«inn о va tsion та уым»

Mavzu: Schyotlar tizimi va ikki yoqlama yozuv. Asosiy xo‘jalik jarayonlarini hisobga

olish uslubiyoti

Buxgalteriya hisobining schetlari - bu xo‘jalik mablagdari, mablagdarning manbalari va xo‘jalik jarayonlarini nazorat qilish va boshqarish uchun zarur axborotlarga ega bo‘lish maqsadida, ularni dastlabki hujjatlar ma’lumotlariga asosan joriy tartibda hisobga olish, guruhlash va bir tizimga keltirish usulidir.

Buxgalteriya hisobining schetlari ikki tomonli jadval shakliga ega bo‘lib, chap tomoni - «debet», o‘ng tomoni - «kredit» deb ataladi. «Debet» va «kredit» atamalari lotincha bo‘lib, aynan tarjimasi debet - “u qarzdor” va credit - «u ishonadi» degan ma’noni bildiradi.

Buxgalteriya schyoti - xo’jalik yurituvchi sub’ektlar iqtisodiy resurslarning holati va harakati hamda ular oldiga qo’yilgan talablar to’g’risida buxgalteriyaaxborotlarini qayd qilish va saqlash usuli

Doimiy schyotlar - bu aktivlar, majburiyatlar va kapitalni hisobga oladigan schyotlar bo’lib, ular hisobot davrining oxiriga buxgalteriya balansida aks ettiriladigan qoldiqlarga ega bo’ladilar. Doimiy schyotlar aktiv, passiv, kontr-aktiv, va kontr-passiv schyotlarga bo’linadi.

Mablag‘laming iqtisodiy mazmuniga ko‘ra ikki guruhga: lj.tarkibi, joylanishi va ishlatilishi bo‘yicha; 2).tashkil topish manbalari va maqsadli tayinlanishi bo‘yicha bodinishidan kelib chiqqan holda schyotlar ham, aktiv va passiv schyotlarga bodinadi.

Aktiv schyotlar (A) - bu aktivlarni hisobga olish uchun modjallangan schyot bodib, iqtisodiy resurslarning qoldigd va ko’payishi uning debetida, kamayishi esa kreditida aks ettiriladi. Aktiv schetlarning qoldiqlari debet tomonida Yoziladi. Aktiv schetlar balans aktividagi moddalarga asosan ochiladi:


Aktiv schet chizmasi

Debet Kredit

Boshlangdch qoldiq	Kamayishi (-)
Ko‘payishi (+)
Oborot	Oborot
Oxirgi qoldiq

Passiv schyot (P) - majburiyatlar va kapitalni hisobga olish uchun modjallangan schyot bodib, majburiyatlar va kapitalning qoldigd hamda ko’payishi uning kreditida, kamayishi esa debetida aks ettiriladi. Passiv schetlarda esa xo‘jalik mablagdari manbalarining mavjudligi va harakati hisobga olinadi. Passiv schetlarning qoldiqlari schetning kreditida aks ettiriladi. Passiv schetlar joriy hisobda balansning passiv moddalariga asosan ochiladi:


Passiv schet chizmasi

Debet Kredit

	Boshlangdch qoldiq
Kamayish (-)	Ko‘payish (+)
Oborot	Oborot
	Oxirgi qoldiq

Kontr-aktiv schyot (KA) - bu qoldigd, uning bilan bogdiq bo’lgan aktiv schyot qoldigddan ayirib tashlanadigan, moliyalanadigan hisobotda aktivlarning sof qiymatini aks ettirish uchun modjallangan schyot.

Kontr-passiv schyot (KP) - bu qoldig’i, uning bilan bog’liq bo’lgan passiv schyot qoldig’idan ayirib tashlanadigan, moliyalanadigan hisobotda majburiyat yoki kapitalning sof qiymatini aks ettirish uchun mo’ljallangan schyot.

Tranzit schyotlar (T) - bu moliyalanadigan natijalar to’g’risidagi hisobotda aks ettiriladigan daromadlar va xarajatlarni hisobga oladigan vaqtinchalik schyotlar bo’lib, ular hisobot davri davomida ishlatiladi, lekin hisobot davri oxirida yopiladi va qoldiq qolmaydi.

Balansdan tashqari schyotlar (ВТ) - bu korxonaga tegishli bo’lmagan, lekin uning qaramog’ida bo’lgan aktivlar, shartli huquqlar va majburiyatlarning mavjudligi harnda harakati to’g’risida axborotlarni umumlashtirish uchun mo’ljallangan schyotlar. Bu schyotlar boshqa schyotlar bilan o’zaro bog’lanmaydi va xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyalanadigan hisobotida aks ettirilmaydi.

Buxgalteriya hisobi amaliyotida «qoldiq» so‘zining o‘rniga ko‘pincha «saldo» so‘zi ishlatiladi. «Saldo» italyancha so‘z boTib, aynan tarjimasi «hisob-kitob» degan ma’noni bildiradi.

Schet bo‘yicha hisobot davrining boshiga bodgan qoldiq boshlang‘ich saldo deb ataladi. Schet bo‘yicha hisobot davrining oxiriga.bodgan qoldiq oxirgi saldo deb ataladi.

Buxgalteriya hisobida ikki yoqlama Yozuvning mohiyati Shundaki, har bir xo‘jalik muomalasi, u qanday turdagi balans o‘zgarishiga olib kelishidan qat’iy nazar, bir vaqtda va o‘zaro aloqador holda, bir xil summada bir schetning debet tomonida va ikkinchi schetning kredit tomonida aks ettiriladi.

Buxgalteriya hisobida bir schetning debetida ikkinchi schetning kreditida aks ettirilishiga oddly Yozuv deyiladi. Ayrirn xo‘jalik muomalalari xususiyatiga ko‘ra bir schetning debetida va bir necha schetning kreditida yoki aksincha aks ettiriladi. Bunday buxgalteriya Yozuvini buxgalteriya hisobida murakkab Yozuv deyiladi.

Schetda yangi qoldiq chiqarish uchun avvalo uning debeti va kreditidagi summalarni jam lash zarur. Debet bo‘yicha jami summa (boshlang‘ich qoldig‘isiz) schetning debet oboroti, kreditning jami summasi (boshlang‘ich qoldigdsiz) kredit oboroti deyiladi.

Har qanday aktiv yoki passiv schet bo'yicha oxirgi qoldiqning matematik modeli ikki variantda bodishi mumkin. Birinchi variant. Boshlangdch qoldiq (saldo) debet bodib, kredit oboroti boshlang‘ich qoldiq va debet summasidan kichik bodganda. Unda matematik model qo‘yidagicha bodadi:

S'dt+DO,₀-KO_t0=S"dt,

Agar kredit oboroti boshlangdch debet qoldiq va debet oboroti summasidan katta bodsa, u holda qoldiq kreditda qoladi;

Ikkinchi variant. Boshlangdch qoldiq (saldo) kreditda bodib, debet oboroti esa boshlangdch kredit qoldiq va kredit oboroti summasidan kichik bodganda, uning matematik modeli qo‘yidagicha bodadi:

^ S’_kt+KOto-DO,₀=S"_kt

Analitik² schetlar deb xo‘jalik mablagdari va mablagdar manbalari va xo‘jalik muomalalari to‘g‘risida toda tavsif beradigan va ularni pul, natura va mehnat odchovida hisobga oladigan schetlarga aytiladi.

Shunga ko‘ra buxgalteriya hisobida ikki xil, ya’ni sintetik va analitik schetlar qodlaniladi.

Analitik schetlar va ularga tegishli sintetik schetlar orasida doimo o‘zaro uzviy bogdiqlik mavjuddir. Chunki sintetik schetlarga Yozilgan barcha qoldiq va xo‘jalik muomalalari shu sintetik schetlarga tegishli analitik schetlarga ham Yoziladi.


1-mashq.

«Sharqi» XKning 01.01.2014 у. holal			dga schyotlar sale		olari:
№	Schyotlarning nomi	Saldo, ming so ‘m		Balansda
				aktiv		passiv
1	Asosiy vositalar	101991
2	Asosiy vositalarning eskirishi	46259
	Hisoblangan foizlar	905		—
4	Tovarlar	7300
5	Xaridorlardan olingan bodiaklar	4945		—

^: Аналитик (грека «analylikos» - булаклаш, кисмларга ажратиш)

