Fizika fakulteti


O`rta asrdagi yevropalik fan



Download 296,72 Kb.
Pdf ko'rish
bet3/3
Sana30.12.2021
Hajmi296,72 Kb.
#193248
1   2   3
Bog'liq
orta asr fizikasi

O`rta asrdagi yevropalik fan 

 

Sharq  davlatlar  ertangi o`rta  asrlarda  (VII  -  XI  asrlar)  o`zining  iqtisodiy  va 



madaniy  rivojida  Yevropadan  ancha  ilgarilab  ketgan  edilar.  Masalan,  Beruniy 

Ptolemeyni tarjima qilayotgan, Yer radiusini aniqlayotgan, olamning geliotsentrik 

tizimi  haqida  fikrlayotgan  bir  paytda  Yevropada  ustida  shaffof  billur  qopqoq 

yopilgan  va  dengiz  bilan  o`ralgan  yassi  Yer  haqidagi  jo`n,  sodda  tasavvurlar 

hukmron  edi.  Katolik  cherkovning  namoyandalaridan  biri  -  muqaddas  Avgustin 

antipodlar haqidagi tasavvurlarni bo`lmag`ur narsa deb e`lon qilgan bo`lsa, boshqa 




bir obruli katolik Foma Akvinskiy "Falsafa - dinning xizmatkoridir" degan tezisni 

ilgari surdi. 

 

Biroq  X  asrdan  boshlab  Yevropa  va  Sharqning  iqtisodiy  va  madaniy 



aloqalari rivojlana boshlaydi. Bunda XI asrning ikkinchi yarmidan yevropaliklarga 

yangi iqtisodiy, texnik va madaniy ma`lumotlarni yetkazgan mashhur bosqinchilik 

(salib) yurishlarining ahamiyati kattadir. 

 

Yevropada sodir etilayotgan hunarmandchilik va savdoning rivoji iqtisodiyot 



va  madaniyatning  tiklanishiga  olib  keladi.  Yevropada  ilk  bor,  dastavval 

Ispaniyaning  Kordovasida  arablar  tomonidan  tashkil  etilgan  universitet,  undan 

so`ng  Italiyada,  Parijda,  va  Angliyada  universitetlar  paydo  bo`ladi.  O`rta  asrdagi 

Yevropa  universiteti zamonaviy  universitetidan  ancha  farqlanar  edi, lekin  bizning 

kunlarimizgacha doktor va magistr ilmiy darajalari, professor va dotsent unvonlari, 

bilimlarni berishning asosiy shakli sifatida ma`ruzalar, universitetni tashkiliy qismi 

sifatida fakulòetlar saqlanib keldi. O`rta asr universitetlarida keng tarqalgan disput 

ko`rinishidagi o`qitishning shakli yo`q bo`ldi, biroq hanuzgacha ilmiy munozara va 

seminarlar zamonaviy fanda ham, oliy maktabda ham katta ahamiyatga ega. 

 

Ma`ruzalar  (leksiyalar,  so`zma-so`z  o`qish,  qiroat)  o`rta  asr  universitetida 



majburiylik  sababli, ya`ni,  kitoblarning  yetishmasligi  va  ularning  narxi  balandligi 

tufayli  bilimni  berishning  asosiy  shakli  bo`lgan.  Shuning  uchun  diniy  va  ilmiy 

ishlarning  qiroatxonligi  va  sharhlash  axborotni  yetkazishning  asosiy  shakli 

bo`lgan. 

 

Katolik  cherkovlarda  diniy  marosimlarni  o`tkazish  kabi  o`qitish  ham  lotin 



tilda olib borilgan. XVIII asrga qadar lotin tili xalqaro ilmiy til deb e`tirof etilgan, 

bu tilda Kopernik, Nyuton, Lomonosov ijod qilganlar. 

 

Hanuzgacha yevropalik universitetlarida tantanali nutqlar lotin tilda o`qiladi, 



diplomlar  ham  lotin  tilda  yoziladi.  Tantanali  marosimlarida  professorlar  o`rta 

asrdagi  doktorlik  mantiya  va  qalpoqlarida  paydo  bo`ladilar.  Zamonaviy  fan  ana 

shunday  tarzda  ilmiy  taraqqiyotning  bosh  omillaridan  biri  bo`lgan  birinchi 

universitetlar haqidagi xotirani saqlab kelmoqda. 

 

Fanning kelajakda yashnab ketishi uchun omillardan yana bittasi texnikaning 



rivojlanishi  bo`ldi.  Tabiatshunoslikning  rivojlanishida  mexanik  soat,  ko`zoynak, 

kitob  bosish,  qog`oz  ishlab  chiqarishdek  ixtirolar  katta  ahamiyatga  ega  bo`ldi. 

Sivilizasiyaning  rivojida  tarixi  qadimgi  Xitoyda  boshlangan  kompas  yetarlicha 

ahamiyatni  kasb  etdi.  II  asr  qo`l  yozmalarida  magnitlangan  nayzachaning 

yo`nalishni  ko`rsatish  xususiyati  haqida  yozuvlar  uchraydi.  XI  asrdayoq 

xitoyliklarga  magnit  og`ishi  ma`lum  bo`lgan.  Arab  dengizchilari  XII  asrdan 

boshlab kompasdan foydalanganlar. Yevropaga u XII - XIII asrlarda yetib kelgan. 

Sivilizasiya tarixida kompasning roli nechog`lik kattaligi aynan kompas tufayligina 

Kolumb  o`zining  tarixiy  ahamiyatidagi  sayohatini  amalga  oshirishga  imkon 

tug`ilganligidan 

dalolatdir. 

Mashhur 


akademik 

A.N.Krilov 

yozishicha, 

"Kompasning  o`zi  bir  kichik  asbob,  biroq  usiz  Amerikani  kashf  etib  bo`lmasdi". 

Shuni  ta`kidlab  o`tish  joizki,  yevropaliklardan  birinchi  bo`lib  Kolumb  magnit 

strelkaning og`ishini aniqlagan. 

 

Ilmiy  taraqqiyot  rivojlanishining  uchinchi  omili  antik  ilmiy  meros  bilan 



tanishish bo`ldi. XII asrda Yevklidning "Asoslari", Arximed, Ptolemey va boshqa 


yunon asarlarining lotin tildagi o`girmalari, shuningdek, Xorazmiy va Al Haysam 

tarjimalari paydo bo`ladi. 

 

Jamiyat  va  fan  rivojidagi  inqilobiy  o`zgarishlarni  aniqlab  beruvchi  asosiy 



faktor  shu  bo`ldiki,  feodal  jamiyat  ichidan  feodalcha  ishlab  chiqarish 

munosabatlardagi  ziddiyatlarni  ko`rsatib  bergan  va  jamoa  yashashning  yangi 

shakllarini hamda yangi fanni talab etgan yangi ishlab chiqaruvchi kuchlar yetilib 

chiqdi.  Ungacha  esa,  universitetlarda  tamoyiliga  ko`ra  fanga  qarshi  bo`lgan 

sxolastik  fan  muomalada  edi,  bu  tamoyilga  ko`ra  haqiqat  Muqaddas  Yozmada 

hamda  diniy  peshvolar  ishlarida  kashf  etilgan  (unga  cherkov  ehtiyojlariga 

moslashtirilgan Aristotel ham kiritilgandi), olimlarning vazifasi esa, shu haqiqatni 

o`rganish va sharhlashdan iborat deb hisoblangan. 

 

Erkin,  mustaqil  fikr  shavqatsizlarcha  bostirilgan  shunday  sharoitlarda 



fanning  rivojlanishi  og`ir  kechdi.  Bu  davr  fan  tarixiga  "turg`unlik  davri"  sifatida 

kirdi.  Biroq,  shunday  sharoitlarda  ham  yashab  ijod  qilgan,  umumiy  darajadan 

yuqoriroq  turib  bilimning  yangi  yo`llarini  axtargan  insonlar  bo`lgan.  Ana 

shundaylardan  biri  mashhur  rohib  Rodjer  Bekon  (1214  -  1294)  edi.  Bekon 

Angliyada  tug`ilgan,  Oksford  va  Parij  universitetlarida  taxsil  olgan,  1250  yilda 

rohiblikga  qabul  qilingan.  Oksfordda  ilmiy  tadqiqotlar  bilan  shug`ullangan. 

Fikrlashning  mustaqilligi  uning  boshiga  mushkulliklar  keltiradi,  dinsizlikda 

ayblanib qamaladi. Ozod etilgandan so`ng u Fransiyaga ketadi, biroq u yerda ham 

quvg`inlikga uchraydi, yana qamaladi va qamoqdan qarib churiganda ozod etiladi. 

Bekon,  olimning  ishi  faqat  diniy  peshvolarning  ishlarini  sharhlashdan  iborat 

emasdir, deb ta`kidlaydi. Uning fikricha, fan nazariy xulosalarni isbotlovchi qat`iy 

argument va aniq tajribaga suyanishi lozim. Bekon nodon tarjimonlar orqali buzib 

o`girilgan  Aristotel  kitoblarini  barchalar  orqali  ilohiylashtirilishiga  keskin  qarshi 

chiqqan.  

Bekon  tajribaning  ulkan  ahamiyatini  ta`kidlash  bilan  cheklanib  qolmaydi. 

Uning o`zi ham kimyoviy, optik, fizik tajribalarni hamda astronomik kuzatuvlarni 

o`tkazgan. 

 

Bekon  obskura  kamerasining  ishlash  tamoyilini, 



qavariq  linzalarning  kattalashtirish  xususiyatlarini  bilgan, 

botiq  ko`zgular  parallel  dastalarni  ko`zgu  markazi  bilan 

cho`qqisida  joylashgan  nuqtaga  fokuslashini  topgan,  optik 

asboblarning qurilish  imkonini  avvaldan  bashorat  qilgan. U 

kamalak  hodisasini  billurda,  shudring  va  suv  tomchilarida 

nurning  sinishi  tufayli  hosil  bo`ladigan  rangli  jilolari  bilan 

taqqoslab  tushuntirishda  bir  qadam  oldinga  tashladi.  Bunda 

u  nurning  suv  tomchilariga  tushayotgan  yo`nalish  bilan 

ko`zga  tushayotgan  akslangan  kamalak  jilosi  yo`nalishi 

orasidagi burchak 42

 tashkil etishini aniqlagan. 



 

Bekonning kichik zamondoshi Vitello (XIII asr) optikaga doir "Perspektiva" 

kitobining  muallifi  bo`lgan.  U  ham  kamalakni  tadqiq  etgan  va  u  aloxida-aloxida 

suv  tomchilarida  nurning  sinishi  tufayli  hosil  bo`ladi  degan  xulosaga  kelgan. 

Yomg`ir tomchisida kamalakni hosil qiluvchi nur yo`lini rohib Freyburglik Ditrix 

(Teodorix)  to`g`ri  tasvirlab  bergan.  Shunday  qilib,  XIII  asrda  kamalak  jilosi 

 

 

R. Bekon 




ko`pgina  tadqiqotchilarni  o`ziga  jalb  etgan.  qo`shib  o`tish  joizki,  XIII  asr  oxiriga 

kelib ko`zoynak ixtiro qilindi. 

 

XIII  asr  umuman  ma`naviy  hayot  jonlanishi  bilan  xarakterlanadi.  Bu  asrda 



Bekondan  tashqari  zamonaviy  g`arb  falsafasida idealistik  falsafasi  keng  tarqalgan 

mashhur  Foma  Akvinskiy;  idealistik  nazariyada  umumiy  tushunchalar 

mavjudligiga  qarshi  chiqqan  Vilãelì  Okkam;  optika  bilan  shug`ullangan  Robert 

Kattaboshli kabi insonlar ijod qilganlar. Bu o`rinda harbiy lagerda "Magnit haqida 

maktub"ni (1269) yozgan shahs Pyotr Peregrin - ritsar Pyer Marikur qiziqarlidir. 

 

Kitobda muallif qaysi belgilar bo`yicha yaxshi "magnit tosh"ni tanlab olish, 



magnit  qutblarini  qanday  aniqlash  mumkinligini  ko`rsatadi.  Barcha  bu  amaliy 

ko`rsatmalar  Marikur  tabiiy  magnitlarning  xossalarini  yaxshi  bilishidan,  magnitni 

qo`llashda katta tajribaga ega ekanligidan dalolat beradi. Marikur magnitning turli 

qutblari  tortilishini,  bir  xilligi  esa,  itarilishini  ko`rsatuvchi  tajribani  o`tkazishga 

ko`rsatma beradi. 

 

Pyer  de  Marikur  suzib  yuruvchi  magnitning  shimolga,  "dengizchilarning 



yulduziga,  chunki  u  qutbga  yaqin  joylashgan..."  ko`rsatish  xususiyatini  tasvirlab 

bergan.  Undan  so`ng  Peregrin,  agar  uzunchoq  butun  magnitni  ikkiga  sindirib 

olinsa, ikkita qutbga ega ikkita magnit hosil bo`lishini ko`rsatadi. 

 

Asarining  ikkinchi  qismida  Marikur  "gorizontdagi  quyosh,  Oy  va  ixtiyoriy 



yulduzning  azimutini  aniqlashga  imkon  beruvchi"  magnit  asbob  konstruksiyasini, 

shuningdek, magnitga  ega abadiy  dvigatel  loyihasini  tasvirlaydi. Pyer  de  Marikur 

risolasi  magnetizmning  ertangi  tarixida  sezilarli  belgi  bo`ldi.  "Maktub"dan  xatto 

bir  necha  yuz  yil  o`tgandan  so`ng  ham  magnit  tosh  haqida  tarqalgan  fantastik 

hikoyalar  fonida  Marikur  asari  magnetizm  yuzasidan  o`tkazilgan  birinchi  bor 

jiddiy  tajribaviy  tadqiqot  bo`lib  qo`rinadi,  Marikurning  o`zi  esa,  xulosalarini 

tajribalar asosida qurgan tajribachi olim sifatida gavdalanadi. "Maktub"da Marikur 

bizga  yetib  kelmagan  "Ko`zgular  ta`siri  haqida"  asarini  tilga  oladi,  bu  esa,  u 

nafaqat  magnit,  balki  optika  bilan  ham  shug`ullanganligidan  dalolat  beradi. 

Marikurning  tahallusi  "Peregrin"  bo`lib, "sayohatchi"  ma`nosini  anglatadi,  u  ko`p 

sayohat qilgan va, ehtimol, Sharqda ham bo`lgan. 

 

XIV  asrda  reaksion  harakat  boshlanadi.  Cherkov  tomonidan  dinsizlarga 



qarshi  kurash  kuchayadi,  qiynoqlar  joriy  etiladi.  Atomistlar  kabi  atomlarning 

qo`shilishi  va  ayirilishdan  boshqa  hech  narsa  yo`q  deb  ta`kidlagan  Otrikurlik 

Nikolayning  ta`limoti  ta`qiqlanadi  va  asari  yoqib  yuboriladi.  U  o`zining 

ta`limotidan voz kechishga majbur bo`ladi. Shuningdek, cherkov ikki xil bilishning 

yo`li mavjud, biri ilmiy, ikkinchisi diniy, va ilmiy o`rganish uchun erkinlikni talab 

etgan  Vilãelì  Okkam  ta`limotini  ham  ta`qiqlab  qo`yadi.  Shunga  qaramay,  XIV 

asrda  hayot  bir  joyda  qotib  qolmadi.  Texnikaning  rivoji  davom  etaverdi,  Parijda, 

Germaniyada,  Moskvada  minorali  g`ildirakli  soatlar  paydo  bo`ladi.  1440  yilda 

Iogann  Guttenberg  (1400  -  1468)  aloxida  o`yib  olinadigan  harflar  bilan  kitob 

bosishni ixtiro qiladi. Sivilizasiya va fan rivojlanishida yangi davr boshlandi. 



 

Download 296,72 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish