“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Talab tushunchasi. Talab va bozor bohosi.
   
2. 
   Talab qonuni. Talabning egiluvchanligi.
   
3. 
   Talab xajmi va miqdoriga ta'sir kiluvchi omillar.
   
4. 
   Individual va bozor talabi.
   
5. 
   Talabga ta'sir etuvchi dеmografik, iqtisodiy, sotsial va boshqa omillar.
   
6. 
   Taklif tushunchasi. Taklif egri chizigi.
   
7. 
   Taklif qonuni. Taklifning egiluvchanligi.
   
8. 
   Taklif xajmi va miqdoriga ta'sir ko`rsatuvchi omillar.
   
9. 
   Taklif va boho.
   
10. 
    Taklifga ta'sir kiluvchi ikisodiy, psixologik, sotsial va yuridik omillar.
    
11. 
    Talab va taklifning boho, daromad hamda boshqa omillar bo`yicha o`zgaruvchanligi.
    
12. 
    Bozor muvozanati. Xususiy va umumiy muvoza- natlik.
    
13. 
    Bozor muvozanatining iqtisodiyotga ta'siri.
    
14. 
    O`zbеkistonda bozor muvozanatining ta'minlanishi.
    

8- mavzu. Rakobat. Narxning Tashqil topishi.


REJA:
1. Rakobat moxiyati va o’bektiv asoslari .
2. Amalga oshgan va oshmagan rakobat.
3. Davlatning anti monopol siyosati.
4.Narxning Tashqil topishi va uning
ob’ektiv asoslari.


1. Rakobat moxiyati va o’bektiv asoslari. Rakobat umumijtimoiy kategoriya bulib, ijtimoiy jarayonlaar katnashchilari O’rtasidagi yaxshirok yashash sharoiti uchun buladigan kurashni anglatadi. U kishilik jamiyatidagi xayotning xamma jabxalariga xos bulib, odamlar O’rtasidagi uz imkoniyatlaridan tularok foydalanish, ayrim soxalarda uz ustunliklarini namoyon kilish, farovonrok xayot kechirish, jamoa O’rtasida obrulirok bulish uchun bulgan kurashni aks ettiradi.
Kishilarning iqtisodiy faoliyati boshka faoliyatlarning asosini Tashqil kilganligi uchun kishilik jamiyati xayotida iqtisodiy soxadagi rakobat muxim rol uynaydi. Iqtisodiy soxadagi rakobat ishlab chiqarish munosabatlarining su’ektlari - ishlab chikaruvchilar, iste’molchilar, tadbirkorlar , yollanma ishlab chiqarish resurslari va ishchi kuchiga ega bulishi, unumrok texnologiya ish joyi, yaxhi bozorni kulga olish, umuman, yukori daromad olish, imkoniyati uchun olib boriladigan kurashdan iborat.
Iqtisodiyotda rakobat kup kirrali xodisa bulib, yaxshi daromad kurish, uz kobiliyatini tularok ishga solish, uzi mashgul ishni rivojlantirish, uz soxasida mijozga ega bulish uchun kurashni bildiradi.
Iqtisodiy rakobatning asosini kishilarni mulk egalari sifatida aloxidalashishni Tashqil etadi. CHunki, xar bir mulk egasining uz manfaati bor. Uning barcha faoliyatini shu manfaatga buysundirilgan buladi. Bu ma’noda rakobat ishlab chiqarish munosabatlari sub’ektlari manfaatlarining tuknashuvidan iborat. Rakobat, eng avval, tadbirkorlikga xos, shuning uchun K.Marks uning kapitalini ichki tabiati deb atagan.
Rakobatni bulishi uchun iqtisodiy sub’ektlarni aloxidalashgan va mustakil bulishi kifoya kiladi. Buning uchun tovar-pul munosabatldari xam bulishi kerak. SHu sababli, natural xujalikda ishlab chikaruvchilar aloxida bulsalarda, iqtisodiy rakobat bulmaydi. Mazkur xujalik uz-uzini ta’minlovchi xujalik bulib, bozor aloqalariga kirishmaydi. Bu erda yaxshi xaridor topish yoki resurslarni kulay shart bilan sotib olish uchun kurash bulmaydi.
Bozor xujalik sub’ektlarining bellashuv maydoni, chunki u shu erda aloxidalashgan manfaatlarni tuknashuvi yuz beradi. Bozor munosabatlarining ilk belgilari paydo bulishi bilan unga xos rakobat xam yuz beradi.
Bu Iqtisodiyot rivojiga mos xolda rakobatchilik munosabatlari xam takomillashib boradi. Bozor rakobati tarixan turt boskichda utadi.
Birinchi boskich - bu natural xujalikda bozor Iqtisodiyotining dastlabki shakllariga utish bulib, bu davrda rakobat mayda tovar ishlab chikaruvchilar O’rtasida buladi. Bular uz mexnatiga tayanib va tirikchilik utkazish maksadida tovar ishlab chikaruvchilar xisoblanadi. Bu boskichda rakobat maxalliy bozorlar doirasida boradi. U bir necha turdagi tovar ishlab chikaruvchilar O’rtasida buladi. Rakobatda golib chikish vositasi tajriba tuplab mexnat maxoratini oshirish buladi.
Ikkinchi boskich - bu kapitalistik erkin rakobat boskichidir. Bu tovar xujaligining ommaviy tus olishi bilan, mayda tovar ishlab chiqarish o’rniga stanok , mashinalar tizimga va yollangan mexnatga tayangan tovar ishlab chiqarishning kelishi balan xarakterlanadi. Rakobatda cheklashlar bulmaydi . U erkin kurashga otlanadi, bu kurash maxalliy bozorlar doirasidan chikib milliy bozor mikyosida yuz beradi. Rakobat shiddatli boradi, uning itrokchilari kupchilikdan iborat buladi. Rakobatda golib chikishning sharti yangi texnikani joriy etib unumdorlikni ustirish, yangi tovarlar ishlab chiqarish buladi.
Uchinchi boskich- bu monopol rakobat bulib, u yakka xokimlikka intiluvchi yirik korxonalar kurashidir. Rakobat iqtisodni monopollashgan va monopollashamagan soxalarida aloxida boradi, ammo bu soxalar O’rtasida xam kurash ketadi. Rakobatda engib chikish shartlari ikkinchi boskichdagidek buladi. Ammo uzaro kurashda bozorni egallash uchun siyosiy xokimiyatdan foydalanish keng kulaniladi. Bu boskichda monopol rakobat etakchi bulsada erkin rakobat yukolib ketmaydi. U ikkinchi katorga suriladi. Iqtisodiyotda monopol rakobat soxasi va erkin rakobat soxalariga ajralish buladi.
