Fotosintez C4 yoli m Reja: I. Kirish

O‘simliklarning “qisqachidamliligi”.Buo‘simliklarningfaqatginasovuqqaemasbalki, ularningqishlashibilanbog‘liqbo‘lganbirqanchanoqulayomillarmajmuasiganisbatanchidamliligidir.
Dimiqish.Ushbuholqishunchaliksovuqbo‘lmagandavrdaqalinqorostidaro‘yberadi. O‘simliklardaqalinqortagida, harorat 0 °Catrfidabo‘lgandanafasolishjadallashadi. Buningnatijasidakuzfaslidavomidasovuqqachiniqishdavridayig‘ilganzahiraqandmoddalariningparchalanishiro‘yberadi. Shuniaytibo‘tishkerakki, o‘simliklardaqandlarningmiqdori 20 - 25% atrofidabo‘ladi. Dimiqishnatijasidaesaqandlarningmiqdori 5-10 marotabakamayibketadi, ya’ni, 4-5% gatushibqoladi. Buesao‘simliklarningchidamsizligigaolibkeladivaqorlarerigandanso‘ngro‘yberadiganbahorgisovuqdanobudbo‘ladi. Bundantashqariholsizlangano‘simliklarzamburug‘kasalliklarigahamtezchalinadi.
Harorat 0°Cgayaqinbo‘lgansharoitdaqorostidagio‘simliklarningnafasolishianchakuchlibo‘ladi. Natijadaorganikmoddajudako‘psarflanadi. Qorostidaqorong‘ulikbo‘lganiuchunfotosintezamalgaoshmaydi. Uzoqmuddatdafotosintezvayangiorganikmoddalarninghosilbo‘lmasligi, nafasolishkuchlibo‘lib, zahiradagiorganikmoddalarningteztarqalishinatijasidao‘simliklarochqoladivashikastlanadi. Kuchlishikastlangano‘simliklarnobudbo‘laboshlaydi. Bundaynoqulaysharoitko‘proqshimoliyhududlardasodirbo‘ladi. Ayniqsa, uzoqmuddatdaqorostidayashab, ochqolgano‘simliklarsovuqqabo‘lganchidamliliginiyo‘qoladi.
Dimiqishhodisasigapastkimusbatharoratlardanafasolishjadalligipastbo‘lganvao‘zto‘qimalaridakattamiqdorlardaqandlarnizahiralovchio‘simliklarnisbatanchidamlibo‘ladi.
Ivish.Ayrimyillardabahorfaslidahavoninguzoqmuddatliisishiro‘yberadi. Agarushbudavrdayerhalimuzlaganholatdabo‘lsaqorlarningerishidanhosilbo‘lgansuvyergasingmaydi. Buningnatijasidao‘simliklarnisuvqoplaydi. Bundayhollardao‘simliklargakislorodetishmasliginatijasidagipoksiyaholatiro‘yberadivaularo‘ladi. Chunki, gipoksiyaholatidaaerobnafasolishto‘xtaydivaanaerobnafasolishkuchayadi. Bizgama’lumki, anaerobnafasolishjarayonidahujayralardaATFmoddasiningsintezikamayadivato‘qimalardaspirtlarhamdakislotalaryig‘ilaboshlaydi. Spirtlarvakislotalarta’siridamembranalaro‘tkazuvchanligiortadivahujayraatrofmuhitgaturlisuvdaeruvchimoddalarniajrataboshlaydi.
Gipoksiyasharoitidabirgrammmolekulaglyukozaningoksidlanishidanhosilbo‘lganATFmiqdoriaerobsharoitganisbatan 19 marotabakambo‘ladi. Shuninguchunho‘llanishsharoitidao‘simliklaro‘zhayotiyjarayonlarinisaqlabqolishiuchunzaxiramoddalarniayniqsaqandlarniko‘psarflaydi. Buningnatijasidaushbumoddlarningmiqdoritezdakamayibketadi.
Muzqobig‘i.Ushbuholo‘simliklarnisuvbosganholatdahavoningsovuqkelishinatijasidaro‘yberadi. Buningnatijasidayeryuzasidaturibqolgansuvmuzlaydivao‘simliklarnimuzqoplaydi. Muzqobig‘iesaamaliyjihatdankislorodnio‘tkazmaydi. Agardamuzqatlaminingqalinligi 1 smbo‘lsa, uning 1 sm²yuzasiorqalibirsoatda 0,00017 - 0, 00037 mlkislorodo‘tishimumkin. Ammo, o‘simliklarbarginingbirqismimuzningyuzasidabo‘lsa, ularorqalikislorodta’minotisaqlanibqolganligisababli, o‘simliklarnobudbo‘lmaydi. O‘simlikbarglariqanchalikko‘pmuzbilanqoplanganbo‘lsa, ularshunchalikyuqoridarajadazararlanadilar. O‘simliklarbutunlaymuzqoplaganholdaular - 3 °Charoratdahamnobudbo‘lishlarimumkin.
O‘simliklarningmuzqobig‘itagidanobudbo‘lishiningikkinchisababi, bumuzningharoratniyaxshio‘tkazishidir. Muzningissiqliko‘tkazishiqorganisbatanbir - nechabarobaryuqori. Shuninguchunhamatmosferaningsovushinatijasidao‘simliklargapastharorattezta’sirqiladivaularmuzlaydi. Shuningdek, muzningo‘simliklargasiquvchita’siri natijasidahamularnobudbo‘lshlarimumkin. Ayrimhollardamuzqobig‘io‘simlikningustidaemas, balkibutuntanasibo‘ylabro‘yberadi. Buholo‘simliklaruchunayniqsaxavflidir.
Bo‘rtish.Buholhavoningbahorgiisishinatijasidasuvningtuproqqasingishi, so‘ngraesasovuqharoratnatijasidaushbutuproqqatlaminingmuzlashivauningtuproqningerimaganqismibilanmuzqatlamihosilqilishinatijasidaro‘yberadi. Ushbuqatlamtuproqningyuqoriqatlaminiko‘taradi. CHunki, suvmuzlagandauninghajmikengayadi. Buningnatijasidaildizlarningyorilishi - uzilishiro‘yberadi.
Bahorgihavoningisishinatijasidatuproq - muzqatlamieriydivako‘tarilgantuproqqatlamiortadi. Natijadayorilgan -uzilganildizlaryotiqholdatuproqyuzasigachiqibqoladi. Agarulartezdatuproqqaildizotmasa, issiqhavota’siridatezdaquribqolishimumkin.
Ayrimo‘simliklardabo‘rtishganisbatanmoslanishlarvujudgakelgan. Masalan, ko‘k - sag‘izo‘simligidakuzdaC- simonildizlarhosilbo‘ladiushbuko‘rinishdaildizlarparenximahujayralariningasosiyo‘qbo‘ylabsiqilishinatijasidavujudgakeladi. Bundaildizqisqaradivapoyatuproqqatortiladi. Muzlagantuproqningkengayishidanesaildizto‘g‘rilanadi. Buholo‘simliklarningbo‘rtishinivaildizlarningyorilishi - uzilishinioldinioladi.
Qishgi - bahorgi “kuyishlar”.Qishquyoshlibo‘ladiganhududlardadaraxtlarshoxlariningjanubiytarafidavayoshpoyalardakuyishbelgilarikuzdakuzatiladi. Chunki, o‘simliklarningpo‘kaklanmaganqismlariquyoshnurlarita’siridaqiziydivaqishvaqtidasovuqachidamlilikniyo‘qotadihamdakechasibo‘ladigansovuqqachidamaydi. Buningnatijasidashoxlarvapoyalardakichikyoriqlarpaydobo‘ladi. Ushbuyoriqlardanesakasallikkasababbo‘luvchimikroorganizmlarkirishimumkin
Beknazarov B.O. O’simliklar fiziologiyasi.-Toshkent: Aloqachi, 2009-yil
2.Dvorakovskiy M.S. O’simliklar ekologiyasi.- M: Oliy maktab, 1983-yil
3.Zokirov T.S. Paxta dalasi ekologiyasi.- Tosh Mehnat, 1991-yil


Xulosa.
Men kurs ishimni yozish mobaynida quyidagi xulosalarga ega bo’ldim:
1. O’simliklarning ekofiziologiyasiga asos solgan olimlardan biriH.A.Maksimovdir(1880-1952). U o’zlarining shogirdlari ( I.I. Tumanov,F.D.Skazkin, B.U.Razumov, Mashkov, V.G.Aleksandrov, I.B.Krasovskaya va boshqalar) bilan birgalikda o’simliklarning qishningning noqulay omillari ta’siriga sovuqga,qurg’oqchilikga chidamlilik fiziologiyasi, o’sish va chidamlilik fiziologiyasi,suniy yorug’likda o’sish kabi jarayonlarning nazariy asoslarini ishlab chiqdilar.
2.O’simliklarningharoratga chidamligi o’sish va rivojlanish bosqichlarida har xil bo’ladi. Tinim davrida ularning chidamliligi eng yuqori bo’ladi. Eng chidamsizlik- o’simliklarning yosh maysalarida kuzatiladi. Keyinchalik o’simliklarning o’sishi va rivojlanishi bilan bir qatorda ularning chidamlilik darajalari ham to pishib yetilish bosqichigacha ortib boradi. Ammo, o’simliklarning gullash fazasi, ayniqsa gametalarning shakllanish muddati ham haroratgabog'liq sanaladi. Chunki, o'taissiqharoratlarda o’simliklar kuchli zararlanishi va hosildorlikni keskin kamaytirishi mumkin.
3.Issiqlikka chidamli o’simliklar protoplazmasining qovushqoqligi va elastikligi yuqori bo’ladi. Bug’langan suv miqdori ko’p bo’lgan o’simlik oqsillari issiqqa chidamli bo’lib, tezlikda koagulyasiyaga uchramaydi. Issiqlikka chidamli o’simliklarning nafas olish jarayonida ko’proq organik kislotalar hosil bo’ladi va ular ammiak bilan reaksiyaga kirishib, asparagin, glutamin kabi aminokislotalar hosil bo’ladi. Natijada erkin ammiak neytrallanib, o’simliklarga zarar yetkazmaydi. RNK miqdori ko’p bo’lgan o’simliklar ham issiqlikka chidamli bo’ladi. Ko’pchilik suv bilan yaxshi ta’minlangan mezofitlar transpirasiya jadalligini oshirish orqali kuchli issiqlik ta’siridan saqlanadi. Bu o’simliklarning barg harorati havo haroratiga nisbatan 4-6^oC gacha past bo’ladi.
4.Sovuq haroratining sovuqqa chidamligi bo’yicha ikkita guruhga bo’linadi, ya’ni, sovuqqa chidamli va izg’iringa chidamli o’simliklar. Sovuqqa chidamli o’simliklarga nisbatan past havo haroratiga chidamli, issiqsevar janub o’simliklari mansub bo’lsa, izg’iringa yoki muzlashga chidamli o’simliklarga 0^oC dan past haroratga ham chidamli turlar kiradi.
5.O'simliklarnng haroratgachidamlilik muammosini o’rganish katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Haroratningyildan- yilga oshib borishi qator qishloq xo’jalik o’;simliklaridan yuqori va sifatli hosil olishga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda.
Haroratiyuqoribo'lganyerlarda o’sadigan o’simlik barglarining anatomik tuzilishlarida ham o’zgarishlar paydo bo’ladi.
6.Fan-texnika va xalq xo’jaligi taraqqiyotining hozirgi davrida tabiat va jamiyatning o’zaro ta’siri bilan bog’liq bo’lgan muammolar asosiy va murakkab bo’lib bormoqda. Shulardan tabiiy muhitning zaharli gazlar, radiofaol va zaharli kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi va ularning oldini olish muammolarini ko’rsatish mumkin.
7.Demak, o’simliklardan yuqori va sifatli hosil olish uchun ular tanasida kechadigan fiziologik va biokimyoviy jarayonlarning faolligiga tashqi ekologik omillarning ta’sirini o’rganish katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega.