“kompyuter injiniring” fakulteti iv-bosqich 11-19 guruh talabasining

mavzu: Yoshlar muxiti va submadaniyat. Deviant xulq. 
 
Reja: 
1.Yoshlar muhiti 
2. Submadaniyat 
3. Deviant xulq 
Yoshlar dunyo aholisining katta qismini tashkil qiladi. Ko'pchilik, ayniqsa yoshlar bolalar, 
masalan, toza va xavfsiz ichimlik suvidan foydalanish bilan bog'liq ekologik xavf-xatarlarga juda 
moyil. Hozirgi davrda kelajak avlodlar tashvishlarini ifodalash siyosat ishlab chiqish sharoitida 
qiyin. Mamlakatimizda yoshlar masalasi xar doim davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan. 
Yoshlarga oid davlat siyosati – bu davlatning demokratik taraqqiyot yo‘lida rivojlanishida 
yoshlarni muhim strategik kuch sifatida tan olishi, zamonaviy dunyoda yoshlarning ehtiyojlari, 
ularning mavjud demokratik muhitga to‘g‘ri moslashuviga yo‘naltirilgan qonunchilik va ijro 
etish xususiyatining yig‘indisi hamda o‘zining yoshlarga nisbatan boshqaruv va ijtimoiy 
funksiyalarini demokratik siyosiy tizim, xalqaro yoxud milliy huquq normalari talabi darajasida 
to‘liq bajarishidir. Yosh avlod vakillarining manfaatini, boshqa ko‘pchilik qatlamlar vakillarining 
manfaatiga qarshi qo‘ymasdan, umummilliy manfaat bilan uyg‘unlashtirish – yoshlar 
siyosatining asosiy vazifasidir. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda yoshlarga oid davlat 
siyosati tubdan isloh etilib, ularning huquqiy va siyosiy madaniyatini yuksaltirishga alohida 
e’tibor qaratilib, qator maqsadli chora-tadbirlar amalga oshirildi. Ushbu soha muayyan darajada 
rivojlantirildi, jumladan, yoshlar huquqiy va siyosiy madaniyatini yuksaltirishning o‘ziga xos 
xususiyatlarini e’tiborga olish, yoshlarning ijtimoiy-siyosiy tadbirlardagi ishtiroki orqali 

---

huquqiy-siyosiy madaniyatining shakllanishi, ularning huquqiy va siyosiy madaniyatini 
yuksaltirishda davlat va fuqarolik jamiyati institutlarining hamkorligiga zamin yaratuvchi 
huquqiy baza yaratildi. Mamlakatimizda jismonan sog’lom, ma’nan yetuk va intellektual 
rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan yosh avlodni shakllantirish bo’yicha yagona tizimni yaratish 
borasida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2017 yil 30 iyun kuni O’zbekiston 
yoshlar ittifoqi tashkil etildi. 
O’z navbatida, Yoshlar ittifoqining tashkil etilishi, mamlakatda yoshlarga oid davlat siyosatni 
yangi bosqichga olib chiqilishiga, yoshlar xayoti, ularning kelajagi uchun yangi sahifa ochilishiga 
sobit qadam bo’ldi. 
O’zbekiston tajribasida amalga oshirilmagan, ya’ni 30 yoshga to’lmagan yosh kadrlarni vazir 
o’rinbosari, hokim, hokim o’rinbosari, hamda korxona va tashkilot rahbari lavozimlariga 
tayinlash tizimi joriy etildi. Amaliy psixologiyaning bugungi kundagi eng muhim va dolzarb 
vazifalaridan biri layoqat kurtaklarini ilk yoshlikdan aniqlash, intellekt darajasiga ko‘ra shaxs 
qobiliyatlari yo‘nalishini ochib berishdir. Shuning uchun ham hozirda ko‘plab intellekt testlari 
va qobiliyatlarni diagnostika qilish usullari ishlab chiqilgan va ular muvaffaqiyatli tarzda 
amaliyotda qo‘llanmoqda. So'nggi paytlarda yoshlar jinoyati muammosi tobora keskinlashib 
bormoqda. Zamonaviy jamiyatda jamiyatning axloqiy va ijtimoiy normalarini deformatsiya 
qilish, yoshlar muhitida antisosional munosabat va stereotiplarni rivojlantirish, yoshlar 
jamiyatining maxsus deviant va kriminal subkulturasini shakllantirish tendentsiyasi 
kuzatilmoqda. Yoshlarning jinoiy submadaniyati bu voyaga etmaganlar va jinoiy guruhlarga 
birlashgan yoshlarning turmush tarzidir. Bu yoshlar muhitini kriminallashtirishning asosiy 
mexanizmi bo'lib, odatiy o'spirin va yoshlar subkulturasidan o'zining ijtimoiy va jinoiy tarkibiga 
ko'ra farq qiladi; odamlarning xulq-atvoriga ta'sir qilishning aniq totalitar usullari; o'qituvchilar 
va kattalar tomonidan yopiq; qat'iy jinoiy axloq va jazo choralarining mavjudligi; uning 
ishtirokchilarining holati-rolini tartibga solish va tartiblashtirish. Yoshlar orasida xuquqiy 
tarbiyaviy ishlarini tashkil etish va sodir etiladigan xuquqbuzarlikning oldini olish borasidagi 
pedagogik faoliyatni yanada kuchaytirish uchun quyidagilarni amalda oshirish kerak. Umumiy 
ta’lim maktablarida, xuquqiy maktablarida, xuquqiy bilimlarni targ‘ib qiladigan xonalar tashkil 
qilishga alohida ahamiyat berish. 
Barcha maktablarning sud, prokuratura,advakatura,birinchi navbatda voyaga etmaganlar ishlari 
bilan shug‘ullanuvchi komissiyalar bilan aloqani mustaxkamlashi. Doimiy ravishda ilg‘or 
tajribalarni o‘rganish, ommalashtirish va ularni keng tadbiq etishi kerak. 
XX asrning 60-yillari oxirida sotsiologlar jamiyatda va madaniyatda yuz berayotgan jarayonlarni 
izohlash uchun yangi submadaniyat tushunchasini fanda qo‘llay boshlashdi. 
Submadaniyat(lotincha:sub–“ost” 
va madaniyat) jamiyatshunoslik, antropologiya va 
madaniyatshunoslik atamasi boʻlib, jamiyat madaniyatining keskin farqlanuvchi bir qismini 
anglatadi. Submadaniyat - bu turli ijtimoiy guruhlar madaniyati, deb qaraladi. Submadaniyatga 
ijtimoiy qatlamlar: shaharliklar, qishloq aholisi, yoshlar, ishchilar, dehqonlar, o‘rta qatlam, quyi 
qatlam va hatto yuqori qatlam kiradi. Gap shundaki, shu qatlamga kiruvchi kishilar faqatgina 
o‘zlarining qatlamiga tegishli madaniyatni yoqtiradilar, qolgan qatlamlardagi madaniyat turi 
ularga begonadek, tushunarsiz ko‘rinadi. Sababi esa submadaniyat har bir o‘ziga tegishli guruhni 
boshqa guruh madaniyatlaridan “izolatsiya”da saqlaydi. Masalan, eng rivojlangan va faol bo‘lgan 
yoshlar submadaniyati. Yoshlar submadaniyatining markazini musiqa tashkil qiladi (asosan, pop 
va rok musiqalari). Submadaniyat ichida oʻziga xos kiyinish, jargon, hatti-harakat va boshqa 

