Iii-tema o’zbekistannin geologiyaliq du’zilisi, relefi ha’m paydali qazilmalari joba

Tayansh termin ha’m tu’sinikler: 
seysmik rejim, jer silkiniw 
oshag’i, energiya, djoul, epitsentr, seysmik stantsiya, fleksura u’zilmesi, 
magnitude-jer silkiniw, energetik xarakteristika, seysmik tolqin, antropogen 

---

faktor, antropogen jer silkiniw, texnogen, texnogen jer qozg’aliw, boljaw, 
magnit, gravitstsion, gravitatsion maydan, ionosfera qatlami, mikroelement, 
mexanik-elektrik protsess, impuls, elektromagnit, magnit maydani, 
gidrogeoximik, gidrodinamik usil, gidrogeoseysmologiya, titrew, silkiniw, 
terbeniw, tektonik protsess, vulkan ha’reketi, opiriliw, qulaw, meteorit, 
teltonik jer silkiniw, tawlardin’ o’siwi, u’zilmeler, geosinklinal (seysmik), 
Rixter shkalasi, morfostruktura.
 
Geografik atamalar:
Qubla Italiya, Alp-Gimalay, Gissar-Alay, 
Shatqal- Ferg’ana, Shig’is Ferg’ana, Qubla Ferg’ana, Qubla Tyanshan, 
Piskom-Qarjantaw, Qubla O’zbekstan, Ugam-Qarjantaw, Burshumulla, Abay 
Bazar, Xalqabad, Tavaqsay, Nazarbek, Kostako’z, Garden, Shaximardan, 
Shimyon, Asxi, Namangan, Pop, Aym, Andijan, Gazli, Yaponiya. 
Sayaxatshi alimlar:
Aristotel, Eduard Zyus. 
 
Soraw ha’m Tapsiriqlar: 
1. Jer silkiniwler payda boliwina ko’re neshe tu’rge bo’linedi? 
2. Tektonik jer silkiniwler haqqinda neler bilesiz?
3. Seysmogen zonalar haqqinda mag’luwmat berin’. 
4. O’zbekstanda en’ aktiv seysmik zonalardi aytip berin’. 
5. Ha’zirgi ku’nde pa’n jer silkiniwlerdi boljawda qanday 
jetiskenliklerge eristi? 
6. Gazli ha’m Alay jer silkiniwleri haqqinda neler bilesiz? 
7. Jer silkiniwler keltiretug’in ziyan ha’m apatshiliqlardi kemeytiriwde 
ha’mde olar aldin aliwda ne za’ru’r a’hmiyetke iye? 
 
 
Paydali qazilmalar.
O’zbekstan tu’rli paydali qazilmalarg’a bay. Onin’ 
aymag’inda Mendelev da’wirlik sistemasinin’ deyerli ba’rshe elementleri 
tabilg’an. Ha’zirge shekem 2,7 min’nan ziyad tu’rli paydali qazilma ka’nler 
ha’m
маъдан намоён бўлган истиқболли
orinlardi aniqlang’an. Olar 100 
ge jaqin mineral shiyki zat tu’rlerin o’z ishine aladi. Sonnan 60 tan artig’i 
islep shig’ariwg’a qaratilg’an. 900 den artiq ka’n izlep tabilg’an bolip, 
olardin’ tastiyqlang’an zapaslari 970 mlrd AQSh dollarin quraytdi 
(I.Karimov 1997 j). Bir qatar paydali qazilmalar, altin, uran, mis, ta’biyiy 
gaz, volfram, kaliy duzlari, fosforitlar, kaolinlar boyinsha O’zbekstan 
tastiyiqlang’an zapasi boyinsha du’nyada jetekshi orinlardan birin iyeleydi. 
O’zbekstanda iske tu’sirilip atirg’an paydali qazilma ka’nleri o’zinin’ zapasi 
u’lkenligi menen g’ana emes, ba’lki bir qatar o’zgeshelikleri menen da ajralip 
turadi. Bul o’zgeshelikler to’mendegiler: 

