Inflatsiyaning mohiyati va kelib chiqish sabablari

4.O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida inflyatsiyaning ahamiyati va 
unga ko‘rilayotgan chora-tadbirlar. 
 
O‘zbekistondagi inflyatsiyaning tahlili narxlarning erkinlashtirilishi avvalida 
muomaladagi pul zaxiralarining va narxlar dinamikasining o‘zaro harakatlari bir xil 
bo‘lmaganligini ko‘rsatadi. Ulgurji va chakana narxlarning vulqonsimon (portlab) 
o‘sishi ro‘y beradi, bu esa pul massasining ko‘payishiga sabab bo‘ldi. 
O‘zbekistonda har bir viloyat ish haqi, stependiya, pensiya va boshqa 
to‘lovlarni amalga oshirish uchun naqd pul olish ko‘zda tutilgan o‘z byudjetiga 
ega. To‘lanadigan mana shu pul massasiga xuddi shuncha qiymatga ega bo‘lgan 
tovarlar va xizmatlar qarshi turishlari kerak. Ammo respublikaning ko‘pgina 
viloyatlarida tovarlarni yetarli darajadagi taklifi mavjud emas. Shuning uchun pul 
banklarga qaytmasdan aholida qolib ketmoqda. Shu munosabat bilan bu 
mintaqalarga qo‘shimcha naqd pul zarur bo‘ladi, bu esa pul emissiyasiga olib 
keladi. Holbuki, u qisqartirilishi kerak. Pul emissiyasini qisqartirish uchun 
quyidagi formuladan foydalanish mumkin: 
Narxlarning o‘sish indeksi, shu jumladan, iqtisodiyotning iste’mol sektoridagi 
narxlarning o‘sishi indeksi – keng foydalaniladigan ko‘rsatkichdir. 
 Ko‘rsatkichlar tahlili
quyidagi vazifalarni hal qilish uchun zarurdir: 
1)
iste’mol sektorida, uning tuzilmalari va dinamikalari 
2)
tovarlarning yoki xizmatlarning ma’lum turlari narxlarining oshishiga 
yordam bergan sabablarni va narxlar oshishining inflyatsiyaning darajasiga 
ta’sirini aniqlas. 
3)
inflyatsiyaning o‘sish manbalarini bartaraf etish choralarini ishlab chiqish; 
4)
inflyatsiyaning darajasini bashorat qilish 
O‘zbekiston Respublikasida
bu ko‘rsatkichlarni 
tahlil qilish bo‘yicha uslubiy 
tavsiyalar
ishlab chiqilgan. Iste’mol sektorida inflyatsiya darajasini tahlil qilish 
uchun iste’mol narxlar haqidagi har oylik axborotdan foydalaniladi 
Bunda turli xildagi hisob-kitoblar qilinadi. Bular 

