G‘. M. Milliy iqtisodiyotda axborot tizimlar va texnologiyalar

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI

Safarov B.Sh., Narzullayev U.X., Zaynalov N.R., Porsayev G‘.M.
MILLIY IQTISODIYOTDA AXBOROT TIZIMLAR VA TEXNOLOGIYALAR

Samarqand - 2019

Safarov B.Sh., Narzullayev U.X., Zaynalov N.R., Porsayev G‘.M. Milliy iqtisodiyotda axborot tizimlar va texnologiyalar. O‘quv qo‘llanma. – Samarqand: SamDU nashri, 2019. – 272 b.
Mazkur o‘quv qo‘llanma axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida mavjud zamonaviy yo‘nalishlarni qamrab olgan bo‘lib, bunda fan doirasida talabalarga hozirgi zamon talablari asosida axborot texnologiyasi elementlari haqida batafsil ma’lumot berilgan. Shu bilan birga talalalarga mavjud axborot texnologiyalarini qo‘llashda va joriy etishda bilimlar berish bilan bir qatorda ularda tizimli yondashuvni shakllantirishga qaratilgan.
Ushbu qo‘llanma «Milliy iqtisodiyotda axborot tizimlar va texnologiyalar» fanini o‘rganish jarayonida talabalarning mustaqil ishlashini ta’minlovchi o‘quv-uslubiy materiallarni o‘z ichiga oladi va “Kadrlar menejmenti” va “Iqtisod” bakalavriyat ta’lim yo‘nalishlari talabalari uchun mo‘ljallangan.


Taqrizchilar: Samarqand davlat universiteti
Amaliyot va informatika fakulteti
«Matematik modellashtirish va kompleks dasturkash»
kafedrasi mudiri f.-m.f.d., prof . Xujayorov B.X.

Samarqand davlat universiteti

Iqtisodiyot nazariya kafedra mudiri PhD Ergashev I.I.

ISBN –978-9943-537-79-8

2
 “SamDU“ nashriyoti, 2019 y.

MUNDARIJA

Kirish …………………………………………………………..	6
1-BOB. “MILLIY IQTISODIYOTDA AXBOROT TIZIMLAR VA TEXNOLOGIYALAR” FANIGA KIRISH..	8
1.1. “Milliy iqtisodiyotda axborot tizimlar va texnologiyalar” fanini ta’rifi, mohiyati va o‘qitish maqsadi va vazifalari ………..	8
1.2. “Milliy iqtisodiyotda axborot tizimlar va texnologiyalar” fanining mantiqiy-tuzilmaviy sxemasi ………………………..…	9
1.3. Axborot tushunchasi ……………………………………..…	12
1.4. Axborot mahsuloti …………………………………….……	14
1.5. Axborot madaniyati ……………………………………..…	16
1.6. Kompyuter va uning turlari …………………………………	19
2-BOB. AXBOROT-KOMMUNIKATSIYA TEXNOLO- GIYALARINING TUSHUNCHASI VA TASNIFI………..…	58
2.1. Axborot texnologiyalari: tasnifi va rivojlanish istiqbollari ….	58
2.2. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari evolyutsiyasi ……	63
2.3. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini milliy iqtisodiyot tarmoq va sohalarida qo‘llash ………………………………...…	64
2.4. Axborot texnologiyalarining xususiyatlari ………………….	67
2.5. Iqtisodiyot va jamiyatning rivojlanishida axborot texnologiyalarning roli ……………………………………..……	70
3-BOB. DASTURIY TA’MINOT VA UNING RIVOJLANIB BORISH TЕNDЕNTSIYALARI ……………………...….….	76
3.1. Dasturiy ta’minotning asosiy tushunchalari ……………..…..	76
3.2. Dasturiy mahsulotlarning tasnifi ……………………….…..	78
3.3. Zamonaviy opеratsion tizimlarning tavsifi …………….……	81
3.4. Amaliy dasturiy ta’minot tasnifi ……………………….……	88
3.5. Ilovalar yaratish uchun vositalar ……………………………	90
3.6. Kompilyatsiya va interpretasiya tushunchasi …………….…	91
3.7. Sеrvisli dasturiy ta’minot …………………………………..	92
4-BOB. MA’LUMOTLARNI TARMOQLI QAYTA ISHLASH TEXNOLOGIYALARI …………………………...	94
4.1. Kompyuter tarmoqlari tushunchasi va tasniflanishi …………	94
4.2. Kompyuterlarning bir-biri bilan bog‘lanishi ……………...…	94
4.3. Kompyutеr tarmoqlarining hududiy taqsimlanishi jihatidan tasnifi ……………………………………………………..….......	103

4.4. Kompyuter tarmoqlarini boshqarilishi bo‘yicha tasnifi ……..	105
4.5. Tarmoqlarni qo‘llash jarayonining tasnifi ………………..…	106
4.6. Server va kliyentlar …………………………………………	110
4.7. Tarmoq resurslari va ulardan umumiy foydalanish ………....	112
5 BOB. AXBOROT TIZIMI TUSHUNCHASI VA UNING TARKIBIY QISMLARI ………………………………….……	114
5.1. Tizim tushunchasi va uning asosiy xususiyatlari …………..	114
5.2. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining konseptual va funksional modeli ……………………………………………..…	118
5.3. Axborot tizimlarini avtomatlashtirish darajasi bo‘yicha sinflanishi …………………………………………………..……	123
5.4. Axborot tizimlarini boshqaruv jarayoni ko‘rinishi bo‘yicha sinflanishi ……………………………………………….………	125
5.5. Axborot tizimlarini boshqaruv tizimining darajasi bo‘yicha sinflanishi ……………………………………………….………	128
6- BOB. IQTISODIYOTDA AVTOMATLASHTIRILGAN TIZIMLAR ……………………………………………..………	131
6.1. Iqtisodiy obyektni boshqarishda axborot tizimining roli va o‘rni ……………………………………………………..……….	131
6.2. Avtomatlashtirilgan ish joylar ………………………………	136
6.3. Buxgalteriya axborot tizimlari (BuAT) ……………..………	142
6.4. Bank axborot tizimlari ………………………………………	149
6.5. Marketing axborot tizimi……………………………… ……	157
7-BOB. BIZNESDA ZAMONAVIY AXBOROT- KOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI ……………..	163
7.1. Elektron hukumat tushunchasi ……………………………...	163
7.2. Elektron hukumat modellari ………………………………...	173
7.3. Interaktiv xizmatlar …………………………………………	180
7.4. Elektron tijorat ……………………………………………...	186
7.5. Zamonaviy biznesni avtomatlashtirish kontsepsiyalari ……..	189
7.6. Korxona resurslarini boshqarish(ERP) ……………………...	193
7.7. Yetkazib berish zanjirini boshqarish (SCM) ………………...	199
7.8.Biznesning samaradorligini boshqarish (BPM) ………….…..	199

8-BOB. AXBOROTNI SAQLASH, ISHLOV BERISH VA HIMOYALASHNING ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALARI ………………………………………..	202
8.1. Grid texnologyalari …………………………………………	202
8.2. “Cloud” (bulutli) texnologiyalari. “Cloud” (bulutli) serverlari. “Cloud” (bulutli) hisoblashlar …………………..…….	203
8.3. Katta ma’lumotlarga ishlov berish texnologiyalari …….……	209
8.4. Datatsentrlar ………………………………………………...	222
8.5. Iqtisodiy axborot tizimlarida axborotlarni himoyalash usullari …………………………………………………………..	223
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………….	271

KIRISH

O‘zbekistonda AKT uchun dasturiy ta’minot ishlab chiqarishni xalqaro standartlarga muvofiq ravishda rivojlantirish, mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida ko‘zda tutilgan boshqa vazifalar ijrosini ta’minlash maqsadida davlat organlari va boshqa budjet tashkilotlarining axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish, rivojlanishini yanada tezlashtirish, hamda barcha sohalar faoliyatiga tatbiq etib samaradorligini oshirish maqsadida 2018-yil 19- fevraldagi №PF-5349-sonli "Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni qabul qilindi. Ushbu hujjatga binoan iqtisodiyotda biznesni rivojlantirish va zamonaviy ish o‘rinlarini yaratishda axborot texnologiyalarini asos qilish ta’kidlab o‘tilgan. Firmaning boshqaruvidagi axborot texnologiyalari – bu apparatli va dasturiy vositalar yordamida biznesda optimal natijalarga erishish maqsadida har xil shakllardagi boshlang‘ich ma’lumotlarning qayta ishlash orqali ishonchli axborotga ega bo‘lish va ular asosida qaror qabul qilish majmuasidir.

Internet tizimining jadal rivojlanishi natijasida iqtisodiyotning barcha sohalaridagi kompaniyalar o‘z xizmatlarini vebda taqdim qilish hajmi kundan-kun oshib bormoqda, bunda mehmonxonalar, aviakompaniyalar, turoperatorlar bu borada juda katta imkoniyatlarga ega bo‘lishmoqdalar. Bundan tashqari ushbu kompaniyalarda hujjat yuritish tizimi ham tubdan o‘zgarmoqda. Mobil texnologiyalarining rivojlanishi esa ushbu sohada geoaxborot tizimlarini kirib kelishini jadallashtirib yubordi.
Taqdim etilayotgan o‘quv qo‘llanma iqtisodiyot va jamiyat uchun zarur bo‘lgan axborot texnologiyalari va axborotlashtirish bilan bog‘liq masalalar ko‘rib chiqilgan. Bunda quyidagi asosiy masalalar ko‘rib chiqilgan:

• 
  axborot madaniyati;
  
• 
  masofaviy ta’lim;
  
• 
  multimedia texnologiyalari;
  
• 
  interaktiv xizmatlar;
  
• 
  bulutli texnologiyalar va b.
  

O‘quv qo‘llanma 9 bobdan iborat bo‘lib keltirilgan materiallar mualliflar tomonidan yillar davomida informatika, axborot texnologiyalari, axborot tizimlari kabi fanlardan to‘plangan tajriba asosida shakllantirilgan.
Qo‘llanmani o‘zlashtirishni yengillashtirish maqsadida maxsus belgilar qo‘llanilgan va yozuvlar har xil shriftlarda amalga oshirilgan:

• 
  asosiy matn oddiy Times New Roman shrifti orqali 1,5 intervalda va 14 pt o‘lchamida berilgan;
  
• 
  jadvallarda esa 1,0 interval va 12 pt ham qo‘llanilgan;
  
• 
  bob nomi katta va qalin harflarda yozilgan;
  
• 
  bobdagi mavzular qalin harflarda yozilgan va ularning tartib raqami bob raqamiga bog‘langan;
  
• 
  tayanch va xorijiy tildagi so‘zlar qalin shriftda berilgan.
  

O‘quv qo‘llanma iqtisodiyot, kadrlar mеnеjmеnti va marketing ta’lim yo‘nalishlari bo‘yicha bilim oladigan talabalar uchun mustaqil ta’lim olishlariga ham imkon beradi.

1.