---

1.
Ta’biyiy ha’m mineral shiyki zat zapaslari iri ka’nlerde 
toplang’an, olardi qazip alg’an jerdin’ o’zinde kompleks qayta islew imkani 
bar. 
2.
Paydali qazilmalardin’ ko’p g’ana tu’rleri quramindag’i paydali 
komponentler mug’dari ko’p bilpta qalmay, u’lken mug’darda joldas 
elementlerine de iye. 
3.
Ka’nlerdin’ ko’pshiliginde qazilmani ashiq usilda aliw mu’mkin, 
rudalardi bayitiw texnologiyasi da salistirmali a’piwayi. Bul texnologiya 
paydali komponentlerdi ko’p mug’darda shig’ariwdi ha’m ja’ha’n bazarinda 
qariydarger o’nim aliwdi ta’minleydi. 
4.
Ko’pg’ana paydali qazilma ka’nleri xaliq tig’iz jasaytug’in 
o’zlestirilgen poyaslarda jaylasqan. Olar transport jollarina ha’m aymaqlar 
ortasinda resurslardi tasiw qurallarina, sonday-aq suyiq ha’m gaz 
jag’dayindag’i paydali qazilmalar ushin quwir transportina iye; 
5.
Islep shig’ariw ha’m sotsiyal infrastruktura, joqari da’rejedegi 
kadrlar, taw-ka’n sanaati qa’niygeleri tayarlaytug’in joqari ha’m orta arnawli 
oqiw orinlari sistemasi bar. 
O’zbekstan 
nayob
janilg’i-energetika resurslarina iye. Respublikada 
1990 jillar basinda nefttin’ uliwma zapasi 350 mln t., gazdiki 2 trln kubo 
metr, ko’mirdiki 2 mlrd tonna edi. O’zbekstanda 1997 jilda 7,6 mln.t. neft, 
49,8 mlrd.m
3 
gaz, 2,8 mln.t. a’tirapinda ko’mir qazip alindi. Respublikada 
neft ha’m gaz bar bolg’an Ustyurt, Buxara-Xiva, Qubla-Batis Gissar, 
Surxandarya, Ferg’ana siyaqli poyaslar bar. Zapasi sanaat a’hmiyetine iye 
bolg’an neft-gaz ka’nlerinin’ 70 % ke jaqini Buxara-Xiva geologic zonasina 
tuwri keledi. 
Ferg’ana alabi en’ a’yyemgi o’zlestirilgen neftli rayon. Arqa Sox, 
Qubla Alapishiq, Palwantas, Shimyon, Shorsuwda neft ha’m gaz ka’nleri 
birinshi ma’rte XIX a’sir aqirlarinda ashilg’an bolip, 1904 jildan qazip alina 
basladi. Usi paydali qazilmalar mezazoy ha’m kaynozoy eralari sho’gindi 
jinislari arasinda payda bolg’an. 1992 jilda alapta Min’bulaq neft ka’ni 
ashildi ha’m 1994 jildin’ iyun aylarinan baslap neft alinip atir. 
Neft ha’m neft-gaz ka’nleri Sherabad-Surxandayra taw aralig’i 
batig’inda paleogen da’wri ha’ktaslari arasinda, Gisarda tiykarinan yura 
da’wiri karbonat taw jinislari arasinda, Qashqadarya ha’m Buxara 
walayatlarinda da mezazoy da’wrei karbonatli taw jinislari arasinda payda 
bolg’an bolip, olar ko’p qatlamli. 
O’zbekstanda en’ iri gaz ka’nleri Qubla-Batis Gisar ha’m Buxara-Xiva 
neft ha’m gaz poyaslarinda jaylasqan. Buxara-Xiva poyasi tiykarg’i poyas 
bolip, 
onda 
respublikamizdag’i 
gaz 
zapaslarinin’ 
90% 
jaylasqan.Respublikamizdag’i gaz zapasi 66 trln.m
3
mug’darina bahalang’an, 
bul jer ju’ze zapasinin’ `,3% tin quraydi. O’zbekstanda en’ iri 
nayob
gaz 
ka’nleri Shortan, Mu’barek, Gazli toparlarina kiriwshi ka’nler. Olar mezazoy 

---

da’wri karbonatli taw jinislari arasinda payda bolip, ko’p qatlamli ha’m 
joqari o’nimdarli, gazge neft joldas bolip shig’atug’in ka’nler. Ha’zir 
O’zbekstannin’ neft o’nimlerine bolg’an talabi o’z resurslari esabinan 
qandirilmaqta. 
O’zbekstan u’lken ko’mir zapasina iye. Ahangaran alabinda (qon’ir) 
ashiq usilda ha’m jer astinda gazge aylantirilip, Sharg’un ha’m Baysunda 
tasko’mir shaxta usilinda qazip alinbaqta. Bul ka’nler yura da’wri 
qatlamlarinda jaylasqan. Ha’zir bul ka’nlerde ha’r jili ortasha 3 mln.t. ko’mir 
(sonnan 70 min’ tonnadan ko’biregi tasko’mir) qazip alinbaqta. 
O’zbekstanda bir qansha qara (temir, titan, marganets, xrom), ren’li 
(mis,qorg’asin), siyrek ushrasatug’in (volfram, mobilden, qalay, vismut, 
simob, sura), qimbat baha (altin, gu’mis) metal ka’nleri bar. Ha’zir 
respublikada 200 den artiq temir rudasinin’ barlig’in bildiriwshi ka’nler bar, 
biraq sanaat ushin qazip aliwg’a jaraytug’inlari ele aniqlanbadi. Keleshekte 
1989 jilda ashilg’an, zapasi 128 mln.t., quraminda 32% temir bolg’an 
Temirka’n, 36% temir bolg’an Surenata ka’nleri esaplanadi. 
O’zbekstan 
du’nyada 
ju’da 
u’lken 
altin 
zapaslarina 
iye 
ma’mleketlerden esaplanadi. 2003 jil mag’luwmatlarg’a ko’re ma’mleketimiz 
altinnin’ aniqlang’an zapasi boyinsha du’nyada 4 orinda, altin islep 
shig’ariwdin’ uliwma ko’lemi boyinsha bolsa 7 orinda turadi. Respublikamiz 
boyinsha 46 altin ka’ni aniqlang’an, sonnan 29 i u’yrenilgen, 12 si 
paydalanmaqta. O’zbek altini sapasi jag’inan en’ taza altin dep ko’rsetilgen 
ha’m 20 g’a jaqin xaliqaraliq siyliqlarg’a eristi. Solardan 1999 jili joqari 
Tokio birjasi tazaliq da’rejesi «99.99» sani menen tamg’analg’an o’zbek 
altini pu’tkil du’nya da’rejesinde aldin sapasin aniqlawdin’ joqari miyzani-
etaloni ta’rizinde belgilep qoydi. O’zbekstanda 1990 jillarda 70 tonna altin 
qazip aling’an, 1998 jilg’a kelip bul ko’rsetkish 87 tonnani quraydi. Altinnin’ 
zapaslari Nurata, Tashkent a’tirapinda ha’m tiykarg’isi Orayliq Qizilqumda 
kembriyge shekem bolg’an ha’m to’mendi palezoy jinislarinda jaylasqan. Bul 
jerdegi Murintaw ka’ni du’nyadag’i en’ u’lken ka’nler qatarina kiredi. 
Qizilqumda Murintawdan tisqari Ajibugut, Bulutka’n, Balpentaw, 
Aristantaw, Turbay ha’m basqa jan’a ka’nler aniqlang’an. Song’i jillarda 
Marjanbulaq, Almaliq, Qizilalmasay ha’m Shadaqda da alyin qazip alinbaqta.
Ha’zir O’zbekstanda qazip alinip atirg’an altinnin’ 86% ke jaqini 
Qizilqumg’a, 10% Almaliqqa tuwri keledi. O’zbekstan ja’ne bir qimbat baha 
metal-gu’miske de bay. Onin’ iri ka’nleri Navoiy ha’m Namangan 
walayatlarinda jaylasqan. Sanaat a’hmiyetke iye zapasi Aqjitpes, Kosmanshi, 
Visokovoltnoy, Atsepa ka’nlerinde bolip, zapasi 30 000 t. quraydi. 
O’zbekstan ren’li metallardin’ da aniqlanbag’an zapaslarina iye. Mis rudalari 
menen birge respublikamizda ren’li metallardin’ 15 ten artiq tu’rleri qazip 
alinadi. Ren’li metallar rudalardin’ zapaslari tiykarinan Almaliq ruda 
maydaninda jaylasqan 3 ka’nde aniqlang’an zapasi 22 min’ t. Almaliq 

