German tillarida sifat so’z turkumi haqida umumiy ma’lumot 2-6

4. Zamonaviy ingliz tilida sifat so’z turkumi

Gapda asosiy funksiyasidan biri bu – kesim vazifasida kelishidir. Kesim vazifasidagi sifatlar egani tо‘ldirib be, seem, look, feel, turn, get, become, grow va shunga о‘xshash kо‘p bog‘lovchi fe’llaridan keyin keladi. Mana shu sifat va bog‘lovchi fe’l birgalikda gapning kesimini tashkil qiladi va ulavr kesim vazifasidagi sifat deyiladi. Shuni alohida aytib о‘tish kerakki, sifatning о‘zi gapda kesim vazifasida bog‘lovchi fe’llarsiz kela olmaydi. Yoki aksincha bog‘lovchi fe’llari ham yakka о‘zi mustaqil kesim bо‘la olmaydi. Ular kesimning bir (kesim) qismi bо‘lib ishlatiladi. Bog‘lovchi fe’llarning mustaqil ma’nosi yо‘q. Gapda ham mustaqil funksiyasi bо‘lmaydi. Asosiy leksik ma’nosini esa ot, sifat yoki fe’l bilan ifodalangan ikkinchi (tarkibiy) qismi о‘z ichiga oladi (ot yoki fe’l kesimda) bog‘lovchi fe’lining muhim sintaktik funksiyasi bu – fe’lning shaxsi ma’lum shaklida ishlatilishdir. U о‘zida shaxs, son, mayl va zamonning predikativ kategoriyalarini ifodalydi.

Biz yuqorida aytib о‘tganimizdek ya’ni kesim va ularning turlari qismida predikativ nafaqat sifat bilan, balki ular ot, olmosh, predlogli ot yoki olmosh, son, infinitiv, gerundiy, ravish, sintaktik sо‘z birikmalari bilan ifodalanishi mumkin.



Yarim yordamchi fe’llar quyidagicha ishlatiladi.

A) Murakkab ot kesim tarkibida bog‘lovchi fe’l bо‘lib (to be, to become, to get, to remain, to appear va boshqalar)

The grass was young velvet … it was a very fine day … The path grew steep … … he did not seem in the least tred (snow) Outside it was getting dark. ¹⁵

Biz gaplarni sintaktik va semantik hususiyatlarini aniqlashda kо‘proq professor A. M. Muxin asarlaridan foydalanamiz va u tomonidan qо‘llanilgan sintaktik elementar birlik nazariyalari orqali gaplarni taxlil qilamiz. Yuqorida kirish qismida aytib о‘tganimizdek gapning qurilishida elementar sentaktik birliklarning ikki turini gapning komponenti strukturasini ikkinchisi esa gapning sintaksemali strukturasini tashkil etadi. U yoki boshqa birliklarning harakterli tomoni ularning sintaktik bо‘limmasliklari hisoblanadi. Shuning natijasida u elementar sintaktik birliklar deb nomlanadi.

A. M. Muxin nazariyasiga kо‘ra 6 ta sentaktik semantik bog‘lanish mavjud bо‘lib, ular:

1. Yadroviy predikativ bog‘lanish

2. Noyadroviy predikativ bog‘lanish

3. Subordinativ predikativ bog‘lanish

4. Koordinativ predikativ bog‘lanish

5. Appozitiv predikativ bog‘lanish

6. Introduktiv predikativ bog‘lanish

Endi esa misollarimizni yuqorida aytilgan yadroviy predikativ bog‘lanishda gap komponentlari sifatida taxlil qilib kо‘ramiz.

Hozirgi zamon ingliz tili gaplarda oddiy, yasama, qо‘shma sifatlarning predikativ funksiyasida ishlatilishi kо‘proq kuzatamiz. Aksariyat misollar “to be” bog‘lovchi fe’li bilan ishlatiladi.

Quyidagi gapda kо‘rinib turganidek yuniksion modelda komponentlar soni 2 ta bо‘lib gapning egasi -The young man, kesim - was silent murakkab ot kesim, to be bog‘lovchi fe’l silent – sifat tuzilishiga kо‘ra oddiy ma’nosiga kо‘ra oddiy daraja. Biz yuqorida gapning yuniksion va komponent modullari haqida gap yuritdik. “Modul” atamasining ma’nosi modullashtirish ilmiy tadqiqot metodi tushunchasi bilan bog‘liq. Shu bilan bog‘liq holda biz quyidagi bog‘lanish modelini kо‘ramiz. YA’ni yuniksion modelni (lotin tilidagi “juinctio” sо‘zidan olingan bо‘lib, “bog‘lanish” degan ma’noni bildiradi.) gap va gapning komponentli moduli sfatida aksariyat gaplarda 2 ta asosiy bog‘lanish mavjuddir. Ulardan biri yadroviy predikativli boshqasi esa tobe yoki subordinativdir.

Yuniksion model asosida esa komponent model yaratilgan. Sintakmatik bog‘lanishlar ba’zida gapning har birida esa va yadroviy predikativ komponenti
5. German tillarida sifatning kuchli va kuchsiz turlanishining zamonaviy ingliz tilidagi sifatning turlanishi bilan qiyosiy tahlili.

Kamdan-kam misollarda biz fe’llarning tushib qolgan xolatini kuzatamiz ya’ni murakkab tо‘ldiruvchi bilan ifodalangan bо‘lsa biz murakkab tо‘ldiruvchining ikki qismdan: bosh kelishikdagi ot va obyekt kelishigidagi olmoshdan iboratligini bilamiz. Murakkab tо‘ldiruvchi odatda beshta sezgi fe’llari bilan ishlatiladi.

To see, to watch, to hear, to notice, to fell

Bunga qо‘shimcha qilib biz make va let fe`llarini ham kiritamiz. Misolda biz make ni “majburlamoq” deb tarjima qilamiz. Fe`llarimizning isboti sifatida biz tushib qolgan bog`lovchini qo`yib ko`ramiz.

He made them to be bigger and better

He made them get bigger and better

Opozitiv sintaksem bog`lanish bir komponenti ikkinchi komponent bilan biriktiradi va gapning ikkinchi komponenti orqali uchinchisiga bog`laydi. Yuniksion modelida appozitiv bog`lanish ohiridagi strelka chizig`I bilan emas balki o`rtasida beriladi.

Yuniksion modelda kо‘rinib turibdiki sintaktik appozitiv bog‘lanish bir komponenti ikkinchisi bilan u orqali uchinchisi bilan biriktiradi. Sintaktik appozitiv komponentining kesim bilan bog‘lanishini tushirib qoldirish eksprimenti bilan tasdiqlanadi. There at the table he sat asleep … at the table he sat asleep … there … he sat asleep.

Introduktiv bog‘lanish kirish sо‘zlari orqali ifodalangan bog‘lanish hisoblanadi. Masalan: At first, so, may be, of course, perhaps, at last ….Biz yuqorida elementar sintaktik birlikdan biri gapning komponenti strukturasini misollar orqali ozmi, kо‘pmi kо‘rib chiqdik. Endi elementar sintaktik birlikning ikkinchisi gapning sintaksemali strukturasini kо‘rib chiqamiz. “Sintksema” tushunchasini Moskvalik professor Zolotova ham о‘z nazariy asarlarida ishlatgan.

Kо‘p nazariyalar orqali sintaksis semantika 80 dan ortiq kategoriyalarni о‘z ichiga oladi deb ta’kidlangan.

Ammo biz A. M. Muxin nazariyasiga kо‘ra 3 ta katta sintaksis semantik kategoriyalarga bо‘lamiz. Ular:

Substansiya (narsani bildiruvchi), Kualikativ (narsaning hususiyati) va Protsessual (ish-harakatni) о‘z navbatida ularni xam kichik kategoriyalarga bо‘lamiz.

Lokativ (joyni) Temporal (vaqt) Stativ (xolat), Reliativ (nisbiy belgilarni) va xokazolar.

Lokativ sintaksemi lokativ belgisini о‘rin joyini, narsa yoki ish-harakatning va jarayonning sodir bо‘ladigan joyini kо‘rsatadi.

1. 
   I was asleep in my little room.
   
2. 
   Shefford got a friendly getting from bishop.
   
3. 
   The door were shut from outside.
   

4. Cold dregs looked pasty in the cup.

5. He become motionless on hands and knees.


UMUMIY XULOSA

Xulosa qilib shuni aytish kerakki, kurs ishimizni tadbiq qilish davomida, sifatning gapda predikativ vazifasida ishlatilishini, hamda sintaktik va simantik xususiyatlarini xar tomonlama amaliy va nazariy jihatdan о‘rganib chiqdik. Izlanishlar davomida kо‘pgina professor olimlarimizning fikrlaridan foydalanib, ularni kengroq qilib yoritishga harakat qildik.

Shu bilan birga gapda sifatning predikativ funksiyasini yasashda, sifat va bog‘lovchi fe’llarning bir-birlariga uzviy bog‘liqligini, hamda ular bir – birlarini inkor etmasliklarini kuzatdik. Shu о‘rinda umumiy akademik kitoblarida “link verb” (bog‘lovchi fe’l) tushunchasi haqida, u nafaqat bog‘lashi balki unga qо‘shimcha qancha-qancha ma’no berishi haqida aytib о‘tiladi.

Bundan tashqari biz ishimizda sifatning aniqlovchi vazifasida kelishi tо‘g‘risida ham tо‘htalib о‘tdik.

Bularni amaliy jihatdan tadbiq qilishda asosan R. A. Slose, Geoffrey Luch, M. A. Galishina, Belyayeva va K. N. Kachalovalarnng ilmiy adabiyotlaridan foydalandik. Shuningdek sifatning yana bir gapdagi asosiy vazifasi sо‘z birikmalari bilan kelishidir. Biz ishimish davomida ularning 3 turini о‘rgandik. Aksariyat sifatlar predlogli iboralartbilan ifodalanib ayrimlarini tushurib qoldirishi trasformatsiyasidan foydalangan holda ma’no mohiyatini belgiladik.

Ishimizni nazariy jihatdan о‘rganishda esa kо‘proq L. L. Iofik, B. A. Ilshi va A. M. Muxin asarlariga tayangan holda nazariy fikrlarning xususiyatlarini kо‘rsatib berishga urindik. Sintaktik aloqalarni belgilash turlari va ularning prinsiplarini aniqlashda, sintaktik va simantik bog‘lanishlarni qaysi gapda qanday komponent bilan ishlatilishini belgilashda tilga chuqurroq kirib borib, isbotlash maqsadida manbalardan misollar oldik.

Sintaksemani ajratishda biz lingvistik metoddan foydalandik. U gapni va uning bо‘laklarini turli yо‘l bilan transformatsiyalashdan iborat. Ular tushurib qoldirish transformatsiyasi, almashtirish transformatsiyasi va hokazolar.

Predikativ funksiyasidagi sifatlarni tadbiq qilishda temporal, lokativ, stativ, kauzal sintaksemalaridan foydalandik.

FOYDALANILGAN ILMIY ADABIYOTLAR RО‘YXATI

1. 
   Barxudarov L. S, Shteling D. A, “Grammatika angliyskogo yazika”. 1973 g
   
2. 
   Bо‘ronov J, Bо‘ronov M, Tashbayeva M “Ingliz tili grammatikasi”. Toshkent – 1978 yil
   

Bо‘ronov J, Hoshimov О‘, Ismatullayev. X “English grammar”. Toshkent 1974 yil

Gordan E. M., Krilova I. P., “F grammar of present – slay Yenglish”. Moskov 1984 y

Ilish V. “The strukture of modern English”. Moskva 1948

Kachalova K. N., Izrailevich YE. YE, “Prakticheskaya grammatika angliyskogo yazika”. Beshkek 1999 g

Kaushanskaya V. L, Kovner “Grammatika angliyskogo yazika”. Lelingrad 1967 g

Maxmudov N, Nurmatov A, “О‘zbek tilining nazariy grammatikasi”. Toshkent – 1995 yil

Mirzayev M, Usmonov S, Rasulov I “О‘zbek tili”. Toshkent 1978 y

Raymond Murphy. “English Grammar in USE. A self-study reference and practise book for elementary level”. Cambridge University Press 1985 y

1 S.P.G.A. Sarah Paretsky “Guardian angel” Bahtam Books. New York. Toronto 1993 417 p

2 Prezidentimiz Islom Karimovning 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga mo’ljallangan eng muhim ustuvor yo’nalishlarga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasidan.

3 Maxmudov N, Nurmatov A, “О‘zbek tilining nazariy grammatikasi”. Toshkent – 1995 yil

4 Kachalova K. N., Izrailevich YE. YE, “Prakticheskaya grammatika angliyskogo yazika”. Beshkek 1999 g

5 Maxmudov N, Nurmatov A, “О‘zbek tilining nazariy grammatikasi”. Toshkent – 1995 yil

6 Mirzayev M, Usmonov S, Rasulov I “О‘zbek tili”. Toshkent 1978 y

7 Kachalova K. N., Izrailevich YE. YE, “Prakticheskaya grammatika angliyskogo yazika”. Beshkek 1999 g

8 V. Jigaldo L. others p 89

9 Mirzayev M, Usmonov S, Rasulov I “О‘zbek tili”. Toshkent 1978 y

10 Kachalova K. N., Izrailevich YE. YE, “Prakticheskaya grammatika angliyskogo yazika”. Beshkek 1999 g

11 Mirzayev M, Usmonov S, Rasulov I “О‘zbek tili”. Toshkent 1978 y

12 Kaushanskaya V. L, Kovner “Grammatika angliyskogo yazika”. Lelingrad 1967 g

13 Kachalova K. N., Izrailevich YE. YE, “Prakticheskaya grammatika angliyskogo yazika”. Beshkek 1999 g

14 Kachalova K. N., Izrailevich YE. YE, “Prakticheskaya grammatika angliyskogo yazika”. Beshkek 1999 g

15 Kaushanskaya V. L, Kovner “Grammatika angliyskogo yazika”. Lelingrad 1967 g