Iqtisod va servis

Taklif Omillari
Iqtisodiy o’sishning 4 omili iqtisodning jismoniy kengayish obiliyatiga bog’liq. Ular:
• Tabiy manbalarning miqdori vasifatining ko’tarilishi.
• Ishchi kuchidagi miqdoriy va sifat o’sishi.
• Kapital resurslar ta’minotidagi o’sish.
• Texnologiyalarning yaxshilanishi.
Bu taklif omillari – ishlab chiqarishningjismoniy va texnik omillardagio’zgarishlar–iqtisodning potensial YIMni kengaytirishimkoniyatini beradi.
Talab Omili
Iqtisodiy o’sishning beshinchi elementibu talab omilidir:
• Taklif omillari, xo’jaliklar, tadbirkorlartomonidan yaratilgan yuqori ishlabchiqarish potensialiga yetish vahukumat iqtisodning kengayibborayotgan maxsulotlari vaxizmatlarini sotib olishi kerak.
Bu yuzaga kelganda material zaxiralarva manbalarda rejalashtirilmagan o’sishbo’lmaydi va to’liq bandlik saqlanibqoladi. Iqtisodiy o’sish kengayganishlab chiqarish imkoniyatlari tomonidanyaratilgan ishlab chiqarish foydalariniamalga oshirishda umumiy chiqimlaro’sishini talab etadi.


