I. A'debiyatlar tu'sindirmesi 1.1. Lyuminessenciya ha'm onin' tu'rleri Sovuq yorug‘lik beruvchi xilma-xil hodisalar Lyuminessensiya deb ataladi. Lyuminessensiya – lotincha lyumen, ya’ni yorug‘lik so‘zidan olingan. Lyuminessensiya yuz beradigan moddalar lyuminofor moddalar deb ataladi. Lyuminessensiyani vujudga keltiruvchi sabablar ham turli-tumandir.
Lyuminessent nurlanish uncha ko‘p bo‘lmagan lyuminessensiya markazlari - atomlar, molekulalar yoki ionlardan chiqadi. Tashqi sabablar ta’sirida ular uyg‘ongan holatga o‘tadilar, so‘ngra uyg‘ongan markaz pastroq energiya sathiga o‘tishida lyuminessent nurlanish kvantini chiqaradilar.
Lyuminessensiya nurlanishning davomiyligiga ko’ra 2 ga bo’linadi: flyuoressensiya va fosforessensiya. Tezda so’nuvchi lyuminessensiya – flyuoressensiya deyiladi.
Lyuminessensiyaning boshqa turi - fosforessensiya – uyg‘onish energiyasi manbai uzilgandan so‘ng yorug‘lanishning sekin pasayishi 7bilan xarakterlanadi. Bu holda lyuminessensiya markazlari uyg‘ongandan keyin metastabil holatlarida bo‘ladi, bu holatlardan past energiyali holatga o‘tish «ta’qiqlangan» bo‘lib u 10-8 s qaraganda ancha uzoqroq vaqtda ro‘y beradi.
Lyuminessensiya uni uyg‘otish usuliga qarab ham turlarga bo‘linadi. Masalan, televizor ekrani kineskop devoriga surkalgan lyuminoforning yorug‘lanishi tufayli o‘ziga tushadigan elektron oqimidan yorug‘lanadi. Bu holda lyuminessensiya markazlarini elektron oqimi uyg‘otadi. Shuning uchun lyuminessensiyaning bunday turi katodolyuminessensiya nomini oldi.
Moddalarning juda kichik konsentratsiyasida lyuminessent nurlanish kuzatiladi. Lyuminessent analiz usuli ana shunga asoslangan. [20]
Moddalar rangsiz eritmalaridan ultrabinafsha nur o’tkazilganda ularning rangli tovlanishi lyuminessensiya deyiladi. Fosforessensiya esa lyuminessensiya turi bo’lib, bunda nur manbai so’ngandan keyin ham shulalanish o’chmaydi.
Suwıq jaqtılıq beretuǵın túrme-túr hádiyseler Lyuminessensiya dep ataladı. Lyuminessensiya - latınsha lyumen, yaǵnıy jaqtılıq sózinen alınǵan. Lyuminessensiya júz beretuǵın elementlar lyuminofor elementlar dep ataladı. Lyuminessensiyani vujudga keltiretuǵın sebepler de hár túrli bolıp tabıladı.
Lyuminessent nurlanıw onsha kóp bolmaǵan lyuminessensiya orayları - atomlar, molekulalar yamasa ionlardan shıǵadı. Sırtqı sebepler tásirinde olar uyg'ongan jaǵdayǵa ótediler, keyininen uyg'ongan oray tómenlew energiya júzesine ótiwinde lyuminessent nurlanıw kvantın shıǵaradılar.
Lyuminessensiya nurlanıwdıń dawam etiw waqtine kóre 2 ge bólinedi: flyuoressensiya hám fosforessensiya. Demde so'nuvchi lyuminessensiya - flyuoressensiya dep ataladı.
Lyuminessensiyaning basqa túri - fosforessensiya - oyanıw energiyası dáregi úzilgennen keyin jarıqlanishning aste tómenlewi menen xarakterlenedi. Bul halda lyuminessensiya orayları uyg'ongandan keyin metastabil jaǵdaylarında boladı, bul jaǵdaylardan tómen energiyalı jaǵdayǵa ótiw «ta'qiqlangan» bolıp ol 10 -8 s qaraǵanda talay uzaǵıraq waqıtta júz beredi.
Lyuminessensiya onı oyatıw usılına qaray da túrlerge bólinedi. Mısalı, televizor ekranı kineskop diywaline surkalgan lyuminoforning jarıqlanıwı sebepli ózine túsetuǵın elektron aǵımınan jarıqlanadı. Bul halda lyuminessensiya orayların elektron aǵımı oyatadı. Sol sebepli lyuminessensiyaning bunday túri katodolyuminessensiya atınıń aldı.
Elementlardıń júdá kishi konsentraciyasında lyuminessent nurlanıw gúzetiledi. Lyuminessent analiz usılı áne soǵan tiykarlanǵan.[20]
Elementlar reńsiz eritpelerinen ultrafioletoviy nur ótkerilgende olardıń reńli tawlanıwı lyuminessensiya dep ataladı. Fosforessensiya bolsa lyuminessensiya túri bolıp, bunda nur dáregi sónǵannan keyin de shulalanish óshmaydi.
Vavilov qonuni Flyuoressensiya-lyuminessensiyalanish bo’lib, bunda nur manbai so’nishi bilan rangli tovlanish ham so’nadi. Moddalardagi bunday xususiyat (rezerpin, xinin, akrixin, 1,4-benzdiazepinlar, ularning sifatini aniqlash usullaridan biri hisoblanadi. Hosil bo’lgan rangli nurlanish intensivligi bo’yicha modda miqdorini, xuddi fotokolorimetrik usul kabi aniqlash mumkin.
Shunday qilib lyuminressensiyalanadigan modda konsentratsiyasi juda kichik bo’lgan xollarda lyuminessensiya intensivligi bilan konsentratsiya o’rtasida chiziqli bog’lanish bor ekan. Bu esa lyuminessensiyalanadigan moddalarni miqdoriy aniqlash imkonini beradi. [18]
