“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

5. Iqtisodiy qonunlar va iqtisodiy kategoriyalar.
Iqtisodiyot katta bir olam, ulkan makondir. Unda bir-biriga boglik munosabatlar bogliqlik va aloqadorliklar mavjud. Ana shu jarayonlarning uzi kup tomonlama va kup kirralidir. Bu murakkab iqtisodiy jarayonlar yoki vokealar ichida shundaylari borki, ular muxim boglanishga va sabab okibat aloqalariga ega, ular doimo takrorlanib kuzga tashlanib turadi. Ana shunday iqtisodiy vokealar, xodisalar iqtisodiy qonunlar ifodalanadi.
Iqtisodiy qonunlar chukur moxiyatli va sabab-okibatli boglangan iqtisodiy xodisa hamda vokealarning (munosabatlarining) ilmiy in’ikosidir. Demak, juda chukur moxiyatga sabab okibatli bogliklarga, doimo uz borligini kursatib turadigan iqtisodiy qonunlar deyarli jamiyatdagi barcha ishlab chiqarish va taksimotga almashuv va iste’molga boglik bulgan munosabatlar iqtisodiy qonunlar orkali boshkariladi, yunaltirib turadi.
Iqtisodiy qonunlarning tabiiy qonunlari bilan ajoyib uxshashlik tomoni bor, ya’ni xar ikkita turdagi qonunlar xxam ob’ektiv qonunlardir. Ularning vujudga kelishi, amali kilishi va barxam topishi (amal kilmay kuyshi) odamlarning, sinflar yoki siyosiy partiyalarning istaklari, xoxish irodasi, talab extiyojlariga aslo boglik emas. Masalan, kuyoshning ma’lum vaktda chikishi va uning botishini kechiktirib yoki uni tuxtatib turish mumkin bulmaganidek, iqtisodiy qonunlarning xam amal kilishni tuxtatib kuyish, bekor kilish mumkin emas.
Iqtisodiy qonunlarning ob’ektivligi, ularni bilib oilsh mumkin emas ekan, ularning «siri»ni ochish odamlarning kulidan kelmas ekan, degan tasavvurlar uchun asos bula olmaydi. Aksincha, odamlarning kuchi, ularning akl-zakovati, tafakkur olamini urab turgan muxitni shu jumladan iqtisodiy qonunlarni xam bilib olish uchun etarli. Odamlar uz ilmiy tafakkurlari, bilimlari orkali iqtisodiy qonunlar moxiyatini, xarakat va amal kilish mexanizmlarini bilib olish, ular oldiga kuyadigan talablarni urganib oladilar.
Xulosa shuki, iqtisodiy qonunlar ob’ektiv bulsada, ularni bilib oilsh, xujalik faoliyatda ulardan samarali foydalanish imkoniyati odamlar ixtiyoridadir.
SHunday kilib iqtisodiy qonunlar odamlar tomonidan yaratilmaydi, balki kashf etiladi, ochiladi. Iqtisodiy tafakkur sardorlari bo’lgan zukko olimlar iqtisodiy qonunlarni kashf etdilar, ularning borligini, amal kilishini isbotladilar, moxiyatini tushuntirib beradilar.
Biz iqtisodiy qonunlarni bilmay turib Iqtisodiyot yuritilganda, xujalik boshkarilganda faoliyatimizning pirovard natijalari samarasiz yoki kam samarasiz bo’ladi, ishlab chiqarishda yuksak natijalarga, barkaror usish sur’atlariga erishib bulmaydi. Bunday axvolda odamlarning usib borayotgan extiyojlarni kondirib bulmaydi. Ularning turmush darajasi, iqtisodiy axvoli yomonlashadi. Okibatda jamiyat iqtisodiy inkirozga, xatto tanazzulga duchor buladi.
Iqtisodiy qonunlar butun bir tizimdan (zanjir) iborat bo’lib, bu tizimda xar bir qonunning uz o’rni va mavkei bor. Iqtisodiy nazariya fani iqtisodiy qonunlarning xarkati mexanizmini urganib, ularni umumiy, formatsion maxsus (uziga xos) va davriy oralik qonunlariga buladi.
Iqtisodiyot nazariyasida iqtisodiy xodisalarning belgilari umumlashtirish asosida qonunlarda ta’riflanadi. Iqtisodiy qonunlar-iqtisodiy jarayonlarning turli muxim tomonlari O’rtasidagi muxim takrorlanib va yuzaga kelib turadigan uzviy iqtisodiy zaruratni takazo etuvchi sabab-okibat, aloqa boglanishlaridir. Qonunlar ma’lum iqtisodiy jarayon va ayrim xodisalarni mukarrarligini bildiradi. Masalan: mexnat taksimoti qonuni mukarrar ravishda ishlab chiqarishning ixtisoslashuvini bildiradi.