Samaradorlik Omili
Iqtisodiy o’sishning 6 elementisamaradorlik omili:
• Ishlab chiqarish potensialigayetish uchun iqtisod iqtisodiy samaradorlikkato’liq bandlik kabiyetishi kerak.
Odamlarning yaxshi xayotinimaksimallovchi maxsulot va xizmatlaraniq birlashmasini ishlab chiqishda iqtisodo’zining manbalarini eng pastt chiqimliyo’l bilan ishlatishi kerak (ishlab chiqarishsamaradorligi) (tarqatma samaradorlik). Ishlab chiqarishni kengaytirish imkoniyati mavjud manbalardan foydalanish bilan birgalikda maksimal o’sish imkoniyatlariga yetish uchun yetarli emas.
Bundan tashqai talab etilganibu manbalarning foydalanilsh samaradorligi. Iqtisodiy o’sishdagi taklif,talab va samaradorlik omillari bir biri bilan bog’liq. Yetarli bo’lmagan chiqimlardan kelib chiqqan ishsizlik (talab omili) yangi kapital yig’ilish darajasini kamaytirishi mumkin (taklif omili) va tadqiqotlar uchun chiqimlarni kechiktirishi mumkin (taklif omili). Bunga qarama qarshi investitsiya uchun kam chiqimlar (taklif omili) samarasiz chiqimlarga (talab omili) va ishsizlikga sabab bo’lishi mumkin. Manbalardan foydalanishdagi keng tarqalgan samarasizlik (samaradorlik omili) xizmat va maxsulotlarning yuqoriroq narxlariga aylanishi va o’z o’rnida innovatsiyani pastaytiruvchi va kapital yig’imini kamaytiruvchi (taklif omili) foydani kamaytirishi mumkin. Iqtisodiy o’sish dinamik jarayon bo’lib unda taklif, talab va samaradorlik omillari barchasi o’zaro aloqada bo’ladi².
Iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh omillar iqtisodiyotning jismoniy o’sish layoqatini belgilab beradi, ular taklif omillari deb ham ataladi. Bu omillar quyidagilar:
1) tabiiy resurslarning miqdori va sifati;
2) mehnat resurslari miqdori va sifati;
3) asosiy kapital (asosiy fondlar) ning hajmi;
4) texnologiya va fan-texnika taraqqiyoti.
1) Manbalar o’lchami va tarqalishi iqtisodi unumdorlik o’sishining uchinchi va to’rtinchi manbalari bo’lib birgalikda ishlab chiqarish o’sishining 15 foizini bildiradi.
2) Ta’lim Berish va Tayyorlash. Ben Franklin aytganidek “mutaxassislikka ega odam boylikka ega bo’ladi,” buning ma’nosi ilm va tayyorgarlik ishchi kuchi kapital zaxirasiga hissa qo’shsa bilim va ko’nikmalar ishchining unumdorligini
ta’minlaydi. Inson kapitalaiga investitsiyalar bu nafaqat rasmiy ta’lim bundan tashqari ishdagi o’rganishga ham bog’liq. Jismoniy kapitalga investitsiyalar kabi inson kapitaliga investitsiyalar mehnat unumdorligi va foyda tushunchalari uchun muhim. Hisoblarga ko’ra 15% unumdorlik o’sishi odamlarning ta’limi va ko’nikmalariga qilingan investitsiyalar.
Aholining mehnat sifati ko’rsatgichlaridan biri bu ta’lim, tayyorgarlik darajasidir. 1960 yilda AQSh xalqining faqatgina 41 foiz 25 yosh va undan kata aholisi kamida maktab ta’limiga ega edi; va 8 foizigina kollej yoki kollejdan keyingi ta’limga ega edi. 2004 yilga kelib bu ko’rsatgichlar 58 va 28 foiz ko’rinishiga keldi. Shunisi aniqki oxirgi vaqtlarda AQShda ta’lim olish ko’proq odam uchun imkoniyatli bo’ldi.
3) Kapital Qiymati. Ishlab chiqarishning o’sishiga ikkinchi asosiy hissa bu kapitalning o’sishi va u 30% ga yaqin unumdorlikning o’sishi bilan tushuntiriladi. Ko’proq va yaxshiroq qurilma va uskunalar ishchilarni unumliroq qiladi. Va davlat foydaning bir qismini saqlab qolish bilan ko’proq kapital oladi va uni zavodlar va uskunalarga investitsiya qiladi.
Ba`zi kapital mehnatni o’rnini bosishda ishlatilsada koproq kapital mehnatni to’ldiruvchi hisoblanadi – bu mehnatni unumliroq qiladi. Mehnat unumdorligining asosiy aniqlovchisi har bir ishchi uchun foydalanish imkoniyatidagi capital miqdoridir. Agar kapital maxsulotlar jami zaxirasi va ishchi kuchi miqdori ikkalavi ham berilgan davr mobaynida o’sha ishchining yaxshiroq uskunalar bilan ta’minlanishi va unumdorlikni o’sishi kerak bo’lmaydi. Lekin har bir AQSh ishchisiga kapital asosiy foydalanish imkoniyati bor uskunalar vaqt o’tishi bilan tez o’sdi (2003 yilda bu har bir ishchiga 83 466$ edi).
Davlatning AQSh infratuzilmasiga investitsiyalari (avto’yo’llar va ko’priklar, ijtimoiy tranzit tizimlari, oqava suvlar tizimi, suv ta’minoti imkoniyatlari, aeroport, ta’lim va shu kabilar) ham yillar davomida os’di. Bu ijtimoiy kapital (infratuzilma) shaxsiy kapitalni to’ldiradi. Yangi avto’yo’llarga investitsiya qilish shu yo’llar bo’ylab yangi ishlab chiqarishlar va magazinlar uchun shaxsiy investitsiyalar imkonini yaratadi. Mahalliy hokimiyatlar tomonidan yaratilgan sanoat parklari ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilarni jalb etadi.
