|
Xo‘jalik hisobi
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Korxonalarni
|
|
|
|
|
|
|
|
1.Byudjet hisobi
|
|
moliyalashtirili-
|
|
|
|
|
|
2.Korxona hisobi
|
|
shiga ko‘ra
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Axborot
foydalanuvchi-
lariga ko‘ra
1.Ichki hisob
· Boshqaruvhhisobi
Operativ –texnik hisob
Ishlab chiqarish hisobi
2.Tashqi hisob
Moliyaviy hisob
Statistik hisob
-
Davlat tomonidan
|
|
1.Reglamentlashtiriladigan
|
tartibga solinishiga
|
|
· Moliyaviy hisob
|
ko‘ra
|
|
· Statistik hisob
|
|
|
2.Reglamentlashtirilmaydigan
|
|
|
· Boshqaruv hisobi
|
|
|
|
· Operativ –texnik hisob
|
|
|
· Ishlab chiqarish hisobi
|
|
|
|
-
|
|
1.Buxgalteriya hisobi
|
Yuritish
|
|
2.Kadrlar bo‘limi hisobi
|
bo‘limlariga ko‘ra
|
|
|
3.Ishlab chiqarish bo‘limlari hisobi
|
|
|
|
|
4.Sotish bo‘limi hisobi
|
|
|
5.Ta’minot bo‘limi hisobi
|
|
|
|
1-chizma. Xo‘jalik hisobini tasniflash asoslari
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
8
Byudjet hisobi deganda, davlat tomonidan moliyalashtiriladigan muassasalarda yuritiladigan hisob tushuniladi. Bunday muassasalarga maorif, sog‘liqni saqlash, madaniyat va boshqa ijtimoiy soha muassasalari kiradi.
Xalq xo‘jaligi sohalarigi ko‘ra xo‘jalik hisobi alohida shu sohalar hisobidan iborat bo‘ladi, masalan, sanoat sohasi hisobi, qishloq xo‘jaligi sohasi hisobi, savdo sohasi hisobi, maorif sohasi hisobi va boshqalar.
Axborot foydalanuvchilariga ko‘ra xo‘jalik hisobi ichki va tashqi hisobga bo‘linadi. Ichki hisob deganda faqat xo‘jalikning o‘zida yuritiladigan hisob tushuniladi. Ichki hisob adabiyotlarda turlicha nomlangan, masalan, operativ-texnik hisob, boshqaruv
hisobi, ishlab chiqarish hisobi.
Operativ-texnik hisob deganda xo‘jalik bo‘limlari tomonidan u yoki bu maqsadda yuritiladigan tezkor hisob tushuniladi. Kadrlar bo‘limini xodimlarni ishga o‘z vaqtida kelishi va ketishining operativ hisobi, smena boshlig‘ini yoki masterining stanoklarni ish holati hisobi va boshqalar operativ-texnik hisobga misol bo‘la oladi.
Boshqaruv hisobi – bu xo‘jalik rahbariyati talablariga ko‘ra boshqaruvga tegishli qarorlarni qabul qilish maqsadida batafsil (analitik) tarzda yuritiladigan hisob tizimi. Bunday hisobni xo‘jalikning hamma bo‘limlari olib borishlari mumkin.
Ishlab chiqarish hisobi – bu xo‘jalikni ishlab chiqarish jarayonlari va ularning natijalarini u yoki bu usullarda aks ettiruvchi hisob tizimi. Odatda, ishlab chiqarish hisobi negizida mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish usullari yotadi, masalan, normativ, reja, haqiqiy tannarx usullari.
Tashqi hisob deganda xo‘jalik faoliyati to‘g‘risidagi axborotlarni tashqi axborot foydalanuvchilarga taqdim etuvchi hisob tizimi tushuniladi. Tashqi hisobga qo‘yidagilarni kiritish mumkin:
Moliyaviy hisob
Statistika hisobi
Moliyaviy hisob deganda xo‘jalik moliyaviy faoliyati to‘g‘risidagi axborotlarni asosan tashqi foydalanuvchilar uchun taqdim etuvchi hisob tizimi tushuniladi. Moliyaviy hisob tashqi foydalanuvchilar uchun asosan hisobotlar ko‘rinishida taqdim etiladi. Moliyaviy hisob ma’lumotlaridan ichki foydalanuvchilar ham keng foydalanadilar. Moliyaviy hisob ma’lumotlarini keng iste’mol qiluvchi tashqi va ichki foydalanuvchilarning tarkibi 2-chizmada keltirilgan.
Statistika hisobi deganda jamiyatda yuz bergan va berayotgan yoppa hodisa va jarayonlarni soniy aks ettiradigan va sifat jihatdan izohlaydigan hisob tizimi tushuniladi. Statistika hisobining asosiy mahsuli bo‘lib statistik hisobotlar hisoblanadi. Statistik hisob ma’lumotlarni tuman, viloyat va yaxlit mamlakat doirasida jamlaydi. Statistik hisob davlat tomonidan strategik boshqaruvni olib borishga asos hisoblanadi.