1. 
   Umumiyiqtisodiy qonunlar – jamiyat taraqqiyotining xamma boskichlarida Iqtisodiyotning aniq ijtimoiy shaklidan kat’iy nazar amal kiluvchi qonunlar. Bular jumlasiga mexnat taksimoti, jamgarish, mexnat unimdorligini usib borishi, extiyojlarni yuksalishi, mexnat turlarining urin almashuvi qonunlari kabilar kiradi.
   
2. 
   Formatsion-maxsus qonunlar-maxsus iqtisodiy qonunlar fakat muxim sotsial-iqtisodiy tizim doirasida amal kiluvchi, shu tizimning uziga xos xususiyatlarining ifoda etuvchi qonunlar yoki «izm»lar qonuni. Bular tarkibiga, masalan: feodalizm, kapitalizm qonunlari kiradi.
   
3. 
   Davriy oraliq qonunlari-bu turli sotsial-iqtisodiy sistemada, ammo ma’lum davrda amal kiluvchi sistemalarning maxsus tizimga aloqasi bulmagan xolda ularni birlashtirib boglab turuvchi munosabatlarga xos qonunlar. Bu xozirchalik uz mazmuni bilar bozor Iqtisodiyoti qonunlaridir.
   

Xar kanday iqtisodiy davr sharoitida jamiyatdagi barcha iqtisodiy qonunlarga amal kilinadimi? Bu savolga, bizningcha, ijobiy javob xa deyishimiz mumkin. Ammo ustivorlik (uziga xos) iqtisodiy qonunlar tomonidan buladi. CHunki aniq bir iqtisodiy davr xususiyatini shu jamiyatning uz iqtisodiy qonunlarini tularok va kengrok ifodalaydi. SHu bilan birga mavjud iqtisodiy davr moxiyati mavjud barcha iqtisodiy qonunlar tizimidagina uzining keng va batafsil ifodasini topadi. Umumiy iqtisodiy qonunlarning xususiyati shundaki, ular mazkur aniq sharoitda uziga xos xarkat xususiyati bilan namoyon buladi. Masalan, umumiy iqtisodiy qonunlardan biri bulgan Qiymat qonuni (tovar ishlab chiqarishining umumiy qonuni) endigina bozor munosabatlariga utilayotgan bizning sharoitimizda narxlarning uziga xos turlarida (chegaralangan, kafolatlangan, erkin, kelishilgan va x.k.) ularning belgilanishi va shakllanishida namoyon buladi. Bu narxlarda esa O’zbekistonda tovar Qiymatining uziga xos tarzda shakllanishi uz ifodasini topgan. Vaktni tejash, umumiy nisbatlar, mexnat unimdorligining, extiyojlarning usishi kabi umumiy iqtisodiy qonunlarning amal kilish xususiyatlari xakida yukoridagi kabi fikrlarni aytishimiz mumkin.
Ba’zan iqtisodiy qonunlarini, xukumat parlamentlari kabul kilgan qonunlar bilan chalkashtiradilar. Iqtisodiyot bilan boglik bulgan, parlamentlar kabul kilgan qonunlarni xukukiy-iqtisodiy qonunlar deyish mumkin. Ular garchi sub’ektiv (odamlar xoxish-irodasi bilan boglik) xarakterda bulsada, aniq xolatdan, iqtisodiy tarakkiyot zaruratidan kelib chikib ishlab chikiladi va kabul kilinadi. Xukukiy-iqtisodiy qonunlar iqtisodiy qonunlar talablaridan kelib chikib ishlab chikilgan va kabul kilingan bulsagina real kuchga ega buladi, kutilgan natijalarni beradi.
O’zbekiston mustaqillikka erishgandan buyon utgan juda kiska muddatda Iqtisodiyotimizning xukukiy asoslarini yaratish maksadida bir kancha xukukiy-iqtisodiy qonunlar kabul kilindi. Lura jumlasiga O’zbekistonda mulkchilik tugrisidagi, er xakidagi, erni ijaraga berish xakidagi, tadbirkorlik tugrisidagi, kooperatsiya, solik xakidagi va boshka unlar qonunlar kiradi. Xayot talablaridan kelib chikkan xolda ularga bir kancha uzgartirishlar, tuldirishlar kiritib borilmokda.
Iqtisodiy qonunlar bilan xukukiy-iqtisodiy qonunlar O’rtasidagi bogliklik shundaki, iqtisodiy qonunlarni bilish ularni ruyobga chiqarishga xizmat kiluvchi xukukiy qonunlarni urganish uchun asos bulib xizmat kiladi.
Iqtisodiy kategoriyalar tushunchasi va ularning iqtisodiy qonunlardan farki, Iqtisodiyotda turli xodisalar, jarayonlar, ular O’rtasidagi aloqa urnatilganda ular konkret sharoitda (masalan: korxona) tekshirilmaydi, balki umumnazariy, ya’ni qonun-kategoriyalari darajasida ilmiy jixatdan izoxlanib boriladi. SHu xususda P.Samuelson yozishicha: «Iqtisodiyot nazariyasi korxonani boshkarish tugrisidagi fan emas u kanday kilib million dollarni topishdan iborat muvaffakiyat sirin yillik moliyaviy xisobot tuzish, yaxshi reklama strategiyasini ishlab chikish yoxud birjadagi aktsiya kursini oldindan bila olish sirlarini ochib bermaydi. Mazkur fan nazariy bulganda umumiqtisodiy qonunlar va kategoriyalarni taxlil etish va izoxlash orkali uz predmetini urganadi».
Xar bir fan uz predmetini kategoriyalar yordamida tekshiradi. Fizikada massa, tezlik, tezlanish va boshka tushunchalar bor. Iqtisodiyot nazariyasida xam tushunchalar ishlatiladi.
Iqtisodiy kategoriyalar-bu iqtisodni urganishda kullaniladigan nazariy tushunchalar bulib, ular real iqtisodiy vokelikning ilmiy in’ikosi, ifoda etilishidir.
Kategoriyalar – ilmiy fikrlash maxsulidir. Ularni kundalik xayotda uchraydigan tushunchalardan farklash zarur. Masalan: kundalik xayotda bozor deganda, kupchilik yigilib savdo kilinadigan joy tushuniladi. Nazariyada esa bozor deganda joy emas pul yordamida ayriboshlash ya’ni kishilar O’rtasida oldi-sotdi munosabatlarini anglatadi.

