«Kasbiy ta’lim va o‘qitish uslubiyoti» kafedrasi

3.4.Instinktlar, ko‘nikmalar.
Instinktlar hayvonlar hatti-harakat-
larining murakkab, tug‘ma shaklidir. Masalan: qushlarning in yasashda 
cho‘p, loy tanlashi, o‘rgimchaklarning to‘qish san‘ati. Asalari o‘z katak-
lariga go‘yo puxta hisob qilib turganday, aniq reja bilan quradi. Bundan 
tashqari asalarilarda bir-biriga xabar berish qobiliyati mavjud. Instinktlar 
bir qator moslashuv harakatlari tuzilmasidan iborat. Bir harakatning tugal-
lanishi boshqa harakatni vujudga keltiradi. Instiktiv harakatlar yuzaki ku-
zatganda o‘zining «maqsadga muvofiqligi» bilan kishini hayratda qoldira-
di. Biroq bu maqsadga muvofiq hatti-harakatlarda maqsadni anglashni 
uchratmaymiz. Instinktlar ma’lum tashqi kuzatuvchi(lar)ning ta’sir 
ko‘rsatishiga javob tariqasida yuzaga keladi. Instinktiv hatti-harakat deyarli 
o‘zgarmaydi, lekin bu harakatning bironta muhim qismi o‘zgarib qolsa, u 
har gal asalarilarning asal saqlash uchun yasalgan uyalarini orqa tomonidan 
qirqib qo‘yilsa (ya’ni tagi teshib qo‘yilsa), bunday holda asalari ma’lum 
miqdordagi asalni tagi teshik uyaga solib, garchi asal uyaning tagidan al-
laqachon oqib ketgan bo‘lsa ham, uyaning og‘zini ustki tomondan mum bi-
lan berkitib qo‘ya beradi. Harakatlarning instinktiv shakllari faqat doimiy 
sharoitlardagina maqsadga muvofiqdir. Shuni qayd qilib o‘tish kerakki, 
garchi ma’lum instinktlar bir turdagi barcha organizmlarga xos bo‘lsa ham, 
lekin amalga oshirish alohida organizmlarda biroz boshqacharoq bo‘ladi. 
Instinktiv xatti-harakatlarning ana shunday nisbatan har xil tarzda amalga 
oshirilishi yashash keskin o‘zgargan holda organizmlar turining saqlanib 
qolishiga imkon beradi. 
Ko‘nikmalar.
Yuksak taraqqiy etgan hayvonlarda, xususan sut emi-
zuvchilarda hatti-harakatning yanada aynanroq aks ettirishga yordam 
beruvchi yangi, ildamroq shakllari ko‘proq rol o‘ynaydi. Bular-
ko‘nikmalar (harakatlarning individual tarzda orttirilgan shakllari). 
Ko‘nikma deganda hayvonlarda shartli bog‘lanishlar asosida yuz beruvchi 
va avtomatik ravishda sodir bo‘luvchi harakatlar tushuniladi. Instinktlar 

---

23 
singari ko‘nikmalar ham taraqqiyotning turli bosqichlarida uchraydi. Lekin 
yaqqol ifodalangan ko‘nikmalarni faqat bosh miyaning po‘stiga ega 
bo‘lgan hayvonlardagina ko‘rish mumkin. 
Hayvonlar ko‘nikmalarning tarkibiga kiruvchi harakat elementlari 
hayvon maxsus bo‘lgan turning tajribasini qayta tiklovchi tug‘ma hara-
katlardan ham takrorlash jarayonida mustahkamlangan tasodifiy harakat 
namunalaridan iborat bo‘lmog‘i mumkin. Hayvonlarda hosil qilingan 
(bo‘lgan) ko‘nikmalar sharoit murakkablashishi yoki o‘zgarishi bilan o‘zi 
ham o‘zgarishi, yangi, o‘zgartirilgan sharoitga ko‘chishi mumkin. 
Ko‘nikmalar bir-birlaridan muhim jihatdan farq qilishlari mumkin bir ho-
latda ko‘nikmalar o‘zlarining avtomatizmlariga ko‘ra instikntlarga yaqin-
lashsada, boshqa bir holatda intellektual harakatlarga yaqinlashadilar.