Когнитив лингвистиканинг шаклланиши ва ривожланиш тарихи

Менталитет - когнитив стереотиплар йиғиндиси билан белгиланадиган ҳақиқатни қабул қилиш ва тушунишнинг миллий усулидир. Концептосфера эса халқнинг асрлар давомида шаклланган ва маълум меъёрларга асосланган билимлари соҳаси бўлиб, у халқ менталитетини белгилаб, инсонлар хатти-ҳаракати ҳамда коммуникатив фаолиятида намоён бўлади. Менталитет маълум шахс, ижтимоий ёки этник гуруҳлар учун характерлидир. Шунга кўра якка шахс, гуруҳ ва халқ менталитети ҳақида гапириш мумкин.
Аниқ шахс менталитети миллий, гуруҳ менталитети билан, шунингдек, шахснинг индивидуал билими, маданияти, объектив воқеликни идрок этиш тажрибаси каби омиллар билан белгиланади. Бу ҳақиқатни тушуниш ва идрок қилишнинг хусусий ментал механизмлари ҳисобланади.
Гуруҳ металитети ёши, касби, жинсига кўра ижтимоий гуруҳни ташкил этувчи кишиларнинг объектив ҳақиқатни тушуниш ва идрок этиш хусусиятидир. Маълумки, бир хил воқелик фактлари ва ҳодисалар турли гуруҳлар томонидан турлича тушунилади. Бу далилларни эркак ва аёллар, ёшлар ва кексалар, бойлар ва камбағаллар, фан ва техника ходимлари турлича идрок этади ва ифодалайдилар. Бу каузал атрибуция механизми деб юритилувчи когнитив стереотиплар, воқеа-ҳодисаларнинг юзага келиш сабабини кўрсатувчи ишоралар билан боғлиқ.
Маълумки, енгилган команда аъзоларида енгилиш сабабларини объектив омиллар ( майдоннинг ёмонлиги, судьянинг сотилганлиги каби ) билан изоҳлаш анаъанаси бор.Айни шу вақтда кузатувчиларда енигилишни субъектив омилларга (қатъий ҳаракат, сустлик, тезликнинг етишмаслиги кабилар)га боғлашга мойиллик кучли бўлади. Ғолиблар ғалабани одатда ўзларининг шахсий ҳаракатларига, кучларига боғлиқлигини уқтирадилар. Таққосланг: «Ғалабада оталар кўп, енгилишда – етимлар»; Болаларнинг, эркакларнинг, аёлларнинг ва бошқаларнинг ўзига хос «мантиғи» бор. Кишиларнинг маълум психологик типларининг ҳам ўз менталитети бор. Масалан, оптимист ва пессимист менталитетини таққосланг: биринчиси айтади: «яна ярим шиша қолди», пессимист айтади : «деярли ярим шиша йўқ». Айтиш мумкинки, менталитет «автоматлаштирилган» характерга эга, у амалда онгнинг назоратисиз ҳаракат қилади ва шунинг учун кўпчилик ҳолларда «нохолис» - агар киши холис бўлмоқчи бўлса, у ўзининг, гуруҳ ва миллий менталитети стереотиплари, кўрсатмаларига онгли равишда амал қилиши лозим бўлади.