1. 
   Umumiy iqtisodiy kategoriyalar– iqtisodiy tarakkiyotning xamma boskichlariga xos bulgan, lekin sotsial-iqtisodiy sistemaga aloqasi bulmagan umuminsoniy munosabatlarni ifodalovchi kategoiryalar. Masalan: ishlab chiqarish, mulk, mexnat jarayoni, maxsulot, ish vakti.
   
2. 
   Formatsion-maxsus qonunlar- iqtisodiy tarakkiyotning muayyan taraxiy boskichiga xos bulgan sotsial-iqtisodiy sistemaning tabiatiga aloqador, utkinchi munosabatlarni ifodalovchi maxsus kategoriyalar. Bular jumlasiga masalan: ekspluatatsiya, renta, ekspontsiya, ortikcha axoli kashshoklanish monopoliya, monopsoniya, oligopoliya kategoriyalar kabi.
   
3. 
   Davriy oralik qonunlari-umuminsoniy xarakterdagi, lekin bir kancha iqtisodiy sistemalar sharoitida amal kiluvchi, uzok taraxiy davrda saklanivchi, ammo utkinchi mazmundagi iqtisodiy munosabatlarni ifodalovchi kategoriyalar. Bular jumlasiga bozor munosabatlariga xos kategoriyalar kiradi. Masalan: tovar, pul, taklif, marketing, narx, inflyatsiya va x.k.
   

Iqtisodiy munosabatlar rivodlanib boradi, bir munosabat o’rniga yangisi keladi, boshkar bir munosabat tubdan yangilanmasada, u boyib boradi, uning yangi kirralari paydo buladi. Kullanilib kelayotgan kategoriyalarning mazmuni kengayadi. Masalan: integratsiya, diversifikatsiya, infrastruktura, konvertsiya va x.k.
YUkorida aytilgandek, iqtisodiy tafakkur, ya’ni iqtisodiy jarayonlar, mamlakatda kechayotgan iqtisodiy isloxotlar, tub tuzilmaviy uzgarishlar, korxona O’rtasidashi va boshka shu kabi iqtisodiy munosabatlarni idrok kilishi iqtisodiy kategoriyalarni bilib olishdan boshlanadi. Bu xakikat barchaga baravar taalluklidir.

Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalar

1.Merkantilizm-iqtisodiy tafakkur okimi bulib, u XV-XVIII asrlarda keng urin egallagan. Bu okimning ilgari surgan goyasi, mamlakatdan tashkariga kup maxsulot sotib, boylik tuplash asosida yuksak rivojlanishni ta’minlash mumkin, deb takiklaganlar;
2.Vulgar iqtisodchilar-F.Bastiya,CH.Keri va J.B.Sey va boshkalar kapitalistik tuzmini ximoya kilish, kuklarga kutirishni uz oldilariga maksad kilib kuyganlar;
3.Imperializm-kapitalistik ishlab chiqarishda yirik monopoliyalarining tanxo xukumronligi davri;
4.Xrematistika-Pul jamgarilishini boylik ma’nosida tushunish;
5.Dialetik materializm- ilmiy-falsafiy dunyo karash, markscha ta’limotning asosi. Uning negizida xar kanday borlik paydo bulishida, rivojlanishda va eskirib xalok bulishi hamda yangisini paydo bulishida, deb karash yotadi.