«Kasbiy ta’lim va o‘qitish uslubiyoti» kafedrasi

3.4.Hayvonlarning intellektual harakatlari.
Ayrim narsalar 
o‘rtasidagi murakkab munosabatlarning aks ettirilishi intellektual hara-
katlarning asosini tashkil qiladi. Yuksak darajada taraqqiy etgan hayvonlar 
narsalar o‘rtasidagi munosabatlarni payqay oladilar va mazkur vaziyatga 
qarab, uning natijasini oldindan ko‘ra olishadilar. Bunday harakatni aqliy 
harakat tipi deyish mumkin. 
Odamlar yuksak darajada taraqqiy etgan hayvonlar orasida pri-
matlarni (odamsimon maymunlarni) alohida o‘ringa qo‘yadilar. Ularning 
faoliyatining aktivligi, buning ustiga ularda ko‘zning yuksak darajada tara-
qqiy qilganligi ularning idrok doiralarini beqiyos ravishda kengaytiradi, 
tajriba boyliklarini nihoyatda oshirib yuboradi, ko‘nikmalarning tarkib 
topishi hamda harakat shakllarining vujudga kelishi uchun boshqa 
hayvonlardagiga qaraganda baquvvat asosni yuzaga keltiradi 
. 
Maymunlar intellekti (aqli) ularning murakkab masalalarni yecha 
olishlari bilan ajralib qolmay, balki ular faoliyatining yo‘nalishi bilan ham 
xarakterlanadi. Maymunlar qo‘llariga tushib qolgan narsalarni soatlar 
davomida mayda bo‘laklarga ajratilar, odamlarni har xil usullar bilan o‘z 
qafaslari oldiga jalb qiladilar, yerda sudralib ketayotgan hashoratni kuzatib 
tura oladilar. Maymunlar xulk-atvoridagi bunday xususiyatlarning kelib 
chiqishiga ularning yashash usuli sabab bo‘lgan. Boshqa hayvonlarga nis-
batan maymunlarda harakatlarning taraqqiyot darajasi qo‘l tipidagi oldingi 
oyoqlarning mavjudligi bilan ham bog‘liqdir. «qo‘l»ning mavjudligi tufayli 
maymunlar tevarak-atrofdagi narsalar bilan juda murakkab munosabatlarga 
kirishish imkoniyatiga egalar. 
Ma’lum sharoitlarda maymunlarda instinktiv shakllari ham namoyon 
bo‘ladi. Birok taraqqiy etgan katta maymunlarning instinktiv harakatlari 
taraqqiyotning pastki bosqichidagi hayvonlarning instinktiv harakatlaridan 

---

24 
jiddiy farq kiladi. Masalan, uy qurish jarayonida maymunlar materialni an-
aliz qilib ko‘rar ekan. Instinktlarda tashqi sharoit hisobga olinar ekan. 
Maymunlarda ko‘nikma xosil qilishning ham o‘ziga xosligi bor. Agar 
past darajada rivojlangan hayvonlarda ko‘nikma tez shakllantirilsa, may-
munlarda bu jarayon biroz murakkab kechadi. Maymunlarning 
«qiziquvchanligi» natijasida ularning diqqatini ko‘pincha biror harakat va 
ob’ektga qaratish, to‘plash qiyin.