Infratuzilmaga xususiy investitsiyalar ham iqtisodiy o’sishda muhim o’rin tutadi. Bir misol bu yillar davomida aloqa tizimlari bilan bog’liq shaxsiy kapitallarning oshishidir.
4)Texnologik O’sish. Ishlab chiqarish unumdorligining iqtisodiy o’sish uchun muhimligi unumdorlik o’sishiga xossasini qo’shuvchi omillarni kengroq tushuntirilishini talab etadi. Eng katta hissa qo’shuvchi bu texnologik o’sish bo’lib u unumdorlik o’sishining 40% ni tashkil etadi. Iqtisodchi Pol Romerning fikriga ko’ra “insoniyat tarixi bizni iqtisodiy o’sishning asosi bu qancha ko’p ovqat qilish emas uni yaxshiroq retseptlardan foydalangan holda qilishga bog’liqligini o’rgatadi”.
Texnologik rivojlanish o’z ichiga faqat innovatsion ishlab chiqarish texnikalarini emas, balki ishlab chiqarishni rivojlantiruvchi yangi boshqaruv usullari va yangi tadbirkorlikni tashkil etish yo’llarini oladi. Umuman olganda, texnologik rivojlanish bu yangi bilimlarning ixtirosi bo’lib unumdorlikni rivojlantiruvchi rivojlangan yo’llar bilan manbalarni qo’shish imkoniyatini beradi. Bir marta ixtiro qilingan va qo’llanilgan yangi bilimlar yaqin orada barcha tadbirkorlar va korxonalar uchun nisbatan pastroq narxlarda foydalanish imkoniyatini beradi. Texnologik rijojlanish shuning uchun butun iqtisod orqali tarqalib unumdorlik va iqtisodiy o’sishni o’stiradi.
Texnologik rivojlanish va kapital kiritish yaqindan bog’liq chunki texnologik rivojlanish odatda yangi qurilmalar va uskunalarga investitsiyalar uchun imkoniyat yaratadi. Aslida texnologik rivojlanish yangi kapitalda o’z aksini topadi. Masalan, yangi kompyuterlar olinishi sanoatga tezroq va kuchliroq yangi texnologiya kompyuterlarini olib kiradi<sup>3</sup>.
Respublikamizda bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida amalga oshirilayotgan «tarkibiy o’zgarishlar iqtisodiy o’sishning hal qiluvchi omiliga aylanib bormoqda»Iqtisodiy o’sishga taqsimlash omillari ham ta’sir qiladi. Ishlab chiqarish potentsialidan maqsadga muvofiq foydalanish uchun nafaqat resurslar iqtisodiy jarayonga to’liq jalb qilingan bo’lishi, balki juda samarali ishlatilishi ham zarur. Resurslarning o’sib boruvchi hajmidan real foydalanish va ularni kerakli mahsulotning mutloq miqdorini oladigan qilib taqsimlash ham zarur bo’ladi.
Iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatuvchi, taklif va taqsimlash omillari o’zaro bog’liq va bir-birini taqozo qiladi. Masalan, resurslar miqdorining o’sishi va sifatining yaxshilanishi, texnologiyani takomillashtirish iqtisodiy o’sish uchun imkoniyat yaratadi. To’liq bandlik va resurslarni samarali taqsimlash bunday o’sishni ro’yobga chiqaradi.
Iqtisodiy o'sish - har qanday davlatning ustun xususiyatlaridan biridir, zamonaviy jamiyat tomonidan so'ralgan maqsad.
Iqtisodiy o'sish aholi jon boshiga ishlab chiqarish (miqdor va sifat) ortishi deyiladi. Ba'zi lug'atlar individual boshiga jon uchun chiqarishni oshirish, bir tomon bo'lib, bu tushunchani ko'rib.
Iqtisodiy o'sish va uning turlari - ilg'or tushunchasi, shu bilan birga, bu atama ijobiy va salbiy xususiyatlarini ega.
Ijobiy tomonlari bor:
• tufayli ishlab chiqarish barqaror o'sishi xavfsizlik kompaniyasi oshirish.
• Shu asnoda - iqtisodiy jihatidan mamlakat xalqaro tasvir o'sishi.
• ishchi o'rinlar sonini ortishi va buning natijasida, moddiy o'sishi aholining bir qismini yaxshi egallagan.
• yangi texnologiyalar qo'llanilishi, ishlab chiqarish texnologiyasi ijobiy o'zgarishlar, mehnat sharoitlari sifat o'zgarishi.
Salbiy tomoni:
Ekologik emirilishiga, atrof-muhitga salbiy ta'sirini, resurslarni tükenmesine •.
• haddan tashqari olomon, rivojlangan sanoat infratuzilmasi bilan, ayniqsa yirik shaharlar.
• mehnat qizg'inligini oshiring.
• kadrlarni uzluksiz tayyorlash uchun ehtiyoj.
Iqtisodiy o'sish va uning turlari - tushuncha noaniq bo'ladi. Rasman intensiv va chiqaradi keng iqtisodiy o'sish. Keng turdagi ishlab chiqarish barcha omillar miqdoriy kuch paydo bilan xarakterlanadi. Ushbu yangi fabrikalar qurish, ko'proq ishchilar yollash mashinalari, avtomobillar va ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan hokazo. Uskunalar sonini oshirish hisoblanadi.
Intensiv iqtisodiy shakllari o'sish - ishlab chiqarish mavjud omillar oqilona foydalanish hisoblanadi. Uchun omillar ishlab chiqarish , bu holda ilm-fan yutuqlari, ishchilar qayta tayyorlash, resurslar va iqtisodiyotning to'g'ri qayta taqsimlash bor.
Biroq, iqtisodiy o'sish va haqiqatda uning turlari yanada murakkab tizim ifodalaydi.
Iqtisodchilar aniqlash:
• Ruxsat etilgan iqtisodiy o'sish. AQSh, ko'plab Yevropa davlatlari: etakchi mamlakatlar bor ishlab chiqilgan.
• o'sish ajoyibotlari ", butun dunyo Yaponiya, Xitoy va ba'zi boshqa Osiyo mamlakatlarida hayron ekanligini bugun«.
• "o'sish fojiani« - pasayishiga fenomeni faqat iqtisodiy o'sish emas, balki, turmush, bu jamiyat a'zolari uchun o'limni tahdid barqaror pasayishi.
• o'sishi etishmasligi. Bu turlari, masalan, Zimbabve o'z ichiga oladi.
davlat va jamiyat, iqtisodiy o'sishning Belgilar va juda har xil omillar turlarini aniqlash. Keng tarqalgan manbalari yoki omillar iqtisodiy o'sishiga hissa deb ataladi. Bu omillar, barcha mamlakatlar uchun umumiy bo'lgan. iqtisodiy o'sishning manbalari Ba'zi olimlar hal qiluvchi deb.
• mazmuni tabiiy resurslardan. Tabiiyki, hech qanday tabiiy resurslarga ega mamlakat, iqtisodiyotiga nisbatan tezroq o'sadi, suv, mineral, er yoki boshqa har qanday resurs ega mamlakat iqtisodiyoti.
• ishchi kuchi xususiyatlari: soni, malakasi, ish bilan ta'minlash, va oqilona foydalanish.
• ilmiy va texnologik rivojlanish balandligi, ishlab chiqarish bu kashfiyotlar amalga oshirish darajasi.
• kapitali mavjudligi. barqaror sarmoya, kapital rekonstruksiya, boshqalar holda iqtisodiy o'sish to'xtaydi.
• oqilona iqtisodiyotning tuzilishi, uning qobiliyati o'zgaruvchan ehtiyojlari va iqtisodiy sharoitlarda javoban tez o'zgartirish.
• Iqtisodiyot tizimining turi. Tarixan bu bozor iqtisodiyoti boshqalardan ko'ra ko'proq samarali ekanligini isbotladi.
• biznes rivojlanishini qo'llab-quvvatlash, ijtimoiy va siyosiy omillar, raqobat sari sog'lom munosabatni tarbiyalash, korruptsiyaga barham.
tushunchasi "iqtisodiy o'sish va uning turlari,« har qanday mamlakatda uning teskari tomoni inflyatsiya, iqtisodiyotni yuksalishi yoki kamayib, nomukammal soliq o'sishini namoyon mumkin, iqtisodiy beqarorlik, deb unutmaslik kerak.
Yalpi talab-yalpi taklifi modeli yordamida makroikisodiy jarayonlarni taxlil kilar ekanmiz kiska davrda real YAIMni oshirish imkoniyatlari yalpi taklifning vertikal kesmasi bilan chegaralanganligi muammosiga duch keldik. To`lik bandlilik darajasiga erishilgandan so`ng real YAIM xajmini bundan keyingi ko`paytirish uchun yalpi taklif egri chizigini o`ngga siljishiga erishishimiz, ya`ni foydalanilayotgan resurslar mikdorini ko`paytirishimiz zarur.
“Agar iqtisodiyotning kiska muddatli xolati ko`prok yalpi talab bilan belgilansa , uzok davrga iqtisodiyotning rivojlanishi ko`prok ishlab chikarish imkoniyatlari bilan belgilanadi. SHu sababli iqtisodiy o`sishni modellashtirishda dikkat markazida real sektor turadi”^*
Iqtisodiy o`sish to`lik bandlilik sharoitiga mos keluvchi potentsial ishlab chikarish darajasini uzok muddatli ko`payishi tendentsiyasini anglatadi.
Iqtisodiy o`sish jami taklifning o`sishini yoki boshkacha aytganimizda, xakikiy va potentsial YAIM xajmining oshishini bildiradi. Iqtisodiy o`sish nafakat mamlakat real daromadlarining o`sishi, shuningdek, jon boshiga to`gri keladigan real daromadlarning o`sishini xam anglatadi. SHu sababli xam iqtisodiy o`sish ikki xil usul bilan o`lchanadi.
Birinchi usulda iqtisodiy o`sish real YAIM ni o`tgan davrga nisbatan o`zgarishi sifatida aniklanadi va mamlakatning umumiqtisodiy imkoniyatlari dinamkasini aniklash uchun ishlatiladi.
Ikkinchi usulda iqtisodiy o`sish axoli jon boshiga to`gri keladigan real YAIM ning o`tgan davrga nisbatan o`zgarishi sifatida aniklanadi.
Iqtisodiy o`sish nazariyasi va modellarida YAIM o`rniga SIM, YAMD, SMD ko`rsatkichlaridan xam foydalanilishi mumkin. Iqtisodiy nazariyada iktismodiy o`sish daromadlarni kanday nisbatlarda iste`mol va investitsiyalarga bo`linishiga boglik deb karaladi.
. Iste`mol xajmi dinamikasi iqtisodiyotning provard maksadini va yashash darajasi oshishini bildirsa, investitsiyalar xajmining o`zgarishi resurs imkoniyatlarining o`sishi va texnik yangiliklarning moddiylashishini anglatadi. Iste`mol va investitsiya o`rtasida etarlicha mukobillik mavjud, chunki, joriy iste`mol mikdorining oshishi investitsiyalarning daromaddagi ulushini pasaytirish iqtisodiy o`sish imkoniyatlarini kiskartiradi.
Iqtisodiy o`sish real kattaliklarda, kiyosiy baxolarda o`lchanadi..
Xar bir mamlakat iqtisodiy o`sishga intiladi, chunki iqtisodiy o`sish, birinchidan, milliy maxsulot xajmi va daromadning ko`payishiga, ikkinchidan, resurslardan samarali foydalanishga, uchinchidan, yangi-yangi extiyojlar va imkoniyatlarning paydo bo`lishiga, to`rtinchidan, xalkaro bozorlarda mamlakat obro`sining oshishiga olib keladi.