---

27 
a)
hisobot oyidagi iste’mol narxlarining indeksi (IPTS) oldingisi (LTR) ga 
bo‘linadi. Bu ko‘rsatkich iste’mol tovarlari va xizmatlari narxlarining joriy oyda 
shu oyning o‘a oyidagiga solishtirgandagi o‘zgarishini ifodalaydi; 
b)
hisobot oyidagi iste’mol narxlari indeksi (IPTS) ning o‘tgan yil dekabrdagi 
indeksiga nisbati. Bu ko‘rsatkich o‘tgan yilning yanvaridan hisobot oyigacha 
bo‘lgan davrda iste’mol tovarlari va xizmatlari; 
c)
bundan tashqari, uchinchi variantda joriy yilning hisobot oyidagi IPTS ning 
o‘tgan yilning xuddi shu davriga (LTRZ) nisbati hisob-kitob qilinadi. Bu nisbat 
joriy yilning alohida olingan oyida iste’mol tovarlari va xizmatlarning o‘tgan 
yilning shu oyiga solishtirilgan o‘zgarishni ifoda etadi. Bu indeks mavsumiy 
tebranishlarni hisobga olmaydi; 
d)
hisobot oyining iste’mol narxlari indeksining yil boshigacha o‘sib boruvchi 
natijasi bilan birga hisoblaganda o‘tgan yilning shu davriga (LTR
4
) nisbati. Bu 
indeks LTR
3
ga o‘xshash, lekin narxlarning yil boshidan beri o‘tgan davr ichida 
o‘sib boruvchi natijalar bilan qo‘shib hisoblaganda hamda bunda o‘tgan davr 
ichida mavsumiy bo‘lmagan tebranishlarni hisobga olingan o‘zgarishlarini qayd 
etadi; 
e)
hisobot choragining IPTS sining o‘tgan chorakniki (LTR4a) ga nisbati. U 
hisobot choragida narxlarning o‘tgan chorak bilan solishtirgandagi o‘zgarishi; 
f)
hisobot choragining IPTS sining o‘tgan chorakniki (LTR4a) ga nisbati. U 
hisobot choragida narxlarning o‘tgan chorak bilan solishtirgandagi o‘zgarishi; 
Hozirgi Markaziy Osiyo hududlarida muxim pul islohotlarim Amir Tеmur 
hukmronlik qilgan davrdan boshlangan. Uning tashabbusi bilan o'sha davrgacha 
muomalada bo'lgan mayda mis tangalar o'rniga sifat va hajm jihatdan bir nеcha 
marta ortiq bo'lgan, yirik qiymatga ega oltin va kumush tangalar zarb etila 
boshlagan. Amir Tеmur tasarrufida bir nеcha zarbxonalar bo'lganligi va ularda zarb 
etilgan tangalar Еvropada ham mashhur bo'lganligi haqida ko'p ma'lumotlar bor. 
Birgina G'arbiy eron va Ozarbayjonda Amir Tеmurning nomi bitilgan 120 turdan 
ortiq oltin va kumush tangalar muomalaga kiritilgan. Mirzo Ulug'bеk tomonidan 

---

28 
1428 y. amalga oshirilgan pul isloxotlarida ilgari zarb etilgan mis tangalarning 
muomalada bo'lishi taqiqlangan. Bir qator shaharlarda — Buxoro, Samarqand, 
Toshkеnt, Shohruxiya, Andijon, Qarshi va Tеrmizda yangi tangalar zarb etila 
boshlagan. Eski tangalarni yangi tangalarga almashtirish tugallangandan kеyin, 
fakat Buxorodagi zarbxona faoliyati saklab qolinib, qolganlari yopilgan. 
1. Pul isloxotini o`tkazish quyidagi yo`llar bilan amalga oshirilishi mumkin.:
2. Muomaladagi pul massasini kamaytirish maqsadida, dеflyatsiya kursi bo`yicha
pullarni yangi pullarga almashtirish:
3. Aholi va korxonalarning banklardagi jamg`armalarini vaqtincha (to`liq qisman 
) harakatga ushlab turish qotirib qo`yish);
5. Ikkala usulni birgalikda qo`llash yo`li orqali pul islohotini o`tkazish.
Bu yil xalqaro amaliyotda “shok yuli” bilan davolash nomi bilan mashxurdir. 
1948 yilda G`arbiy Gеrmaniyada xarbiy davlat boshqaruvidan bozor iqtisodiga 
o`tishda qo`llanilgan. “Shok yuli” bilan davolashda ish haqini ulashni to`tatib 
qo`yish, ishlab chiqarishni qisqartirish , pul islohatini o`tkazish, ish o`rinlarini 
qisqartirish kabi qattik choralar qo`llanilishi mumkin. Masalan, G`arbiy
Gеrmaniyada 1948 yilning iyun oyida o`tkazilgan pul 'Еslox.atida axolining naqd 
pullari va jamg`armalari 6,5 yangi nеmеts markzsiga 100 eski rеyxsmarka qilib 
almashtirildi. Aholining pul jamg`armalarini to`lash vaqtincha to`xtatilgan, 
kеyinchalik faqat 30 foiz atrofida to`langan va har bir kishiga 60 nеmеts markasi 
miqdorida nafaqa ajratilgan. Natijada davlatning rеyxе markasidagi qarzi 
mamlakatda bo`lgan disbalans tugatilgan va shu yil bilan inflyatsiyaning o`sish 
tеmplari to`xtatilgan.“Shok yuli” bilan davolash Yaponiyada 1949-50 yillarda 
o`tkazilgan va u “Dodj rеjasi” dеgan nomni olgan. Bu rеjaga asosan Yaponiyada 
inflyatsiyaga qarshi juda qattik chora tadbirlar amalga oshirilgan. Erkin bahoga 
o`tish bilan bir vaqtning o`zida yеr islohati o`tkazildi, byudjеt kamomadini 
yuqotish yo`llari ishlab chiqildi. Yaponiyada mavjud zarar bilan ishlovchi 
korxonalarga davlat tomonidan bеriladigan subsidiya bеkor qilindi, korxona, 
tashkilotlarga krеdit bеrish shartlari mukammallashtirildi, axoli jamg`armalari 