---

madaniy normalar boʻlishi mumkin. Submadaniyatlar milliy, demografik, professional, geografik 
va boshqa asoslarda shakllanishi mumkin. Bundan tashqari yoshlar orasidagi submadaniyatlar 
alohida ajratiladi. 
Aniq ta'riflar turlicha bo'lishiga qaramay, Oksford ingliz lug'atida submadaniyat "katta madaniyat 
doirasidagi madaniy guruh bo'lib, ko'pincha katta madaniyat bilan farq qiladigan e'tiqod yoki 
qiziqishlarga ega" deb ta'riflanadi. 
Submadaniyatni tanqid qilish xususiyati hukmron bo'lgan ijtimoiy me'yorga qarab salbiy deb 
qabul qilinishi mumkin. Shaxsning submadaniyati modelini bosqichma-bosqich qabul qilishi 
unga shu nuqtai nazardan o'sib boruvchi maqomni beradi, lekin ko'pincha, uni boshqa model 
hukm suradigan joydan tashqaridagi, kengroq ijtimoiy sharoitdagi maqomidan mahrum qiladi. 
Sotsiologlar Gari Alan Fayn va Sherril Klaynman 1979 yilda olib borilgan tadqiqotlar shuni 
ko'rsatdiki, submadaniyat potentsial a'zoni guruhga xos bo'lgan artefaktlarni, xatti-harakatlarni, 
me'yorlarni va qadriyatlarni qabul qilishga undash uchun xizmat qiluvchi guruhdir. 
Ayrim oilalarda erkaklarning bola tarbiyasidagi ishtiroki kam vaqtni egallaydi. Shu sababli, 
bugungi kunda ko‘cha bezori, deviant xulqi buzilgan bolalar paydo bo'lmoqda. 
Ma’lumki, oila va qarindoshlik munosabatlari har qanday kishi hayotining zaruriy qismi 
hisoblanadi. Oilaviy munosabatlar er va xotin, ota-onalar va bolalar, aka-ukalar va opa-singillar 
o‘rtasidagi munosabatlar har jihatdan iliq va qoniqarli bo'lishi mumkin. Ammo bu munosabatlar 
yoshlarni chuqur umidsizlik va gunohkorlik tuyg'ulariga yetaklovchi muammolar va ixtiloflar 
bilan ham to'ladir. «Oilaviy hayotning «qorong'u tomonlari» televideniye va boshqa ommaviy 
axborot vositalarida namoyish qilinadigan ayrim ko'rkam manzaralariga ziddir. Oilaning 
buzilishiga va ajralishiga olib keladigan ziddiyatlami, janjallarni hisobga olgan holda, oilaviy 
hayotning o'ziga tortmaydigan ko'pgina salbiy tomonlari ham mavjud. Ba’zari ruhiy kasalliklar 
ham oilaviy munosabatlar xarakteriga ta’sir etadi. O'zining salbiy oqibatlariga ko'ra, oilaviy 
hayotdagi agressivlik, ichkilikbozlik, giyohvandlik va boshqa illatlar og'ir holatlar hisoblanadi* 
(30, 450). «Ayniqsa, ota-onalar ajralishining bolalarga o'tkazadigan salbiy ta’sirini baholash juda 
qiyin. Ajralish oldidan ota-onalar o'rtasidagi tortishuvning qanchalik kuchli ekanligiga, 
bolalaming yoshiga. ulaming qarindoshlari bor-yo'qligiga, farzandning ajralgan otaonaga bo'lgan 
munosabatlariga, har ikki ota-onaning tez-tez ko‘- rishib turish imkoniyatining bor-yo'qligiga 
ko'p narsa bog'liq. Bular va boshqa bir qator omillar bolaning ko'nikish jarayoniga ta’sir 
ko'rsatadilar. Hatto oiladagi ruhiy-ma’naviy tanglikni bolalar tezda seza olish qobiliyatlariga 
egadirlar. Ajralish holatlarining salbiy oqibatlari ular uchun nihoyatda og'ir kechadi.