Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 
 
2020/2
 
etmagan holda egallash, qirg‘oq bo‘yida turib suzishni o‘rganish holatiga qiyoslab, ijtimoiy 
muhit hamda uning tuzilishi har qanday tarbiya tizimining pirovard hamda hal qiluvchi omili 
ekanligini alohida qayd etadi:
“Bola hayotini shunday tashkil etish lozimki, unga nutq zarur va qiziqarli bo‘lsin.
Ta’limni bola qiziqishlariga qarshi emas, ushbu qiziqishlar tomon yo‘naltirish lozim. 
Umuminsoniy nutqqa nisbatan ehtiyojni yuzaga keltirish zarur, shundagina nutq paydo 
bo‘ladi. Nutq muloqotga kirishish va fikrlash asosida, murakkab hayotiy sharoitlarga 
moslashish natijasida yuzaga keladi”.
1
Bu o‘rinda maxsus ta’lim tizimida o‘yin texnologiyasi bolalarning ijodiy fikrlashi, 
mustaqil bilim egallash ko‘nikmalarini rivojlantirish va o‘zlarida mujassamlashgan bilim, 
ko‘nikma va malakalarni yangi vaziyatlarda qo‘llash orqali yangi bilimlarni o‘zlashtirishda 
muhim omil sanaladi. Kundalik hayotdagi ijtimoiy munosabatlarni, tabiat va tabiiy 
hodisalarning obyektlari o‘rtasidagi aloqani badiiy ko‘rinish tarzida yoritish asosida vujudga 
keltirilgan muammolarni bolalarning o‘zlaridagi bilim zaxiralariga tayangan xolda, 
hamkorlikda, bosqichma-bosqich hal etish jarayonida yangi bilimlarni egallashga qaratilgan 
o‘yinlarni maxsus ta’lim jarayonida qo‘llash ijobiy samara beradi. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan 
bolalarning nutqini rivojlantirishda o‘yinlarni qo‘llash o‘quv faoliyatini tashkil qilishda muhim 
ahamiyat kasb etadi. U tafakkur faollashishiga, tanqidiy mushohada qilishga, nutqning 
rivojlanishiga, u yoki bu vazifani bajarishga qiziqish uyg‘otadi. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan 
bolalarning qiziqish va qobiliyatlarini faollashtirish, ularning yangi materialni o‘rganishga 
bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishda maqsadga erishishni ta’minlovchi ta’lim usullari kuchli 
motivlashtiruvchi omildir. 
Hozirgi vaqtda eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning nutqini o‘zaro muloqotlar orqali 
rivojlantirishda shaxsiy munosabatlarni hisobga olgan holda surdopedagog va o‘quvchilar 
guruhi (surdopedagog – o‘quvchi, o‘quvchi – o‘quvchi) faoliyat ko‘rsatishlari zarurligi 
ma’lum. Chunki guruhdagi faoliyatlar o‘quvchi shaxsiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘zaro 
muloqot eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda fikr almashish va so‘zlashuv malakasini 
shakllantirishga imkon yaratadi
2
. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar og‘zaki nutqini muloqat 
quroli sifatida shakllantirishdan va eshitish idrokini rivojlantirishda didaktik o‘yinlarni 
qo‘llash zarurati mazkur usullarning samaradorligini, kerakli bilim va ko‘nikmalar egallashda 
ahamiyatli ekanini dalillamoqda. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar shaxsiy sifatlari 
shakllanishida, nutqiy rivojlanishni va nutqiy muloqotni amalga oshirish va rivojlantirishda
didaktik o‘yinlarning ahamiyati katta. Ma’lumki, rolli o‘yinlar obyektiv olamdagi inson amaliy 
faoliyatini shartli ravishda aks ettirishda, ta’lim samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat 
kasb etadi. Rollarga asoslangan o‘yinlar eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar nutqini 
faollashtiradi va motivlashtiradi. O‘yin maktabgacha yoshdagi bolalarning tabiiy va sevimli 
faoliyatidir. Shuning uchun ta’lim-tarbiya berish, ularni amaliyotda qo‘llash ko‘nikmalarini 
hosil qilishda mashg‘ulotlarni yosh xususiyatlariga muvofiq o‘yin tariqasida uyushtirishga 
e’tibor berilmoqda. Haqiqatan ham, bola har qanday mashg‘ulotga qaraganda, o‘yinga tez 
1
Nazarova D.A. Maktabgacha yoshdagi zaif eshituvchi bolalar nutqini rivojlantirish Ped. fan. nomz. dis. 
avtoref…–
T.:TDPU.2009.
2
Qodirova F.U. Boshlang‘ich sinf kar o‘quvchilar nutqini shakllantirish.: Ped. fan. nomz. dis. avtoref…– T.: 
TDPU.2006. 
167

---