgan  asboblarni  ixtiro  qiladi.  U  ko`rish 

nazariyani 

ishlab 

chiqadi, 

ko`zning 

anatomik 

tuzilishini  ta`riflab  beradi  va  tasvirni  qabul  qiluvchi 

gavhar  degan  taxminni  bildiradi.  Al  Haysamning 

nuqtai nazari XVII asrgacha, ya`ni, tasvir to`rda paydo 

bo`lishi  haqidagi  g`oya  tan  olingunga  qadar  hukmron 

bo`lgan. 

 

Ta`kidlab  o`tish  joizki,  Al  Haysam  obskura 



kamerasining  ishlash  tamoyilini  bilgan  birinchi  olim 

bo`lgan,  ushbu  kameradan  quyosh  va  Oy  tasvirlarini 

olish uchun astronomik asbob sifatida foydalangan. Al 

Haysam  yassi, sferik, silindrik va konik ko`zgularning 

ta`sirlarini  ko`rib  chiqqan.  U  yorug`lik  manba  va 

ko`zning 

berilgan 

vaziyatlariga 

qarab 

silindrik 



ko`zguning  akslangan  nuqta  vaziyatini  aniqlash 

 

Al Haysam 




masalasini  qo`ygan.  Matematik  tarzda  bu  masala  quyidagicha  ta`riflanadi:  bitta 

tekislikda  joylashgan  ikkita nuqta  va aylana  ma`lumotlaridan  aylananing  shunday 

nuqtasini  topish  kerakki,  berilgan  nuqtalar  bilan  birlashtirgan  bu  chiziq 

aniqlanayotgan nuqtaga o`tkazilgan radius bilan teng burchaklarni hosil qilsin. 

 

Masala to`rtinchi darajali tenglama ko`rinishidagi yechimga ega. Al Haysam 



uni  geometrik  usulda  yechgan.  Keyinchalik  Al  Haysam  masalasini  Gyuygens  va 

Nyuton ustozi Barrou kabi XVII asrning yirik olimlari yechganlar. 

 

Al Haysam nur sinish masalalari bilan shug`ullangan. U sinish burchaklarni 



o`lchash  usulini  ishlab  chiqqan  va  tajribada  sinish  burchagi  tushish  burchagiga 

proporsional  emasligini  ko`rsatgan.  Garchi  Al  Haysam  sinish  qonunining  aniq 

ta`rifini  topmagan  bo`lsada,  u  tushayotgan  va  singan  nurlar  nur  tushayotgan 

nuqtadan  tiklangan  perpendikulyar  bilan  bir  tekislikda  joylashishini  ko`rsatib,  

Ptolemey natijalariga salmoqli xissa qo`shgan. Al Haysam yassi-kavariq linzaning 

kattalashtirish  xususiyatini,  ko`rish  burchagi  tushunchasini  va  uning  buyumgacha 

masofaga bog`liqligini bilgan. Shafakning davomiyligidan u atmosferani bir jinsli 

deb qabul qilgan holda balandligini aniqlagan. 

 

Al Haysamning "Optika kitobi" lotin tilga XII asrda o`girilgan edi. Biroq, bu 



risola  Ptolemey  ishining  nushasidir  deb  hisoblanib  kelingan.  Faqatgina 

Ptolemeyning  asari  topilib  chop  etilgandan  so`nggina  Al  Haysam  optikasi 

qadimgilarning  yutuqlarini  rivojlantirgan  asl  nusha  asari  ekanligi  ma`lum  bo`ldi. 

Alxazen aynan arab olim Ibn Al Haysam ekanligi faqatgina XIX asrda aniqlandi. 

 

Beruniy va Al Haysam misollarida Sharqda tajribali tabiatshunoslik qanday 



rivojlanganligini  ko`rishimiz  mumkin.  Yevropaga  arablar  orqali  kirib  kelgan 

mexanik  soat,  kompas,  porox,  qog`oz  kabi  kashfiyotlar  hamda  antik  ilmiy  meros 

yevropalik sivilizasiya rivojida ulkan ahamiyatga ega bo`ldi. 

 

Ta`kidlab  o`tish  lozimki,  arablarda  astronomiya  o`z  rivojini  topdi. 



Rasadxonalar  barpo  etildi,  osmon  yoritkichlarni  kuzatish  ishlari  olib  borildi.  Biz 

Beruniyning  astronomik  va  geodezik  o`lchashlari  haqida  gapirgan  edik.  Yirik 

astronomlardan  biri  bo`lgan  mashhur  Amir  Temurning  nabirasi  Ulug`bek  (1394  - 

1449)  edi.  U  Samarqandda    rasadxona  qurdirib,  o`z  zamoniga  yarasha  yuqori 

darajadagi asboblar  bilan ta`minladi. U tomonidan  yulduzlarning  aniq katalogi  va 

sayyoralarning  harakatlanish  jadvali  tuzildi.  Ulug`bek  tomonidan  bajarilgan 

kuzatuvlar  natijalari  arab  astronomiyaning  yuqori  darajada  ekanligidan  dalolat 

beradi. 