Real ishlab chikarish xajmlarining uzok muddatli o`sishi sur`atlarini, ko`lamlarini, samaradorligi va sifati oshishini belgilovchi xodisa va jarayonlar iqtisodiy o`sish omillari deyiladi.

Iqtisodiy o`sish omillari ikki guruxga ajratiladi.
Birinchi gurux omillari ixtisodiy o`sishni fizik (ashyoviy) jixatdan ta`minlaydi. Bu guruxga ishlab chikarish omillari kiritiladi:

• 
  tabiiy resurslar soni va sifati;
  
• 
  mexnat resurslari soni va sifati;
  
• 
  asosiy kapital xajmi;
  
• 
  texnologiyalar va ishlab chikarishni tashkil etish;
  
• 
  jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanishi darajasi..
  

Ikkinchi guruxga omillari jamiyatdagi iqtisodiy o`sish potentsialini yuzaga chikarish imkonini beruvchi omillar – talab va taksimot omillari bilvosita omillar) kiritiladi:

• 
  bozorning monopollashuvi darajasini pasayishi;
  
• 
  iqtisodiyotdagi solik muxiti;
  
• 
  kredit-bank tizimi samaradorligi;
  
• 
  iste`mol, investitsiya va davlat xarajatlarining o`sishi;
  
• 
  eksport xajmining o`sishi;
  
• 
  iqtisodiyotda ishlab chikarish resurslarini kayta taksimlash imkoniyatlari;
  
• 
  daromadlarni taksimlashning shakllangan tizimi.
  

Agar o`sish ko`shimcha resurslarni jalb etish xisobiga ta`minlansa va jamiyatdagi resurslardan foydalanishning shakllangan o`rtacha samaradorligi darajasini oshirmasa ekstensiv iqtisodiy deb ataladi.
ekstensiv iqtisodiy o`sish yangii korxonalar, yo`llar, elektrostantsiyalar kurish , yangi erlarni o`zlashtirish, mexnat va tabiiy resurslarni ko`shimcha jalb etish kabilar xisobiga ta`minlanadi. Ammo bu resurslarning cheklanganligi rivojlanishning ma`lum bir boskichida ekstensiv iqtisodiy o`sish imkoniyatlarini kamaytiradi va uni ziddiyatli kilib ko`yadi.
YAIMning o`sishi iqtisodiyotda band bo`lganlar sonidan yukori sur`atga ega bo`lsa intensiv ixtisodiy o`sish ro`y beradi.
“Iqtisodiy o`sishning intensiv tipi ishlab chikarish samaradorligining oshishiga boglik. U foydalanilayotgan resurs birligiga to`gri keladigan maxsulot ishlab chikarishni ko`paytirishni, ishlab chikarishning texnik xususiyatlarini yaxshilashni ko`zda tutadi. Bunday jaryonlar namoyon bo`ladi:

• 
  fan va texnika yutuklaridan foydalanish va ishlab chikarishni yangilashda;
  
• 
  xodimlar malakasini oshirishda;
  
• 
  ishlab chikarilayotgan maxsulot sifatini oshirish, assortimentini yangilashda”^*
  

Iqtisodiy o`sishning bu ikki tipi sof xolda ro`y bermaydi. Iqtisodiy o`sish uni ta`minlashdagi intensiv yoki intensiv omillarning ulushi darajasiga karab ko`prok ekstensiv, yoki ko`prok intensiv bo`lishi mumkin.