Davlat tomonidan tartibga solinishiga ko‘ra xo‘jalik hisobini ikki turga bo‘lish mumkin:
Reglamentlashtiriladigan
Reglamentlashtirilmaydigan
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
9
Moliyaviy hisob ma’lumotlaridan
foydalanuvchilar
Ichki foydalanuvchilar
Korxona rahbariyati
Bo‘lim boshliqlari
Ichki auditorlar
Kasaba uyushma qo‘mitasi
Xodimlar
Tashqi foydalanuvchilar
1.Bevosita qiziquvchilar
Investorlar
Kreditorlar
Yuqori tashkilot
2.Bilvosita qiziquvchilar
Davlat soliq idoralari
Ijtimoiy sug‘urta organlari
Statistika organlari
Banklar
Prokuratura va sud organlari
Auditorlik firmalari
Korxonaning moliyaviy xo‘jalik faoliyati natijalari to‘g‘risidagi
ma’lumotlar
2-chizma. Moliyaviy hisob ma’lumotlaridan foydalanuvchilarning tarkibi
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
10
Reglamentlashtiriladigan hisob deganda shakli va mazmuni, yuritish texnikasi va tartibi ma’lum me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solingan hisob
tizimi tushuniladi. Tartibga soluvchi hujjatlar bo‘lib qonunlar, farmonlar, milliy standartlar, nizomlar, yo‘riqnomalar hisoblanadi. Reglamentlashtiriladigan hisobga O‘zbekiston Respublikasida moliyaviy hisob va statistik hisob kiradi. Ushbu hisob turlari shakl va mazmun jihatdan hamma uchun bir xildir.
Reglamentlashtirilmaydigan hisob deganda shakl va mazmuni, yuritish tartibi va texnikasi davlat tomonidan belgilab qo‘yilmagan hisob tizimi tushuniladi. Bunday hisob turlariga operativ-texnik hisobini, boshqaruv hisobini, ishlab chiqarish hisobini kiritish mumkin. Ushbu hisob turlarida qo‘llaniladigan registrlar, ularning shakllari, yuritish tartibi har bir xo‘jalik tomonidan o‘z hohishiga qarab belgilanadi.
Xo‘jalik hisobi uni yurituvchi bo‘limlarga qarab buxgalteriya hisobi, kadrlar bo‘limi hisobi, ishlab chiqarish bo‘limi hisobi, ta’minot bo‘limi hisobi, sotish bo‘limi hisobi va boshqalarga bo‘linadi.
Xo‘jalik hisobining boshqaruvda tutgan o‘rni asosan u bajaradigan axborot berish va nazorat qilish funksiyalarida yorqin namoyon bo‘ladi.
Axborot berish funksiyasi – bu ichki va tashqi foydalanuvchilarni xo‘jalik faoliyati, uning mablag‘lari, mablag‘larni tashkil topish manbalari, faoliyat natijalari to‘g‘risidagi axborotlar bilan ta’minlash. Foydalanuvchilarga beriladigan axborotlar qo‘yidagi talablarga javob berishi kerak:
Reallik – beriladigan axborotlarni aniq boshlang‘ich hujjatlarga asoslanganligi;
O‘z vaqtidalilik – axborotlarni foydalanuvchilarga kerakli vaqtda yetkazish;
Batafsillik- axborotlarni foydalanuvchilarga ularning talablarini qoniqtiradigan mazmunda berish;
Neytrallik – axborotlarni foydalanuvchilarga bir-birini huquqlariga putur yetkazmasdan berish;
Xo‘jalik hisobi beradigan axborotlar xalq xo‘jaligining barcha bo‘g‘inlarini strategig va taktik boshqarish vositasi, o‘tqaziladigan iqtisodiy tahlil va auditning asosiy manbai, nazorat qilish quroli hisoblanadi.
Nazorat – bu yuz bergan, berayotgan va beradigan xodisa va jarayonlarni qonuniyligi, haqqoniyligi va to‘g‘ri rasmiylashtirilganligini tekshirish. Xo‘jalik hisobi tomonidan olib boriladigan nazoratni asosan uchta turga bo‘lish mumkin:
Dastlabki nazorat
Joriy nazorat
Keyingi nazorat
Dastlabki nazorat – xo‘jalikda yuz bergan va beradigan xodisa va operatsiyalarni qonuniyligi, ular bo‘yicha tayyorlangan boshlang‘ich hujjatlarni to‘g‘riligini ularni imzolash chog‘ida tekshirish.
Joriy nazorat – yuz bergan jarayon va operatsiyalarni ular bo‘yicha tuzilgan hisobotlarni qabul qilish chog‘ida tekshirish.
Keyingi nazorat – xo‘jalikda yuz bergan jarayon va operatsiyalarni, mablag‘lar holatini inventarizatsiya qilish, taftish o‘tkazish, taqqoslama dalolatnomalarni tuzish yo‘llari bilan tekshirish.
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
11
O‘z - o‘zini sinash uchun testlar
Do'stlaringiz bilan baham: |