---

zonasinda aniqlang’an mis zapasi Almaliq taw metallurgiya kombinatin 200 
jil dawaminda shiyki zat penen ta’minlewi mu’mkin. O’zbekstan bay uran 
zapaslarina da iye, oni qazip alinip atirg’an ko’lemi boyinsha du’nyada 8 
orinda turadi. Birinshi uran ka’ni 1904 jilda Ferg’ana albinda ashilg’an. 
Keyingi jilarda alapta ja’ne birqansha ka’nler ashilip iske tu’sirilgen. 1943 
jilda bolsa birinshi ma’rte urandi islep shig’ariw jolg’a qoyilg’an. O’zbekstan 
geologlari ta’repinen 50 jillardin aqirinda 
nayob
Ushqudiq uran ka’ni ashilip, 
onin’ zapasi u’yrenildi. Keyingi jillarda Qizilqumda ja’ne onlap jan’a ka’nler 
ashildi, olarda urannan tisqari selen, molibden, renin, skandiya siyaqli 
elementler barlig’i aniqlandi. Ha’zirgi ku’nde ja’ha’n bazarinda urang’a talap 
artip barmaqta, sebebi oni tinishliq maqsetinde isletiw ken’eyip barmaqta. 
O’tken a’sirdin’ 90-jillarinda du’nyadag’i 26 ma’mlekette 426 atom reaktori 
islegen ha’m olarg’a du’nyada islep shig’arilg’an elektr energiyasinin’ 16% i 
tuwri kelgen. Ha’zirgi ku’nde O’zbekstan AQSh ha’m Rossiyag’a kelisim 
tiykarinda uran jetkizip bermekte. Qizilqum tek qana altin emes, urang’a bay, 
ol fosforitlerdin’ de aniqlang’an u’ken zapasina sheksizdir. O’zbekstanda 
metal emes qazilmalardin’ 70 ten artiq tu’ri qazip alinadi ya’ki xaliq 
xojalig’inda isletiledi. Metallurgiya ushin shiyki zat esaplang’an plavikovoy 
shpat, grafit, asbest, talk, ximiyaliq shiyki zat-duz, altinku’kirt, awil xojalig’i 
ushin za’ru’r bolg’an- fosforitler, bentonitler, giller, glaukonitler, kaliy 
duzlari, ayna sanaati shiyki zati dala shpati, kvarts, kvartsli qum, kaolin ha’m 
basqalar solar qatarinan.
O’zbekstanda imaratkarliq materillari da ju’da’ ko’p. Aq ren’nen tap 
qara ren’ge shekem ha’r tu’rli bezekli taslar, tiykarinan marmar ka’nleri bar. 
Respublikamizda ko’plep kaliy duzi, as duzi ha’m tas duzi ka’nleri, issi 
mineral bulaqlar bar.
O’zbekstan jer asti suwlar quraminda, a’sirese Buxara-Qarshi, 
Surxandarya, Ustyur ha’m Ferg’ana arteziyan basseyinlerindegi suwlarinda 
sanaat a’hmiyetine iye mug’darda tseziy, rubidiy, strontsiy, bor, germaniy, 
yod ha’m brom siyaqlilardin’ barlig’i aniqlang’an ha’m olardin’ ayrimlari 
ha’zirgi ku’nde suwdan ajratip alinbaqta.