|
Gazlar
Gazlar (frans. gaz) — modda holatlaridan
biri. Har bir modda temperatura va bosim
oʻzgarishiga qarab qattiq, suyuq va gaz
holatda boʻladi. Mac, suv qattiq (muz),
suyuq (suv) yoki gaz (bugʻ) holatda
boʻlishi mumkin. G. molekulalari
siqiluvchan, harakatchan, zichligi juda
kichik, birbiri bilan tez aralashadi. G.
tashqi taʼsir boʻlmaganda idish hajmining
hammasini egallaydi. G. molekulalari
orasidagi tortishish kuchi qattiq va suyuq
jism molekulalarinikidan ancha kichikdir.
Normal sharoit (273, 15K temperatura va
1,01 105 Pa bosim)da G. zichligi
suyukliklar zichligiga nisbatan 1000
baravar kam yoki gaz molekulalari
orasidagi masofa suyuqliklarnikiga
nisbatan 10 baravar katta boʻladi.
Shunday boʻlsa ham normal sharoitda 1
sm3 gazda 310" dona molekula bor. G.
uchta kattalik: bosim (r), hajm (V) va
temperatura (T) bilan ifodalanadi. Bu
kattaliklar maʼlum boʻlsa, gaz holatini
aniqlash mumkin. r, V va T kattaliklarning
oʻzgarishi bir-biriga bogʻliq. Holatining
oʻzgarishiga qarab, G. har xil xususiyatli
boʻladi. Mas, kuchli siqilgan gazning fizik
xususiyatlari normal bosimdagi
gaznikidan farq qiladi. Normal bosim va
temperaturadagi G. holati Klapeyron
tenglamasi ifodalanadi Bu tenglamada
molekulalarning oʻzaro taʼsir kuchi va
xususiy hajmi hisobga olinmagan,
shuning uchun bu qonunga
boʻysunuvchan G. ideal G. deyiladi.
Tabiatda ideal G. yoʻq, lekin normal
sharoitdagi va yana ham yuqori
temperatura va past bosimdagi G.ga
Klapeyron tenglamasini tatbiq qilish
mumkin. Bosim juda yuqori va
temperatura juda past boʻlgan sharoitda
Van-der-Vaals tenglamasi R + -jkW ‘ b) = f
RT tatbiq qilinadi. Bunda Pi = -^g —
molekulalarning oʻzaro taʼsiridan paydo
boʻlgan ichki bosim, — molekulalarning
xususiy hajmi; a — berilgan G. uchun
oʻzgarmas kattalik. Van-der-Vaals
tenglamasiga boʻysunuvchi G. real G.
deyiladi. Normal sharoitda G.da issiqlik
oʻtkazuvchanlik, diffuziya hodisalari va
boshqa ichki hodisalar kuzatiladi. Bu
hodisalar molekulalarning doimo
tartibsiz harakati va bir-biri bilan
toʻqnashuvi natijasidir Normal sharoitda
G. oʻzidan elektr toki oʻtkazmaydi, lekin
bosim va temperaturaning oʻzgarishi
bilan G.ning bu xususiyati oʻzgaradi. Har
qaysi real gaz oʻziga xos kritik
temperatura (Tk) gacha sovitilganda
suyuqlikka aylanadi. Mas, suv uchun
Tk=374,2°K, shunda suv bugʻ holatida,
kislorod uchun TK=91,14°K, shunda u gaz
holatida boʻladi va h.k.
G.ning barcha turlari moddiy dunyoning
ham energetik boshqaruvchisidir, chunki
kislorod-azot G. aralashmasi yoqilgʻilarni
(ichki energiyasi moʻl moddalar
majmuasi) turli sohalarda yoki umuman
tabiatda yonishi (vulkanlar harakati, katta
oʻrmon hududlarining oʻt olishi va
boshqalar) maʼlum darajada
planetamizning hozirgi energetik holatini
ham boshqarib turadi. G.ning noyob
oksidlanish va oksidlash, yoqish va
yondirish, portlash va portlatish
xossalaridan hayotimizda, xalq
xoʻjaligida, texnikada va ulkan hajmdagi
loyihalarni amalga oshirishda
foydalaniladi. G. chiroklari, lampalari,
alangalatkichlari, oʻchoqlari,
kavsharlagichlari, yoritkichlari, turbinalari,
isitkichlari, dvigatellari, kondensatorlar,
sovitgichlar, ochgichlar, turbinali elektr
stansiyalar, turbinali avtomobillar,
lokomativ turbovozlari, lazerlari va
boshqa taraqqiyotning asosiy mohiyatini
belgilaydi. Bunda yuqorida keltirilgan
aynan G.dan tashqari neftni qayta
ishlash, yoʻlakay, tabiiy yonuvchan
(metan, etan, propan, butan) G.dan
amalda keng foydalaniladi Neftni qayta
ishlash G.i neftning termokrekingi yoki
haydash mahsulotlarining katalitik
krekingi, pirolizi hamda katalitik
gidrogenlashdan hosil boʻladi. Neftning
tezlik krekingidan hosil boʻladigan G.
tarkibi aynan olingan neft turiga, chuqur
kimyoviy qayta ishlanganda esa
jarayonlar olib borish usullari va
sharoitlariga bogʻliq boʻladi Neftni chuqur
kimyoviy qayta ishlash jarayonida G.
tarkibida toʻyinmagan G. ham hosil
boʻladi. Bu G. sanoatda organik va neft-
kimyoviy sintezlarda yarim mahsulot yoki
monomerlar sifatida koʻp qoʻllaniladi.
Respublikamizda Koʻkdumaloq "neft-
gazokondensat-gaz" konida yoʻlakay
G.dan foydalanish tajribadan oʻtmoqda.
Bu G. tarkibida metan — 89%, etan —
0,3%, propan — 0,2%, butanlar — 0,6%, G.
kondensati — 6—7% va boshqa G. (N2,
CO2, H2S) - 1,2% boʻladi. G. sanoatda
keng ishlatiladi (qarang Gaz sanoati).
Ahmadjon Alimov.
OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Axmedov R. B., AtadjanovA. R., Gaz v
narodnom xozyaystve Oʻzbekistana, T.,
1974;
Baroz V. I., Dobicha neftyanogo gaza,
M., 1983.
Ko‘proq o‘rganish Ushbu maqolada
Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-
2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.
Adabiyotlar
Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib,
Vikipediyaga yordam berishingiz
mumkin.
Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.
"
https://uz.wikipedia.org/w/inde
x.php?
title=Gazlar&oldid=2002813
" dan
olindi
Last edited 1 year ago by EdgarsBot
Matndan CC BY-SA 3.0 litsenziyasi boʻyicha
foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan
boʻlsa).
Do'stlaringiz bilan baham: | 