Turtinchi boskich - bu yangicha erkin rakobat boskichi bulib, u aralash Iqtisodiyotga xosdir. Bu boskichda rakobatchilar goyat kupchilik bulib, ular yirik korporatsiyalar, O’rtacha va mayda hamda uta mayda korxonalardan iborat buladi. Rakobat doirasi kengayib u ishlab chiqarishdan tashkari, xizmat kursatish soxasida xam faolashadi, u moliya bozoriga shiddat bilan kirib boradi. Xatto sayoxat biznesi, shou biznes, sport biznesi, xarpbiy biznes kabilarni xam uz domiga tortadi.
Rakobatlashuv baynalminallashib xalqro bozor doirasida xam yuz beradi. Eng yangi texnika texnologiyani kullash , boshkarishni kompyuterlashtirish, tovar tarkibini zudlik bilan yangilash eng malkali ishchi kuchiga ega bulish, informatsiyadan foydalinish va nixoyat zamonaviy marketing xizmatini uyushtirish rakobatda engib chikish shartiga aylanadi.
Rakobatni uni xarakteriga karab xam baxolash mumkin, kaysi boskichda yuz berishidan kat’iy nazar rakobat ikki tipda buladi, ya’ni tartibsiz yovvoyi rakobat va qonun koidalar balan tartibga solivchi tsivilizatsiyalashgan rakobatdan iborat buladi. Turli boskichlarda xar ikkala rakobat tipining nisbati xar-xil buladi. Ammo u birdaniga emas balki sekin asta rakbotnig asosiy tipiga aylanadi. Bu bozor munoabatlarining rivojlanishidan, ishlab chiqarish aralash Iqtisodiyot bozor va nobozor munolsabatlarining
yaxlitligi bulganligidan bu erda rakbot bilan birgalikda sherikchilik aloqasi xam amal kiladi. Rakobat ishtrokchilarining sotsial iqtisodiy makomi bir- xil emas, shu sababdan ularning bevosita maksadi xam farklanadi.
Tadbirkorlikning maksadi kuprok foyda kurish, ishchining yaxshi ish xaki olish, er egasini erdan kuprok daromad olish, puldor pulidan kuprok pul chikarib olishdir. Rakobat bu fakat individual manfaatni emas balki, jamoaning birgalikdagi manfaatini xam kuzlaydi. Ayrim kishilarning manfaati bir tomondan aloxidalashgan ikkinchi tomondan jamoa manfaatiga birlashgan, shu orkali yuzaga chikadi. Ishlovchilardan xar biri yaxshi ish joyi uchn kurashadi. Ular jamoa doirasida esa uning manfaati yulida va birgalikda boshka jamoalar bilan rakobatlashadi. Rakobat Xo’jalikning xamma soxasida boradi, unda iqtisodiy faol kishilar katnashadi.
Bozor xujaligidagi rakobat kim bulishidan kat’iy nazar yaxshi ishlaganlarni yutib chikishini bildiradi. SHu jixatdan u bozor Iqtisodiyotining xaraktlantiruvchi kuchi xisoblanadi, iqtisodiy resurslarni tejamli ishlatishga, tovar va xizmatlarni kuplab va sifatli ishlab chiqarishga undaydi. Uning rakobat kuchi fakat ishlab chiqarishni uzini usishga undash emas, balki iqtisodiy munosabatlarni xam takomillashuviga moyil etishdir. U xujalik yuritishning eng samarali usullarini yuzaga keltiradi, iqtisodiy aloqalarning eng ma’kulini topishga majbur kiladi.
Rakobat iqtisodiy usishni ta’minlaydi . Bu erda uz navbatida rakobat doirasini kengaytiradi, yangi rakobatchilarni yuzaga keltiradi. CHunki tadbirkorlar safi kengayib boradi. Rakobat bozorning xamma turlarida amal kiladi, tadbirkorlar tovar bozorida sotuvchi sifatida resurslar bozorida esa xaridorlar sifatida rakobatda bulishadi.
Ishchilar mexnat bozorida yaxshi ish joyini egallash uchun kurashadilar. Rakobat ishlab chiqarish bilan iste’molchi O’rtasida xam boradi. Bu sotuvchi va xaridor rakobatida kurinadi. Sotuvchi kimmatrok sotishga intilsa, xaridor arzonrok olishni muljallaydi. Bu moliya bozorida xam buladi. Puldorlar uz pulini karzga berganda, karz xakkini oshrishga intiladilar, karz oluvchilar uni pasaytirishga intiladilar. Er egalari erga ijara xakkini oshirishni muljallaydilar, ijarachilar esa aksincha uni pasaytirshni istaydilar. Xulosa rakobatlashuv iqtisodiy faoliyatni xamma turlariga xos buladi. U bozorning uzida va bozorning tashkarisida boradi. bozorda rakobat bevosita ruy bersa, bozordan tashkarida, xususan ishlab chiqarishda unga xozirlik kuriladi. Rakobatda golib chikish tadbirlari amalga oshiriladi. Bozorda narxni uzgartirish, savdo reklamasini Tashqil etish orkali bellashuv yuz beradi. Bozor rakobatlashish shart sharoiti kandayligi xakida axborot beradi. Unga asoslanib chora tadbirlar ishlab chikariladi. Bu urinda marketing aloxida rol uynaydi. Marketing vositasida bozor segmentlari sinchiklab urganiladi. U erda uzok muddatda buladigan uzgarishlar xisobga olinadi.
Ishlab chiqarishni rakobatga xozirlash, u erda bozorbop rakobatchi