“kompyuter injiniring” fakulteti iv-bosqich 11-19 guruh talabasining

mavzu: O’quv faoliyati va kasb motivatsiyasi. 
 
Reja:
1. O’quv faoliyatida nazoratni tashkil qilish usullari 
2. Kasb motivatsiyasi 
3. Kasb motivatsiyasi tashkil etuvchi bosqichlar 
Nazorat — ko‘p qirrali murakkab jarayon hisoblanadi, tahsil oluvchilarda doimo jonli qiziqish 
uyg‘otib, aqliy faoliyatni faollashtiradi. D a s tla b k i n azo rat - yangi mavzuni boshlashdan oldin 
uni o'zlashtirishga qanchalik tayyoigarlik darajasini aniqlash maqsadida amalga oshiriladigan 
nazorat turi. Joriy nazorat - o‘quv jarayonining hamma jabhalarida judayam chuqur bo‘lmasa-da, 
tez-tez o'tkazilib turilishi zarur bo'lgan, uquv materiali ustida tizimli ishlashni ta’minlaydigan 
nazorat turi. Myoki bo‘lim tugagandan so‘ng, semestr mobaynida 3-5 marotaba o‘tkaziladigan 
nazorat turi. N a tija v iy nazo rat - o‘quv fanining bir qismi yoki butunicha tugatilgandan keyin, 
agarda dastlabki, joriy tematik va bo‘sag‘ali nazorat natijasida kursga mo'ljallab tayyorlangan 
testlar bo'yicha o'tkaziladi. Nazorat jarayonini faollashtirish maqsadida turli nazorat shakllarini 
o'ziga qamrab oluvchi mezon - reyting uslubi xisoblanadi. Reyting - baholash, tartibga keltirish, 
klassiflkaciyalash, birorta hodisani oldindan belgilangan shkala buyicha baholash tushuniladi. 
Saoliyatning tarkibiy qismlarida, vazifalarni oqilona taqsimlashda o‘z aksini topishi mumkin. 
Pedagogik diagnostika funksiyalari (vazifalari) aynan shu nuqtai nazardan kelib chiqadi: - teskari 
aloqa funkciyasi - ko‘zlangan o‘quv-tarbiyaviy maqsadlarga erishish shakllari va yo‘llarini tahlil 
qilish; - maqsad va vazifalarni belgilash funkciyasi - jamoaning taraqqiy qilish istiqbollarini, 
istiqboliy rejalarini aniqlash; - taqsimot funksiyasi - jamoa a’zolari o‘rtasida burchlami, 
vazifalami taqsimlash; - yaratish funksiyasi kattalarning yoshlar bilan muloqot qilishining 
sog‘lom muhitini tarkib toptirish; - pedagogik tajribani o‘rganish va umumlashtirish funksiyasi; 
- pedagogik korrekciyalash funkciyasi - yoshlar xulqidagi, ta’¬ limiy faoliyati, tarbiyaviy 
jarayondagi nuqsonlami bartaraf etish vazifasini o‘taydi, ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilami 
attestatsiyalashda qo‘l keladi; motivatsiya va rag'batlantirish funksiyasi o‘quvchi-yoshlarning 
hamda tarbiyachi-o'qituvchilarning ta’lim olish va ta’lim berish faoliyatini rag‘batlantirishni, 
tashqi stimullami adekvat qabul qilishni nazarda tutadi. Tarbiyaviy jarayonda komillikka 
intilishni kuchaytiradi; nazorat funksiyasi ta’limiy-tarbiyaviy jarayonda turli xil nazorat turlarini 
o'tkazishni nazarda tutadi, chunki diagnostika ma’aviy-ma’rifiy jarayon holati to‘g‘risidagi 
axborotga ega bo‘lishni bildiradi. Rus olimi N.S. Sunsov ta’kidlashicha, pedagogik diagnostika 
quyidagi tamoyillar asosida olib boriladi: maqsadga yo'naltirilganlik; aniqlik va ishonarlilik; 
tizimlilik va uzviylik (66, 48). Diagnostikaning maqsadga yo ‘naltirilganligi awalambor, tashkiliy 
shakl, vosita va metodlaming oxiigi natijalar bilan mutanosibligi va pedagoglaming kasbiy 
talablari: 0 ‘quv-tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirishga qaratilganligi bilan belgilanadi. 
Diagnostikaning та'lum obyektga yo ‘naltirilganligi ta’lim berishda o‘quvchi-yoshlarning, 
tarbiyachi-o'qituvchilaming individual tafovutlarini hisobga olish, ularning intellektual 
rivojlanishlari, jinsi, ijtimoiy nufuziga qarab belgilanadi hkalalash - (ingl. - oichov birligini 
aniqlash) - real jarayonlami raqamlar tizimi yordamida modellashtirish. Reyting bo'yicha 
nazoratni amalga oshirishda test usulidan ham foydalaniladi. O'zlashtirishni nazorat qilish va 

---

baholash quyidagi pedagogik sharoitlarni bajarish asosida amalga oshiriladi: 1. Obyektivlik. 2. 
Loyiqalash. 3. Modellashtirish. 4. Oshkoralik. 5. MazmunlUik. 6. Tadqiqotchilik. 7. Izchillik. 8. 
Individuallik. 9. Differensiatsiya. Jamiyatimizda tarbiyaviy ishlami tashkil qilishda bosh 
omilyoshlami Vatanga muqabbat, milliy g'urur, muloqot odobi, o'zbek va jahon madaniyati, 
san’ati, xalq yodgorliklarini tushunish va ardoqlash kabi yuksak insoniy fazilatlami 
shakllantirish, shaxs milliy dunyoqarashini kamol toptirishdir. Shu sababli bugungi kunda 
diagnostika ta’limiy-tarbiyaviy jarayonning samaradorligini oshirishda, muhim tarbiyaviy 
vazifalami hal etishda yetakchi o'rinni egallab kelmoqda. Pedagogik diagnostikaning natijalari 
kadrlar tayyorlash va ularning kasbiy malakalarini oshirishda katta ahamiyatga ega. 
Tashxislashda mavjud pedagogik muammolar ravshanlashadi. ulaming yechimini topish zarurati 
borligi aniqlanadi. Muammolar yechimi avzu asosidagi nazorat - o'qituvchi tomonidan nazorat 
ish kichik va katta kollokvium, maxsus seminar shaklida bir mavzu. 
Noan’anaviy o‘qitish metodlarining afzalliklari: - O'qitish mazmunini yaxshi uzlashtirishga olib 
kelishi. - O'z vaqtida aloqalaming ta’minlanishi. - Tushunchalarni amaliyotda qo'llash uchun 
sharoitlar yaratilishi. - O'qitish usullarining turli xil ko'rinishlari taklif etilishi. - Motivatsiyani 
yuqori darajada bulishi. - O'tilgan materialning yaxshi eslab qolinishi. - Muloqatga kirishish 
ko'nikmasining takomillashishi. - O'z-o'zini baholashning o'sishi. - O'quvchilaming predmetning 
mazmuniga, o'qitish jarayoniga bo'lgan ijobiy munosabati. - Mustaqil fikrlay oladigan 
o'quvchining shakllanishiga yordam berishi. - Tanqidiy va mantiqiy fikrlashni rivojlantirishi. - 
Muammolar yechish ko'nikmalarining shakllanishi. motivatsiya va rag'batlantirish funksiyasi 
o‘quvchi-yoshlarning hamda tarbiyachi-o'qituvchilarning ta’lim olish va ta’lim berish faoliyatini 
rag‘batlantirishni, tashqi stimullami adekvat qabul qilishni nazarda tutadi. Tarbiyaviy jarayonda 
komillikka intilishni kuchaytiradi; nazorat funksiyasi ta’limiy-tarbiyaviy jarayonda turli xil 
nazorat turlarini o'tkazishni nazarda tutadi, chunki diagnostika ma’aviy-ma’rifiy jarayon holati 
to‘g‘risidagi axborotga ega bo‘lishni bildiradi. 
Qonunda o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’lim olish maqsadida har kim umumiy o‘rta ta’lim asosida 
akademik litseyda yoki kasbhunar kollejida o‘qishning yo‘nalishini ixtiyoriy ravishda tanlash 
huquqiga ega ekanligi ta’kidlanadi. «Akademik litseylar va kasbhunar kollejlari egallangan kasb-
hunar do'yicha ishlash huquqini beradigan hamda bunday ish yoki ta’limni navbatdagi bosqichda 
davom ettirish uchun asos bo‘ladigan o'rta maxsus,2 Kasb-hunar ta’limi beradi»2. Akademik 
litseylarda o'quvchilar o‘zlari tanlab olgan ta’lim yo'nalishi do‘yicha bilim saviyalarini oshirish 
hamda fanni chuqur o‘rganishga qaratilgan maxsus kasb-hunar ko‘nikmalarini o‘zlarida 
shakllantirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu ko'nikmalami o‘qishni muayyan oliy ta’lim 
muassasalarida davom ettirish yoki mehnat faoliyatida ro‘yobga chiqarishlari mumkin. Kasb-
hunar kolleji tegishli davlat ta’lim standartlari doirasida o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi beradi; 
o‘quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, bilim va ko‘n ikmalarini chuqur rivojlantirish, tanlab 
olingan kasb. 
- kasbiy faolligi bilan uyg‘unlashganda barkamollik sifatlari tabiiy shakllanadi, rivojlanadi. 
Aynan ana shu yuqoridagi tushunchalami to‘g‘ri anglash taiim-tarbiyaning metodologik 
asoslarini to‘g‘ri tanlashga yordam beradi. Chunki taiimning subyektivlik, demokratik, huquqiy, 
insonparvarlik asoslari insonlaming nodir, betakrorliklarini ro'yobga chiqarishdir O'zbekiston 
Respublikasining «Ta’lim to'g'risida»gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» yuksak 
umumiy madaniyatga, kasb-hunar ko'nikmalariga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, mantiqiy 
mushohada qilish hamda ijtimoiy hayotdagi muammolaming oqilona yechimlarini topish 
mahoratiga ega bo'lgan, istiqbol vazifalarni odilona baholay oladigan kadrlar yangi avlodini 

---

shakllantirish, shuningdek, har tomonlama barkamol, ta’lim va kasb-hunar dasturlarini ongli 
ravishda mukammal o'zlashtirgan, mas’uliyatli fuqarolami tarbiyalashni nazarda tutgan 
pedagogik g'oyani ilgari suradi. Yuqoridagi g'oya ta’lim tizimi oldiga bir qator aksiomatik 
vazifalarni ko'ndalang qilib qo'ydi. Jumladan: uzluksiz ta’lim tizimini jamiyatda amalga 
oshirilayotgan yangilanish, rivojlangan huquqiy-demokratik davlat qurilishi jarayonlariga 
moslash; Ilmiy tadqiqotda test, so‘rovnomalar uslubi yetakchi bo 'lib sanaladi. S o 'ro v n o m a - 
an k eta m etodi q o 'llanilganda yaratilgan ilmiy farazning yangiligini bilish, aniqlash, o 
‘quvchilam ing yakka yoki g uruhli fikrlarini, qarashlarini, qanday kasblaiga qiziqishlarini, 
kelajak orzu-istaklarini bilish va tegishli xulosalar chiqarish, tavsiyalar berish m aqsadida o 
‘tkaziladi. nsonning kasbiy shakllanishi va mutaxassis sifatida kamolga yetishini uning hayot 
yo’lidan ayri holda tasavvur etib bo’lmaydi. Psixologik adabiyotlarda ta’kidlab o’tilganidek, 
kishining kasbiy shakllanishi butun hayoti davomida kechadigan jarayon bo’lib uning yoshiga 
hamda shaxsining taraqqiyotiga mos holda boradi. Kasbiy faoliyat sohasidagi muvaffaqiyat va 
mataxassisining mahorat darajasiga erishish sur’ati uning kasb tanlash motivlari bilan o’zaro 
aloqadordir. 
Kasb tanlash inson uchun muhim muammolardan biridir. Tanlov doirasi qanchalik keng bo’lsa, 
u shunchalik psixologik jihatdan murakkablashib boradi. Shaxsning sub’ektiv moyilliklari va u 
yoki bu faoliyatga qobiliyatliligi bir butunlikni tashkil etadi. Qiziqish va moyillik faoliyat 
jarayonida shakllanadi va o’zgarib boradi. Kasb tanlash arafasida turgan inson shaxsining mazkur 
sohadagi qanchalik mos ekanligi faqatgina ushbu faoliyat jarayonidagina aniqlanadi. 
Psixolgiya fanida kasbiy shakllanish jarayonini davrlashtirishning bir necha variantlari ishlab 
chiqilgan. T. V. Kudryavtsev shaxsning kasbga munosabati va faoliyatni bajarish darajasi 
mezoniga ko’ra, kasbiy shakllanishning quyidagi bosqichlarini ajratib ko’rsatgan: 
kasbiy moyillikning paydo bo’lishi; 
kasbiy ta’lim va kasbiy faoliyatiga tayyorgarlik ko’rish; 
kasbiy faoliyatga kirishish, jamoada o’z o’rnini toppishga intilish; 
kasbiy mehnatda shaxsning o’zini to’liq namoyon etishi. 
E. A. Klimov insonni mehnat sub’ekti sifatida talqin etib kasbiy yo’nalgan davrlashtirishni 
quyidagicha asoslab bergan: 
O’yindan oldingi bosqich (4 yoshgacha bo’lgan davr) – kishining keying rivojlanishi va 
mehnatga kirishuvi uchun asos bo’lgan idrok qilish vazifalarini o’zlashtirish; 
O’yin bosqichi (5-8 yosh) – inson faoliyatining “asosiy mazmuni”ni o’zlashtirish; 
O’quv faoliyatini o’zlashtirish bosqichi (8-12 yosh) – faoliyatni rejalashtirish, o’zini-o’zi nazorat 
va taxlil qilish; 
Optatsiya bosqichi (12-17 yosh) – kasb-hunar ta’limi muassasalarida kasb tanlash davr; 
Adept bosqichi (17-20 yosh) – tanlangan ixtisoslik bo’yicha kasbiy tayyorgarlik; 
Adaptant bosqichi (20-23 yosh) – kasbning ichiga kirish va unga ko’nikish; 
Internal bosqich (23-26 yosh) – kasbiy tajriba to’plash; 
Kasbiy mahorat bosqichi – mehnat faoliyatini malakali bajarish; 

---

Obro’-e’tibor bosqichi – mutaxassis tomonidan yuqori malakani o’zlashtirish; 
Ustozlik bosqichi – mutaxassis tomonidan kasbiy tajribani shogirdlarga berish, o’z maktabini 
yaratish. 
Shaxsda kasbiy o’zligini anglash shakllanishini kasbiy mahoratning vujudga kelishidagi asosiy 
mezonlardan biri sifatida ham bir nechta bosqichlarni ajratish mumkin: 
1. Kasblar olami haqidagi aniq – ko’rgazmali tasavvurlarning paydo bo’lishi davri. Bu davr 2,5-
3 yoshdan boshlanib 10-12 yoshgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Taraqqiyot davomida 
bolaning ongida kasblar olami haqidagi turli-tuman tasavvurlar shakllanib boradi. Boshlang’ich 
ta’limda esa yetakchi o’quv-biluv faoliyatida o’quvchining kasblar haqidagi tasavvuri yanada 
kengayib boradi. 
2. O’zini kasbiy bilish davri. Ko’plab kasblar haqidagi tasavvurlarni o’zlashtirib olgach, o’quvchi 
ularni u yoki bu shaklda qo’llay olishi kerak. Kasblar haqida yetarli bilim, ko’nikma va 
tayyorgarlikka ega bo’lmaganlari sababli ba’zi o’quvchilar o’zlarini biror kasbiy sohada 
namoyon eta olmaydilar. Biroq ularda yangi yetakchi faoliyat tengdoshlari bilan muloqot 
jarayonida o’zini bilishga bo’lgan ehtiyoj yanada kuchli namoyon bo’ladi. 
3. O’zini kasbiy aniqlash davri. Ushbu bosqichda kasbiy o’zlikni anglash yakunlanadi. Bu davr 
maktabni tugatgandan keyin ham davom etishi mumkin. O’quvchida kasbni o’rganishning aniq 
yo’nalishi, barqaror qiziqishlar, kasbning talablariga mos bo’lgan shaxs xususiyatlarining 
shakllanishi kuzatiladi. 
Shaxsning kasbiy shakllanishida ijtiomoiy vaziyatlar va yetakchi faoliyat muhim omil 
hisoblanadi. Kasbiy ta’lim oila va maktabda amalga oshiriladigan kasb tanlangunga qadar davom 
etgan mehnat ta’limi va tarbiyasi negizida, ya’ni kasb tanlashga psixologik tayyorlash hamda 
mehnat faoliyatiga ruhan tayyorgarlikka ko’maklashadihan yo’nalish sifatida davom ettiriladi.