Haqidagi fan

1.3-rasm. Bilish shakllari. 
 

---

Ilmiy bilish (anglash
) – bu bir butun tizim boʻlib, nihoyatda murakkab 
strukturaga ega. Bu strukturalarning asosiy elementlari quyidagilar hisblanadi:
- material, omillar, tushunchalar;
- ilmiy gipotezalar; qonunlar;
- konsepsiya (prinsip) va nazariyalar.
Ilmiy bilish ikkita asosiy darajani oʻz ichiga oladi: 
empirik 
va 
nazariy
.
Empirik darajada
sezgi orqali bilish ustun turadi. Bunda asosan hodisa va 
moddalarning tashqi jihatlari boʻyicha faktlar yigʻiladi. Empirik darajada bilish 
obyektni kuzatish, solishtirish, oʻlchash, eksperiment, tahlil qilish yoʻli va vositalari 
yordamida tekshiriladi.
Nazariy darajada bilish
– tekshirilayotgan hodisa va jarayonlarning 
qonuniyatlarini, oʻzaro bogʻliqliklarini oʻzlashtirish demakdir. Bunga empirik 
malumotlarni (tushuncha, nazariya, qonun, kategoriya, prinsip va h.k.) ratsional 
qayta ishlash yordamida erishiladi. Nazariy darajada bilishda 
abstraktlash
koʻp 
qoʻllaniladi (bunda predmetlarni qator xossalari va munosabatlari ajratiladi); 
ideallashtirish
– koʻrilayotgan obyekt obrazini fikran yaratish; 
sintez
– tahlil qilish 
natijasida hosil boʻlgan elementlarni tizimga birlashtirish. Nazariy jihatdan 
tushuntirish va tekshirish asosida kelajakni ilmiy jihatdan oldindan koʻra bilish, fikr 
yuritish mumkin boʻladi. 
Nazariy darajada bilishning asosiy strukturasi 
ilmiy muammo, gipoteza
va 
nazariya
dan iborat boʻladi.
Ilmiy muammo
– bu eski mavjud nazariya yordamida tushuntirib 
boʻlmaydigan yangi omillar sodir boʻlganda kelib chiqadigan savol. Yangi 
muammoni yechish uchun urinish gipotezani kelib chiqishiga olib keladi. Gipoteza 
– bu taxminiy bir qator faktlar asosida shakllangan boʻlib, uning haqiqiyligi absolyut 
aniqlikda isbotlanmagan, lekin bir muncha ehtimoliy ilmiy muammodir.
Ilmiy gipoteza
albatta prinsipial tekshiruv shartlarini qanoatlantirishi zarur. 
Gipoteza – tahlil qilinadi, mantiqiy munozara qilinadi, eksperimental tekshiruvdan 
oʻtkaziladi. Agar tekshiruvlar natijasida gipotezani tasdiqlovchi takroriy isbotlar 
olingan boʻlsa, u holda qonun statusiga oʻtadi.
Qonun bazasida ilmiy nazariya, ya’ni ilmiy bilim shakllanadi, bu esa real 
dunyoning muayyan sohasidagi qonuniyatlarning va ichki uzviy bogʻliklarini bir 
butun aks ettiradi. Istalgan nazariyaning asosiy elementi bu qonun, shuning uchun 
uni qonunlar tizimi deb qarash kerak-ki, u tekshirilayotgan real obyektning 
mohiyatini yoritib beradi. Ilmiy nazariyalarga misol qilib Nyuton yaratgan klassik 
mexanika, elektromagnit maydon toʻgʻrisidagi Maksvell nazariyasi, Eynshteynning 
nisbatlar nazariyasi, D.J. Teylorning xatoliklar nazariyasi, Shuxart Deminning sifat 
tizimining statistik usullari toʻgʻrisidagi nazariyasi va yana bir qator nazariyalarni 
keltirish mumkin.

---

Empirik va nazariy darajadagi bilishlar oʻzaro bir – biri bilan bogʻliq. Istalgan 
nazariyani yaratilishiga amaliy tajriba va uni tajribada toʻgʻri tekshirilgani 
boshlangʻich turtki boʻladi. Empirik (tekshiruv) tadqiqot yangi malumotlarni 
namoyon qiladi va nazariy bilishga asosiy stimul boʻlib, oʻz navbatida empirik bilish 
vositalari va metodlarini takomillashtirishga moʻljallaydi va yoʻnaltiradi.