Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 
 
2020/2
 
holatlariga maksimal holda yaqinlashish o‘yinlar tufayli amalga oshadi. Shu bois ham 
o‘yinlarni qo‘llash muhim ahamiyatga ega. So‘z boyligini rolli o‘yinlar yordamida oshirish 
ham bolaning so‘zlashga, xayoliy vaziyatga qarab harakat qilishga asoslanadi
1
. Agar o‘yinda 
har bir tovushlar, so‘zlar va nutq modellarining ma’nosini anglash uchun yaxshi sharoit 
bo‘lsa, bola ularni puxta o‘zlashtiradi. Maxsus o‘yinlar yordamida eshitishida nuqsoni 
bo‘lgan bola nutqini eshitib tushunishga, to‘g‘ri talaffuz qilishga, kundalik muloqotga oid 
iboralarning ohangini ham o‘zlashtirib olishga imkoniyat yaratish mumkin. Lekin o‘yinlar 
lug‘atiga kiritilgan so‘zlarning ma’nosini yaxshiroq tushunishga, ularni mustahkamlash va 
faollashtirishga yordam beradi. O‘yin jarayonida bolalarning so‘z boyligi ortib boradi va ular 
yangi kiritilgan so‘zlarni o‘zlashtirilgan so‘zlar bilan bog‘lab, ularni nutqda qo‘llashga 
o‘rganadilar. Quyida shu maqsadga yo‘naltirilgan bir necha usullarni keltirib o‘tamiz. 
Boshlang‘ich talim jarayonida o‘quvchilar og‘zaki nutqini shakllantirish, o‘zaro bog‘liq 
gaplardan matn tuzish malakasini hosil qilish, erkin fikr yuritish, munosabatini bemalol 
bayon qilishga o‘rgatish uchun R.Djonson, D. Djonson usuli – uch-to‘rt o‘quvchining bir 
vazifani bajarishga asoslangan usuli nihoyatda samaralidir. Masalan, sinfdagi bir o‘quvchi 
qur’a tashlash yo‘li bilan tanlanadi. Sinf o‘quvchilari muayyan qoidaga ko‘ra (soniga ko‘ra, 
ixtiyoriga ko‘ra) ikkiga bo‘linadi, har bir o‘quvchi bir bo‘lak qog‘ozga ta’rifga asoslangan bir 
jumla yozadi. Bir guruh o‘quvchilari ijobiy baho, ikkinchi guruh o‘quvchilari salbiy baho 
berishadi. Masalan: Nafisa a’lochi o‘quvchi. Nodira jahldor o‘quvchi va shu kabi. Har bir 
guruhdan bir o‘quvchi oqlovchi, qoralovchi vazifasida chiqadi. Har ikki guruh o‘quvchilari 
raqib guruhga xos fikrining aksini isbotlashga urinadi. Boshlang‘ich ta’lim jarayonida 
so‘zlashuv nutqini rivojlantirishda quyidagi usul ijobiy natija beradi: “1” dan “10” gacha 
raqam yozilgan qog‘oz bo‘laklari o‘qituvchi stoliga qo‘yiladi yoki qo‘lida bo‘ladi. O‘qituvchi 
o‘quvchilariga “omadini sinab ko‘rishni” taklif etadi. Qaysi o‘quvchiga necha raqam chiqsa, 
shuncha sodda gap tuzish kerak. Muhimi, ikki va undan katta raqam chiqqan bo‘lsa, 
mazmunan o‘zaro bog‘liq matn tuzish kerak. Mavzu erkin. O‘quvchilar tomonidan tuzilgan 
gaplar tashigan ma’no xususiyatlari ham aniqlanishi zarur. Boshlang‘ich ta’lim jarayonida 
yozma bog‘langan nutqni rivojlantirish, o‘quvchilarni qiziqtirish va e’tiborini bir nuqtaga jalb 
etish uchun quyidagi topshiriq beriladi. O‘quvchi yonida o‘tirgan sherigiga o‘z tilaklarini 
bildirishi kerak. Bu topshiriq shaklini biroz o‘zgartirish mumkin. Ota-onasiga, boshqa 
mamlakatda yashovchi do‘stiga maktub yozish topshiriladi. Bunda, albatta, xat matnida 
qo‘llangan gaplarning mazmuniy xususiyatlari aniqlanishi lozim bo‘ladi. Klaster metodi, 
umuman, bir tushunchaga oid turli tushunchalarni birlashtirib tasavvur hosil qilish imkonini 
beradi. Masalan, o‘quvchilarga muayyan tushunchani berib, uning sifatlovchilarini aniqlash 
topshirilishi mumkin. “O‘zbekiston qanday davlat?” so‘rog‘i “mustaqil”, “boy”, “huquqiy”, 
“buyuk”, “ilg‘or”, “yetakchi”, “demokratik”, “obod” kabi sifatlarni birlashtiradi. Bu so‘zlar, 
shuningdek, tuzilishiga ko‘ra ham guruhlashtirilishi mumkin. Yoki o‘quvchilarga tanish 
bo‘lgan asar, teatr, kino, multfilm qahramonlarini sifatlash topshiriladi. Masalan: “Zumrad 
va Qimmat” ertagi qahramoni Zumradga shunday ta’riflar berish mumkin: “jabrdiyda”, 
“bardoshli”, “chidamli”, “kuchli”, “ishonuvchan”, “mehribon”, “go‘zal”, “g‘amxo‘r”. Bu 
1
Аvliyakulоv N.Х. Zаmоnаviy o‘qitiSh tехnоlоgiyalаri. –T., 2001.
169

---