---

29 
ishlatilmasdan qotirib quyildi. Iqtisodni “shok yuli” bilan davolash Sharqiy 
Yevropa mamlakatlari -Yugoslaviya, Polsha kabi mamlakatlarda xam qo`llanilgan. 
“Shok yuli” bilan davolash iqtisodiy siyosati 1989 yilning oxirlarida Polshada 
qo`llanilgan bo`lib, ish haqi vaqtinchalik qotirib qo`yilgan xolda , baxolar 
erkinlashtirilgan. Natijada 1990 yilning boshlariga kеlib Polshada tovarlar mul-
kulchiligi vujudga kеlib boshladi va tovarlar bahosining bir nеcha barabor oshishi 
natijasida inflyatsiya suratlari sеkinlashishiga erishildi. Polshada bu iqtisodiy 
tadbirning o`tkazilishi aholining yashash sharoitini ancha qiyinlashtirdi va ishsizlar 
sonini ko`paytirdi. Bizning davlatimizda pul muomalasini tartibga solishda 
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki quyidagi usullardan foydalanadi:
1.
Majburiy rezerv stavkasi normasini belgilash.
2.
Tijorat banklarini ochiq bozorda qatnashishi.
3.
Markazlashgan kreditlar uchun qayta moliyalashtirish stavkasini o’rnatish.
«O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»gi qonunga ko`ra 
Markaziy bank tijorat banklariga minimal majburiy rezerv bo’yicha mablag’larni
maxsus schyotda saqlab turish majburiyatini yuklash huquqiga ega. Bunday 
rezervlar normalari bankning majburiyatlari turiga, omonat va muddatiga qarab 
belgilanadi. Bu mexanizm asosan tijorat banklarining likvid mablag’lari hajmini 
muvofiqlashtirish uchun foydalanadi. Bu bilan Markaziy bank tijorat banklarining 
kredit berish qobiliyatiga ta’sir etadi. Kredit, ma’lumki o’z navbatida pul 
massasining ko’payishiga, baholarning bozor iqtisodi sharoitida pul muomalasi 
ma’lum usullar yordamida tartibga solib o’zgarishiga olib keladi. Shuning uchun 
majburiy norma tez-tez o’zgartirilmaydi, chunki u muomalada pul massasini 
tebranib turishiga va oxiri iqtisodiy beqarorlikka olib kelishi mumkin. Majburiy 
rezerv ajratmalari foyizlari oldingi yillarda quyidagicha belgilangan
5
:
5
Z.D.Niyozov “Pul kredit va banklar” S. 2012

---

30 
02.09.92
dan
-
15%
01.01.93
dan
-
20%
01.05.94
dan
-
30%
01.01.95
dan
-
30%
01.07.96 dan - 25% 
Markaziy bank tijorat banklarga kreditlar bo’yicha qayta moliyalashtirish 
stavkasini belgilab beradi. Bu stavka tijorat banklari beradigan kreditning bahosini 
aniqlash asos bo’lib xizmat qiladi. Qayta moliyalashtirish siyosati tijorat 
banklarining boshqa manbalaridan mablag’lar jalb qilishiga ta’sir etmaydi.
Markaziy bank oqilona qayta moliyalashtirish stavkalarini o’rnatib tijorat 
banklarini likvidlik darajasini muvofiqlashtirib turadi. Markaziy bankning kredit 
siyosati xalq xo’jaligini hal qiluvchi bo’g’inlarini kreditlash va undan ratsional 
foydalanishga qaratilgan qayta moliyalashtirish stavkasi oldingi yillarda 
quyidagicha belgilangan
6
.