Geografiya va tabiiy resurslar fakulteti quruqlik gidrologiyasi kafedrasi gidrometeorologiya yo

4. Botqoqliklarning daryo oqimiga ta’siri
Botqoqliklarning daryo oqimiga va uning yil davomida taqsimlanishiga ta’siri birinchi navbatda ularning turlari, geografik o‘rni va iqlim sharoiti bilan aniqlanadi.
Daryo havzasida, ya’ni pastqamliklarda, evtrof botqoqliklarning bo‘lishi ularning oqimini kamaytiradi. Buning sababini botqoqlikda mavjud bo‘lgan suvning katta qismining bug‘lanishga va transpirastiyaga sarflanishi bilan tushuntirish mumkin. Bu holat namlanish barqaror bo‘lmagan va etishmaydigan hududlarda, ayniqsa, sezilarli bo‘ladi.
Do‘ngliklardagi, ya’ni oligotrof botqoqliklarda bahorda yuza oqim kuzatilmaydi, erigan qor suvlari to‘laligicha botqoqlikka shimiladi. Shu tufayli bahorda ulardan oqib chiqadigan jilg‘alarda suv sathi keskin ko‘tarilib, ularning suvliligi ortadi. Bu jarayon botqoqlikda to‘plangan erkin suvlar zahirasi tugaguncha davom etadi. Demak, bunday botqoqliklar daryolarning mejen davridagi oqimini ko‘paytirmaydi.
Yuqorida qayd etilganlardan ko‘rinib turibdiki, botqoqlik daryo oqimiga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Boqoqliklar namlik etarli va ortiqcha bo‘lgan hududlarda daryolarning o‘rtacha ko‘p yillik oqimiga deyarli ta’sir etmaydi. Biroq, ularning maksimal oqimini kamaytiradi, minimal oqimini esa, aksincha, qisman ko‘paytiradi.
Yirik botqoqlik massivlarida ulardagi erkin suvlarning to‘planishidan hosil bo‘lgan ko‘llar ham uchraydi. Bu ko‘llar ma’lum darajada daryo oqimini boshqarib turadi.
Botqoqliklar er sirti yuza qatlamlarining ortiqcha namlikga ega bo‘lishi natijasida hosil bo‘ladi. Ularda torf hosil bo‘lishi jarayoni mavjud bo‘lib, ortiqcha namlikka hamda tuproqda kislorod etishmasligiga moslashgan o‘simliklar rivojlanadi.
Yer yuzasida botqoqliklarning umumiy maydoni N.Kats ma’lumotlariga ko‘ra 350 mln gektardan ortiqdir. Botqoqliklarning ko‘p qismi Osiyo, evropa va Shimoliy Amerikada joylashgan. Davlat Gidrologiya instituti (DGI) ma’lumotlariga ko‘ra, sobiq Ittifoq davlatlari hududida botqoqliklar maydoni 210 mln gektar (2,1 mln. km²) ga teng bo‘lib, umumiy maydonining 9,5 % ni tashkil etadi. Shuning 0,6 mln. km² yoki 12 % i evropa qismiga, 1,5 mln. km² yoki 9 % i Osiyo qismiga to‘g‘ri keladi.

Xulosa
O‘rta Osiyoda botqoqlik asosan daryolar vodiylarida, ularning konus yoyilmalarining tevarak-atroflarida va pastqam joylarda uchraydi. Ko‘pchilik hollarda, ayniqsa, tekisliklarda ko‘llar bilan botqoqliklarni bir-biridan ajratish ancha murakkab. Buning sababi shundan iboratki, yilning ma’lum davrlarida, to‘yinish sharoitiga bog‘liq holda, ayrim ko‘llar botqoqliklarga va, aksincha, botqoqliklar ko‘llarga aylanib turadi.
O‘rta Osiyo botqoqliklaridagi o‘simliklar asosan qo‘g‘a, qamishdan iborat. Torf qatlamlari kamdan kam botqoqiklarda uchraydi va ular juda yupqa.
Tekisliklarda sho‘r bosgan botqoqliklar ko‘p uchraydi. Ular asosan pastqam joylarda, ayniqsa, sho‘r ko‘llarda, qadimiy daryo vodiylarida va ko‘llarning sohillarida tarqalgan. Sho‘r bosgan botqoqliklarning suv rejimi ancha murakkabdir. Ular sho‘r ko‘llarning qurib borishi natijasida hosil bo‘ladi. Umuman olganda O‘rta Osiyo botqoqliklari yaxshi o‘rganilmagan.
Yuqorida qayd etilganlardan ko‘rinib turibdiki, botqoqlik daryo oqimiga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Boqoqliklar namlik etarli va ortiqcha bo‘lgan hududlarda daryolarning o‘rtacha ko‘p yillik oqimiga deyarli ta’sir etmaydi. Biroq, ularning maksimal oqimini kamaytiradi, minimal oqimini esa, aksincha, qisman ko‘paytiradi.
Yirik botqoqlik massivlarida ulardagi erkin suvlarning to‘planishidan hosil bo‘lgan ko‘llar ham uchraydi. Bu ko‘llar ma’lum darajada daryo oqimini boshqarib turadi.
Botqoqliklar er sirti yuza qatlamlarining ortiqcha namlikga ega bo‘lishi natijasida hosil bo‘ladi. Ularda torf hosil bo‘lishi jarayoni mavjud bo‘lib, ortiqcha namlikka hamda tuproqda kislorod etishmasligiga moslashgan o‘simliklar rivojlanadi.
Yer yuzasida botqoqliklarning umumiy maydoni N.Kats ma’lumotlariga ko‘ra 350 mln gektardan ortiqdir. Botqoqliklarning ko‘p qismi Osiyo, evropa va Shimoliy Amerikada joylashgan.

Foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxati

1. 
   Богословский В.В. Основы гидрологии суши. –Минск: Изд-во БГУ, 1974.
   
1. 
   Расулов А.Р., Ҳикматов Ф.Ҳ. Умумий гидрология. –Тошкент: Университет, 1995.
   
2. 
   Расулов А.Р., Ҳикматов Ф.Ҳ., Айтбоев Д.П. Гидрология асослари.-Тошкент Университет, 2003.
   
3. 
   Чеботарев А.И. Общая гидрология. - Л. Гидрометеоиздат, 1975.
   
4. 
   Ҳикматов Ф.Ҳ., Айтбоев Д.П., Ҳайитов Ё.Қ. Умумий гидрологиядан амалий машғулотлар. – Тошкент: Университет, 2004.