6	Xaridorlardan olinadigan schyotlar	11401		-—
7	Byudjetga todovlar bo‘yicha qarzdorlik	4614	—
8	Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga berilgan bo‘naklar	6891	I^й	—
9	Maksadli davlat jamgarmalari bo‘yicha bo‘nak todovlari	1835	f (	-—
10	Ustav kapitali	18720		1 _
11	Kassa	1000		—
12	Maxsus schyotdagi pul mablagdari	14773	■h
13	Mol etkazib beruvchilarga qarzdorlik	4657	-—
14	Tayyor mahsulot	8923	-h
15	Xodimlarga berilgan bodiaklar	620
16	Davlatning maqsadli fondlariga todovlar	3890	'—~
17	Mehnat haqi bo‘yicha qarzdorlik	3395	•—
18	Olinadigan foizlar	3938	-4- t	—
19	Taqsimlanmagan foyda	64750	—	-h
20	Qo‘shilgan kapital	15320	—
21	Hisob-kitob schyoti	38604
22	Uzoq muddatli bank kreditlari	40182	•—-
23	Material lar	10361	4-	—
Balans

«Sharqi» XK buxgalteriya balansi

Aktiv	Hisobot davri boshiga	Hisobot davri oxiriga	Passiv	Hisobot davri boshiga	Hisobot davri oxiriga
1	о 3	4	5	7	8
I. Uzoq muddatli aktivlar 1)1 СЩ1 -- ,1L1			LOU mablagdari manbalari 19) zp) °j S 7^ Ъ
I bo dim bo‘yicha jami			I bo‘lim bo‘yicha jami	l

II. Joriy aktivlar #3 CC b)U^LW! №9/ 3] щ 1 Ci^r- 1S)62V 2ЪЦ03Ь . .. 10$, 6 У 6 / f ■' Ls ' $ 4 h •' \ J Cs			II. Majburiyatlar. 3J fe ji) и о ц,*Г T: 7 f9)6r?S 0 2 ?) 9 Г МЧ
			Kj
II bo‘lim bo‘yicha jami			II bo‘lim bo‘yicha jami
BALANS			BALANS

Talab qilinadi:

1. 
   Yuqorida keltirilgan schyotlarni aktiv va passiv schyotlarga ajrating.
   
2. 
   Aktiv schyotlarni uzoq muddatli va joriy aktivlarga, passiv schyotlarni xususiy kapital va
   

majburiyatlarga ajrating.

3. 
   Quyida keltirilgan shaklda hisobot davri boshiga boshlang‘ich balans tuzing.
   

Yuqorida tuzilgan balansdan foydalanib, quyidagi xo‘jalik muomalalari ta’sirida ro‘y bergan

o‘zgarishlarni balansda ales ettiring:

№	Xo jalik muomalalari	Summa, ming so ‘m							Schyotlar aloqasi
		Variant
		0	1	2	3	4	5	Dt		Kt
1	Mol etkazib beruvchilardan olingan materiallar kirim qilindi	5200	5100	5500	4980	5420	5600
2	Xaridorlardan hisob-kitob schyotiga sotilgan tayyor mahsulotlar uchun pul kelib tushdi	6500	6540	6400	6300	6200	6800	Vto		^1 A"
o J	Uzoq muddatli bank kreditining bir qismi maxsus hisob-kitob schyotidan todandi	12200	11900	12500	12900	11800	12800			Y-
4	Ish haqi uchun hisob-kitob schyotidan kassaga pul olindi	3000	3300	3395	3000	3300	3395	SOfC		,) l l ^L
5	Kassadan ish haqi berildi	3000	3300	3395	3000	3300	3395			WC'
6	Davlatning maqsadli fondlari bcbyicha todovlar hisob-kitob schyotidan odkazildi	1500	1200	1400	1900	1300	1250	fed'		5 fe
7	Mol etkazib beruvchilarga hisob-kitob schyotidan todandi	1800	1700	1850	1900	1860	1750	fe		StP
8	Olinadigan foizlar hisob-kitob schyotiga kelib tushdi	3900	3820	3890	3800	3850	3838	slio		’■/ 4 N '

Izoh: Schyotlar saldolari va xojalik muomalalari berilgan jadvaldagi O-variantdagi misoldan foydalangan holda о ‘qituvchi mavzuni tuShuntiradi. Qolgan 1-5 variantlar esa dars oxirida talabalarga uy vazifasi sifatida taqsimlab beriladi.