 


Mirzo  Muhammad  ibn  Shohrux  ibn  Temur 

(Tarag`ay)  Ulug`bek  Kurag`oniy  (22.03.1394  - 

27.10.1449),  1409  yildan  poytahti  Samarqand 

shahrida  bo`lgan  Moveraunnahr  hukmdori,  otasi 

vafotidan  so`ng  1447  yildan  boshlab  esa,  bobosi, 

ya`ni,  Oltin  O`rda  va  Boyazid  boshchiligidagi  turk 

qo`shinlarini  tor-mor  etgan,  Temuriylar  sulolasining 

asoschisi  buyuk  Amir  Temur  (1336-1405)  qo`lga 

kiritgan  va  Sirdaryo  va  Amudaryo  oralig`ida 

joylashgan 

ulkan 

Moveraunnahr 



davlatining 

hukmdori  bo`ldi.  Samarqandda  o`zi  ma`ruzalar 

o`qigan oliy maktabga, ya`ni, Madrasaga asos soladi. 

1417  yilda  o`sha  davrda  tanilgan  astronomlarni 

to`plab, 1420 yilga kelib Samarqand yaqinida o`sha davr uchun dunyoda eng katta 

rasadxonani  qurdiradi.  Bu  rasadxonaning  asosiy  asbobi  -  kvadrantining  yoyi 

radiusi  40,2  metrni  tashkil  etib,    uning  bir  qismi  qoya  toshda  o`yilgan  11  metr 

chuqurlikda  joylashgandi.  Asbobning  meridian  bo`ylab  yo`nalgan  yoyi  tepalikda 

joylashgan  diametri  48  metr  va  balandligi  30  metrga  ega  silindrik  shakldagi  uch 

qavatli  binoda  qurilgan  bo`lib,  uning  o`lchami  mashhur  Fahr  sekstantidan  ikki 

marta katta edi. Uning yordamida  tush paytda quyoshning vaziyatini 1" aniqlikda 

o`lchash  mumkin  bo`lgan.  Rasadxonada  undan  tashqari  diametri  3  metrga  ega 

ikkita  armillyar  sfera,  balandligi  55  metr  bo`lgan  gnomon  va  boshqa  ulkan 

astronomik  asboblar  mujassam  bo`lgan.  Shuningdek  u  yerda  boy  kutubxona  ham 

bo`lgan.  Rasadxona  ko`rinishidan  ko`pgina  xonalarga  ega  va  balandligi  50  metr 

bo`lgan 3 qavatli silindrik bino ko`rinishida bo`lib, uning tepasidan ochiq gorizont 

ko`ringan.  

1437  yilning  yozida  rasadxona  xodimlari  bilan  birgalikda  ichiga  1018 

yulduzni  qamrab  olgan  jadval  tuzildi,  bu  Ptolemeydan  keyingi  navbatdagi  jadval 

bo`lib,  unda  700  yulduzning  koordinatalari  qayta  aniqlangan  va  Hijriy  841  yil 

epoxasiga, ya`ni, Melodiy 1437 yilga keltirilgan edi. Bu jadvalni tuzishdan maqsad 

eski  kataloglarning  hatolarini  aniqlash  va  to`g`rilashdan  iborat  bo`lib,  u 

rasadxonaning 1437 - 1449 yillarda qilingan bosh ishi bo`lmish "Yangi Ko`ragon 

jadval",  ya`ni,  "Ziji  -  jadidi  -  Ko`ragoniy"ga  kiritildi,  uning  yordamida  vaqtning 

ixtiyoriy momentida yoritkichlarning vaziyatlarini hisoblab chiqarish mumkin edi. 

To`rt  qismdan  iborat  katta  "Kirish"  da  yangi  natijalar  kiritilib,  nazariy  va  amaliy 

astronomiyaning  asoslari,  ya`ni,  Ulug`bek  tomonidan  tuzilgan  turli  xalqlarning 

taqvimlari  va  ular  orasidagi  o`tish  jadvallari  bayon  etilgan;  amaliy  astronomiya 

muammolari  va  matematik  apparat,  ya`ni,  Ulug`bekning  trigonometrik  jadvallari; 

Yevropa  va  Osiyo,  chunonchi  Rusiyaning  ham  683  shaharlari  geografik 

koordinatalari berilgan; musulmonlar uchun muhim bo`lgan Makkaga yo`nalishni, 

ya`ni,  qiblaning  azimutini  aniqlash  usullari;  sayyoralarning  Ptolemeycha 

geotsentrik  nazariyasi  berilgan  edi.  Uncha  katta  bo`lmagan  to`rtinchi  qismda 

an`anaga  ko`ra  astrologiya  masalalari  ko`rilgan.  Bu  ishning  bosh  o`rnini  yulduzli 

katalog  hamda  quyosh,  Oy  va  sayyoralarning  harakati  jadvallari  o`rin  olgan. 

Sharqda  undan  XVIII  asrga  qadar  foydalanishgan.  Yevropada  jadvallardan 



 

Mirzo Ulug’bek 




parchalar  ilk  bor  Yan  Geveliy  tomonidan  tarjima  qilingan  bo`lib,  1648  yilda 

qisman  Oksford  universitetining  geometriya  va  astronomiya  kafedrasining 

professori  Djon  Grivs  tomonidan  qisman,  1665  yilda  esa  to`liq  nashr  qildirilgan, 

so`ngra,  1853  yilga  kelib,  Parijda  "Kirish"ning  nazariy  qismi  ham  nashrdan 

chiqarildi. 1917 yilda AQShda Ulug`bekning yulduzli katalogi bosib chiqarildi. 

     


Yulduzli  yilning  davomiyligini  365  kun  6  soat  10  minut  8  sekund  deb 

aniqlik  kiritgan,  Yulian  taqvimning  nomukammalligini  ta`kidlab  o`tgan. 

Ekliptikaning  ekvatorga  og`ishini  atigi  32"  hatoligi  (23°  30'  17"),  yillik 

presessiyani  1,1"  hatoligi  (51,4")  bilan  aniqlagan,  osmonda  bahorgi  tengkunlik 

nuqta  vaziyatini  qayta  aniqlagan,  turli  yillar  sanog`i  va  taqvimlar  haqida  bayon 

etib, ko`pgina astronomik birliklar qiymatlariga aniqlik kiritgan. 

     

Sirtiga  kumushdan  yulduzlar  kiritilgan  bronzadan  yasalgan  Ulug`bekning 



osmon globusi ma`lum bo`lib, hozirda u Angliyadagi shahsiy antiqalar to`plamida 

saqlanadi. 

     

Uning xodimi Al Qoshiy (g`iyosiddin Jamshid Ibn Ma`sud Al Qoshiy, 13 ? - 



1437)  rasadxonani  boshqarib  turgan,  hisoblarda  o`zining  ixtirosi  deb  sanalgan 

o`nlik  kasrlardan  foydalangan  (bizgacha  "Arifmetikaga  kalit"  ("Mifax  al  hisob", 

1427)  kitobi  yetib  kelgan,  biroq  o`nlik  kasr  Hindiston  va  Xitoyda  IV  asrdayoq 

ma`lum  bo`lgan),  ildizlar  chiqarish  usullarini  bayon  etgan.  Katta  aniqlikda  1' 

qadami  bilan  trigonometrik  jadvallarni  tuzgan,  ulardan  250  yil  davomida 

foydalanilgan. Ulug`bek rasadxonasida 1 daraja sinusni aniqlanishi kub tenglamani 

yechimi  holiga  keltirilgan.  Original  iterasion  usul  bilan  oltmishtalik  sanoq 

sistemasida bir daraja  sinusning qiymatini 

9

60

26



8

60

16



7

60

44



6

60

14



5

60

11



4

60

43



3

60

49



2

60

2



1

60

1



1

sin








 

ko`rinishga  keltirilgan,  u  17  belgigacha  to`g`ridir.  Ulug`bekning  trigonometrik 



jadvallari 

9

10



 

aniqlikga ega. 



     

Oliy musulmon diniy yig`in fatvosi bilan o`z o`g`li yollagan qotil tomonidan 

o`ldirilgan.  Ulug`bek  hoki  Samarqanddagi  temuriylar  xilxonasi  Go`r  Emirga 

qo`yilgan.  Rasadxona  vayron  qilingan.  Uning  aniq  joyi  samarqandlik  arxeolog 

V.L.Vyatkin  (1869-1932)  tomonidan  topilgan.  Hozirda  rasadxonaning  kattagina 

qismi qayta tiklangan va muzeyga aylantirilgan. 

 

O`rta  asrdagi  arab  olimlarning  astronomik  tadqiqotlari  hamda  arablarning 



fan  va  texnikadagi  yutuqlari  keyinchalik  Yevropada  ham  ma`lum  bo`lib, 

yevropalik astronomiyaning rivojiga omil bo`ldi. 

 


Download 296,72 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish