G‘. M. Milliy iqtisodiyotda axborot tizimlar va texnologiyalar

Elektromexanik mashinalar davri 19 asr oxiridan 20 asr o‘rtalarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Elektrotexnikaning rivojlanishi hisoblash mashinalarida inson jismoniy mehnati o‘rniga elektr energiyani qo‘llashga olib keldi. Elektromexanik mashinalar bilan bir vaqtda yangi mashina turlari, hisoblash - analitik mashinalari paydo bo‘lib, ularda hisoblash operatsiyalari bajarilib, avtomatik usulda natijalar taqqoslanilib, tahlil qilinish imkoni yaratildi. Bunday mashinalardan eng birinchisi 1888 yil AQShda Xollerit tomonidan yaratilib, unga "tabulyator" nomi berildi. Bu mashinalarda axborot tashuvchilar sifatida perfokartalar hizmat qilgan.

Elektron hisoblash mashinalar davri XX asrning 40-yillari o‘rtalaridan boshlanib to hozirgi kungacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davr elektronikaning rivojlanish davri bilan bog‘lik bo‘lib, uning asosida hisoblash mashinalarining yangidan-yangi turlari va modellari dunyoga keldi.

Hisoblash texnikasining qisqacha tarixi. Hisoblash texnikasining qisqacha tarixi 1.6.1 rasmada keltilgan.
Mexanik mashinalargacha bo‘lgan davr. Inson hisoblay boshlashidagi dastlabki hisoblash vositasi bo‘lib odamlarning barmoqlari xizmat qilgan. Odam tabiiy hisoblash vositasi bo‘lmish qo‘l va oyoq barmoqlari yordamida faqat sanash ishlarini bajargan. Mazkur vosita
yordamida biror hisoblash nari tursin, balki ikki yoki undan ortiq raqamli sonlarni qo‘shish ham juda qiyin yoki umuman mumkin emas. Shuning uchun asta-sekin sun’iy hisoblash vositalari vujudga kela boshladi. Shubhasiz birinchi hisoblash vositalari toshlar va tayoqchalardir. So‘ngra birka, abak, Neper tayoqchalari, rus cho‘tlari vujudga keldi. Ushbu davrda quyidagilar kashf etilgan:

• 
  eramizdan avval 30 ming yil – Qazilmalardan “veston suyaki” topilmasada bir xil oraliq uzunlikliklarda belgilar qo‘yib chiqilgan, bu esa o‘sha davrda ajdodlarimiz hisoblash usullarini qo‘llashganligidan dalolat beradi;
  
• 
  eramizdan avval 4 ming yil – Shumer sivilizatsiyasida nopozitsion sanoq tizimi qo‘llanilganligi qo‘lyozmalardan aniqlangan;
  
• 
  eramizdan avval 3 ming yil – Mesopatamiya matematiklari oltmishlik pozitsion sanoq tizimini qo‘llashgan;
  

1. 
   – rasm.
   

• 
  eramizdan avval 2 ming yil – Shumer xukmdori Lagash haykalida masshtablangan chizg‘ich aks ettirilgan. U 16 ta teng bo‘lakka taqsimlangan bo‘lib, o‘ng tomondan ikkinchi bo‘lak 6 ta teng qismga taqsimlangan, to‘rtinchisi 5 ta qismga taqsimlangan, oltinchisi 4 ta qismga taqsimlangan, sakkizinchisi 3 ta qismga taqsimlangan va o‘ninchisi 2 qismga taqsimlangan. Eng kichik bo‘linmaning uzunligi taxminan 1 mm ga teng;
  
• 
  eramizdan avval 1350-yil – Misr faraoni Seti I barelefidagi palmada sonlar chiziqchalar bilan ko‘rsatilgan;
  
• 
  eramizdan avval X-IV asrlar – Xitoyda topilgan kublarda sonlar belgilari aks ettirilgan;
  
• 
  eramizdan avval V-IV asrlar – “Salamin taxtasi” yaratilgan. Uning nomi Egey dengizidagi Salamin oroli nomiga qo‘yilgan. Greklar va Garbiy Yevropaliklar uni “abak” deb nomlashgan, xitoyliklar “suan-pan”, yaponlar “serobyan” deb. Unda hisoblash toshchalari (lotin tilida tosh Calculus deyiladi, bundan esa kalkulator so‘zi kelib chiqqan) orqali amalga oshirilgan. XVI asrda Rossiyada keng tarqalgan va bizgacha yetib kelgan ko‘rinishi bu rus cho‘ti, qiziqarli tomoni shundakim, ingliz tilida cho‘t abakus deyiladi.