Arxeyha’mproterozoyeralarindaO’zbekstanaymag’iten’izastindabolg’a
nha’msho’ginditawjinislaritoplang’an.
O’zbekstanaymag’inin’
tiykarg’ibo’liminpalezoyerasinanbaslapneogengeshekemTetisten’iziqaplapjat
qan.Joqariporda’wirindeten’izbirshegingen,
ha’zirgiQizilqumornindaatawha’mkishiatawlarko’rinipturg’an.
Geosinklinalzonadaju’zegekelgenqalinten’izjatqiziqlariayrimorinlardawaqti-
waqtimenendawametipturg’antawpaydaboliwprotseslerindeburmalang’anha’
mba’lentqurg’aqliqlarju’zegekelgen.
Silurda’wirindeku’shlikaledontawpaydaboliwbasqishiO’zbekstanaymag’inda
bulburmalaniwdin’ ta’sirisezilmegenha’mgeosinklinalsharayatdawametken.
Paleozoyaqirinakelip,
gertsintawlaripaydabolg’annanson’
qurg’aqliqlarmaydaniken’eydi,
ten’izbolsaja’nequbla-batisqashegingen.
Tasko’mir da’wirinde baslang’an gertsin burmalaniwi da’wiri Orayliq
Qizilqum, Batis ha’m Qubla Tyanshan taw dizbekleri ko’terilgen. Perm
da’wirine kelip gertsin burmalaniwi toqtag’annan keyin jemirile baslag’an
ha’m paleozoy erasinin’ aqiri ha’m mezazoy da’wirinin’ baslarina shekem
bul tawlar jaziq tawlarg’a aylanip qalg’an.Mezazoy erasindag’i kimmiriy
burmalaniw O’zbekstan aymag’inda gu’zetilmegen.
Por ha’m paleogen da’wirlerinde O’zbekstan aymag’ina ten’iz ja’ne
bastirip keledi, batiqlardi ha’m tegisliklerdi ten’iz basadi ha’m de Qarataw
ha’m Alay dizbegine shekem jetip baradi. Alay bug’azi Ferg’ana ten’izin
Ta’jkstan ten’izi basseyni menen baylanistiradi. Alay, Tu’rkstan, Ferg’ana,
Shatqal ha’m Nurata dizbekleri ataw ha’m yarim ataw ko’rinisinde ten’izden
ko’terilip turg’an. Bul ten’iz trangressiyasi da’wirinde ten’iz jag’alarinda
abrasion tegislekleri payda bolg’an, mayda shag’al, shag’al-qum ha’m
ilaylardan ibarat sho’gindi jinislar ten’iz tu’bine jatqizilg’an. Olardin’
qalinlig’i Orayliq Ferg’anada 2500 metrge shekem baradi.Paleogennin’
aqirina kelip O’zbekstan aymag’ianan ten’iz sheginedi, bu’gilmelerde
qizil
ren’li continental jatqiziqlar toplana baslaydi.
Neogen da’wirinde ku’shli alp burmalaniwi ju’z berdi. O’zbekstan
aymag’indag’i gertsin burmalaniwinda ko’terilip, keying geologic
da’wirlerde jemirilip pa’seyip qalg’an tawlar qaytaldan ko’terilip, jasaradi
ha’m ha’zirgi relef ko’rinisleri qaliplese baslaydi.
To’rtlemshida’wirbaslarinda da taw payda boliwi dawam etken. Batis
Tyanshan dizbeklerinde ko’terilisler ju’z Bergen ha’m re;ef ko’rinisinin’
quram tabiwina eroziya ha’mde muzliqlar ta’siri ku’sheye baslag’an.
To’rtlemshi da’wirde klimattin’ o’zgerip bariwi na’tiyjesinde
tawlarda
toplang’an qar ha’m muzliqlardan ju’da’ ko’p ag’ar suwlar payda bolg’an.
Tawlardi ku’shli da’rejede jemirgen bul suwlar ju’da’ ko’p zuwalang’an
o’nimleridi taw aldi qiyaliqlarina ha’m tegisliklerge alip ketti.Da’ryalar
tegisliklerde adasip, tu’rli o’zenlerden aqqan ha’m na’tiyjede qalin qum
ha’mde gill allyuviallarin toplag’an. Keyinshelik samal qumlardi oynatip,
qayta
jayip,
sho’llerdegi
ha’zirgi
relef
ko’rinisin
ju’zege
keltirgen.O’zbekstanda taw aldi qiya tegislik ha’m adirlarda,
sonday-aq iri
da’rya alaplarinda ko’p tarqalg’an tez zuwalaniwshi,
gonak
, mayda
danalardan ibarat karbonatli, boz tu’sli, sho’gindi taw jinisi-lyosstin’
kelip
shig’iwi
munozarali
. Ayrim alimlar lyossti ten’iz, ko’l, da’rya, suw-muzliq
na’tiyjesinde payda bolg’an dep, basqalar bolsa eol protsessler sebebli payda
bolg’an dep esaplaydi. Ko’p alimlar eol protsessler ha’m topraq payda boliw
protsessinde payda bolg’an degen gipotezani maqullaydilar. O’zbekstanliq
alimlar Orta Aziya lyossi allyuvial jol menen payda bolg’an degen sheshimge
kelgen.
Ja’ne soni aytiw kerek, to’rtlemshi da’wirde O’zbekstan aymag’inda
taw dizbekleri menen taw arasindag’i batiqlar da a’stelik penen ko’terile
baslag’an.Na’tiyjede nepgen da’wirinde jatqizilg’an sho’gindi qatlamlardi
ag’ar suwlar juwa baslag’an, sol menen birge da’rya alaplarinda da’rya
terrasalari payda bola baslag’an.
Taw dizbekleri, taw araliq batiqlarinin’
ko’teriliwi olardin’ shetki, yag’niy taw dizbeklerine jaqin bo’limlerinde
ku’shlirek bolg’an. Sol sebebli batiqlardin’ bul bo’limlerinde taw aldi qirlari
(adir) ju’zege kelgen.
O’zbekstan aymag’inda pleystotsenda qa’liplesken relef tiykarinan to’rt
basqishta: Nanay (O
1
en’ a’yyemgi) Toshkent (О
2
), Mirzasho’l (О
3
) ha’m
Sirda’rya (О
4
) basqishlarinda qa’liplesken.
Juwmaq qilip aytiw mu’mkin, O’zbekstan aymag’indag’i tawlarinin’,
tagisliklerinin’ ha’zirgi relefi neogen ha’m to’rtlemshi da’wirlerde payda
bolg’an. Tawlar tiykarinan denudatsiya, tegislikler bolsa akkumulyatsiya
protsessler na’tiyjesinde ha’zirgi ko’riniske kelgen aymaqlar.
Sonday-aq
O’zbekstan ta’biyatti ha’zirgi jag’dayinin’ qa’liplesiwi tiykarinan to’rtlemshi
da’wir dawaminda ju’z bergen
Do'stlaringiz bilan baham: