Ko'rish va eshitishning chuqur jarohatlanishida bolalar bilan olib boriladigan korreksion pedagogik ishlar Mundarija Kirish

Tadqiqotning obyekti: Maktabgacha yoshdagi kar bolalar og’zaki nutqi.
Tadqiqot predmeti: Ko’rish va eshitishning chuqur jarohatlanishida bolalar bilan olib boriladigan korreksion pedagogik ishlar jarayoni.
Tadqiqot metodlari:
Tadqiqot mavzusiga oid pedagogik, psixologik va metodik adabiyotlarni nazariy tahlil qilish;
Ko’rish va eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni tibbiy-pedagogik hujjatlarini o‘rganish;
Tadqiqotni miqdor va sifat natijalarini tahlil qilish.
Tadqiqotning metodologik asosini O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi, O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonuni , Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan qabul qilingan davlat dasturlari, Sharq mutaffakkirlarini komil insonni tarbiyalash haqidagi falsafiy-axloqiy qarashlari tashkil etadi.


I. BOB. Muammoning o‘rganishning ilmiy - nazariy asoslari
1.1. Maktabgacha yoshdagi ko’rishida va eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolalarning rivojlanish xususiyatlari
Vizual nuqsoni bo'lgan bolalar toifasi, ko'rishning buzilishi holatiga ko'ra, markaziy ko'rish keskinligi va ko'z kasalliklarining tabiati jihatidan juda xilma-xil va heterojendir.
Sinishi nuqsonlari bo'lgan bolalarning sezilarli qismida ko'rish keskinligining pasayishi optik vositalar (ko'zoynak, kontaktli linzalar) bilan tuzatiladi.Bunday hollarda ularning ko'rish imkoniyatlari cheklanmaydi va bolalarning normal rivojlanish jarayonlari buzilmaydi. Doimiy kompleks tibbiy, psixologik va pedagogik yordam bo'lmasa, bunday bolalarda ko'rish qobiliyatini yo'qotish kuchayishi mumkin.
Ko'rish qobiliyati buzilgan bolalarning yana bir qismi optik korreksiya tufayli ko'rishning etishmasligi yoki to'liq ko'r bo'lgan taqdirda uning etishmasligi uchun qisman kompensatsiya sharoitida o'zlarini topadi. Ushbu guruh bolalari ko'rishda nuqsoni bo'lgan bolalarga tegishli bo'lib, buning natijasida ularning normal rivojlanish kursi buziladi va maxsus tuzatish psixologik-pedagogik yordamga muhtoj.
Ushbu ko'rish qobiliyati zaif bolalarga quyidagilar kiradi:
- ko'rish qobiliyati to'liq kam bo'lgan ko'r odamlar va qoldiq ko'rish qobiliyatiga ega bo'lgan bolalar, ularda ko'rish keskinligi yaxshi ko'ruvchi ko'zda 0,05 yoki undan past bo'ladi;
- ko'rish qobiliyatining 0,05 dan 0,2 gacha pasayishi bilan ko'rish qobiliyati buzilgan, ko'zoynakni tuzatish bilan yaxshi ko'radigan ko'zda;
- strabismus va ambliyopiyali bolalar.
Ko'r va ko'rish qobiliyati zaif bolalarda ko'z kasalliklarining asosiy sababi tug'ma ko'z patologiyasi, sog'lig'ining umumiy somatik yomonlashuvi fonida ko'rish tizimining rivojlanmaganligi.
Ko'rishning konjenital patologiyasining sababi katarakt, glaukoma, retinal patologiya, optik asab atrofiyasi, miyopi va boshqalarning paydo bo'lishiga olib keladigan irsiy omil bo'lishi mumkin; Ba'zida ko'rishning yo'qolishiga olib keladigan bir nechta omillar bo'lishi mumkin.
Ko'rish qobiliyatini yo'qotishning keng tarqalgan sabablaridan biri sinishi xatolar: uzoqni ko'ra olmaslik, miyopi, astigmatizm, strabismus. Strabismus va natijada ambliyopiya keng tarqalgan kasalliklardir. Strabismusni o'z vaqtida aniqlash va davolash erta va maktabgacha yoshdagi bolalarda ko'rishni saqlash, tiklash va yaxshilash imkonini beradi. Agar bolada ko'rish holatida muammo borligiga shubha bo'lsa, ota-onalar bolalar poliklinikasidagi ko'zni himoya qilish xonasiga yoki ko'z dispanseriga murojaat qilishlari kerak.
Tug'ma kasalliklar va ko'rish organining rivojlanishidagi anomaliyalarning sabablari tashqi va ichki muhitdagi o'zgarishlar bo'lishi mumkin: homiladorlik davrida onaning turli kasalliklari: gripp, boshqa virusli kasalliklar, surunkali kasalliklarning kuchayishi.
Chuqur ko'rish buzilishining sabablari orasida ma'lum bir o'rinni alkogol, nikotin zaharlanishi, beriberi egallaydi. Ko'rish qobiliyati buzilgan bolalar orasida retinopatiyali erta tug'ilgan chaqaloqlar guruhini ajratib ko'rsatish kerak, ularda umumiy ko'rlik ko'pincha uchraydi.
Tiflopedagogika uchun, shuningdek, umumiy pedagogika uchun ko'rish qobiliyati buzilgan bolalarning shaxsiy rivojlanish jarayoni qanday amalga oshiriladi, ko'rish buzilishi sharoitida psixikaning rivojlanishining qiyinchiliklari va xususiyatlari qanday, nima degan savol juda muhimdir. Ijtimoiy moslashuv xulq-atvorini korrektsion-kompensativ shakllantirish manbalari va omillari va ko'rishda nuqsoni bo'lgan bolalarga tuzatuvchi tibbiy, psixologik va pedagogik yordamni optimallashtirish usullari. Buning asosida tiflopedagogikada ko'rishda nuqsoni bo'lgan bolalarning muvaffaqiyatli rivojlanishiga imkon beruvchi ta'lim va tarbiya uchun alohida sharoitlar yaratiladi.
Ko'zi ojiz maktabgacha yoshdagi bolalarning konstruktiv faoliyatini tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, uni amalga oshirishning eng samarali usuli namunani o'rganish va uning aqliy modelini yaratish jarayonida dizayn qoidasini o'zlashtirishdir.Idrok qilinganlarni vakillik tasvirlari bilan taqqoslash jarayoni eng ko'pdir. samarali va samarali. Biroq, faqat katta yoshdagi ko'r maktabgacha yoshdagi bolalar konstruktiv muammolarni hal qilishning ushbu usulini o'zlashtiradilar. Bu vazifani to'g'ri bajarishning muhim sharti bo'lib, hatto boshlang'ich maktabgacha yoshdagi bolalar ham undan foydalanishni boshlaydilar, ammo bu vaqtda uning samaradorligi hali juda kichik. Har qanday yoshdagi ko'r bolalar bunday vazifalarni bajarish bo'yicha ko'ruvchi tengdoshlaridan ortda qolishadi, lekin maktabgacha yoshning oxiriga kelib ular vazifalarni engishni boshlaydilar, aniqrog'i aqliy tasvirni manipulyatsiya qilish, aqliy va qoidalarga muvofiq ishlay boshlaydilar. .
Vizual analizatorning funktsiyalari buzilgan bolalar tezroq charchaydilar, bu esa kognitiv faoliyatning samaradorligi va muvaffaqiyatiga ta'sir qiladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda ko'rishning buzilishi bilan voqelikni yaxlit va bir vaqtning o'zida idrok etish buziladi. Ko'rish keskinligi, binokulyarlik, stereoskopiya, ranglarni farqlash, okulomotor funktsiyalarning buzilishi atrof-muhit haqida haqiqiy g'oyalarni shakllantirishni qiyinlashtiradi. Ko'rish qobiliyatining sekinligi, noto'g'riligi, parchalanishi ko'rish qobiliyati zaif bolalar va strabismus va ambliyopiyali bolalarda vizual taassurotlarning etishmasligiga olib keladi. Ko'rish qobiliyati buzilgan narsalarni ajratish, shakli, rangi, o'lchami va fazoviy holatini tan olishda qiyinchiliklar mavjud.
Strabismus va amblyopiya bilan og'rigan maktabgacha yoshdagi bolalarda ko'rishning monokulyar tabiati tufayli mavzu-amaliy faoliyat va kosmosda orientatsiya qiyinchiliklariga qo'shimcha ravishda, psixologik noqulaylik hissi paydo bo'ladi (L.I. Plaksina, 1998). Buning sababi shundaki, ambliyopiyani pleoptik davolash davrida to'g'ridan-to'g'ri okklyuzion usuli qo'llaniladi (ko'zni yaxshi ko'radigan ko'zni boshqasini o'rgatish uchun ko'rish harakatidan o'chirish, ko'rishni yomonroq qilish). Bolalar ko'rish qobiliyati zaif, ba'zan esa qoldiq ko'rish bilan ko'r bo'lib qoladilar, chunki ko'ruvchi ko'zdan ko'ra yomonroq ko'rish keskinligi juda past bo'lishi mumkin. Strabismus va ambliyopiya bilan og'rigan maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy va jismoniy rivojlanishining bu xususiyatlari bizga ular bilan, shuningdek, ko'r va zaif ko'rish qobiliyatiga ega bo'lgan bolalar bilan tuzatish va pedagogik ishlarni olib borish zarur degan xulosaga kelishga imkon beradi. 6-7 yoshda (va undan keyin) ko'rish qobiliyati buzilgan bola, qoida tariqasida, o'z nuqsonini anglay boshlaydi. Ushbu davrda bolalarda yangi binolar, notanish odamlar va vaziyatlardan qo'rqish, izolyatsiya, muloqot qilishni istamaslik paydo bo'lishi mumkin. Hech mahal onasining ovozi, musiqa, daraxtlarning shovqini, oyoqlari ostidagi qorning g‘irchillashini eshitmagan kishi juda kо‘p narsadan mahrum bо‘ladi. Biroq karlik soqovlikka olib kelmasa, bu ikki о‘zaro aloqador nuqson tufayli kar odamning atrofdagilar bilan tо‘laqonli muloqoti barbod bо‘lmasa, karlik inson uchun u qadar katta kulfat bо‘lmasmidi…
Shu bilan birga, surdopedagogika tarixida tug‘ma eshitishida nuqsoni bо‘lgan kishilar rivojlanishning juda yuqori darajasiga erishgan, eshitadiganlar bilan erkin muloqot qilgan va hatto chet tillarni о‘rganganiga misollar kо‘plab topiladi.bu mо‘jiza emas edi. Har kunlik, har soatlik mehnat, iroda, muvaffaqiyatga ishonch hamda ota-onalar, pedagoglar namoyon qilgan chidam, muloyimlik, kо‘p marta ortiq mas’uliyat hissi va muhabbat bu kishilarga shunchalik kо‘p narsaga erishish imkonini berdi. Tug‘ma eshitishida nuqsoni bо‘lgan kishilar hatto maxsus ta’lim olmasdan ham, savodsiz yoki ma’lumoti past bо‘la turib ham, turli mehnat kо‘nikmalarini egallaganlariga ham misollar kо‘plab topiladi. Ularning kо‘pchiligi turli korxonalarda mehnat qilib, el-yurt hurmatini qozongan, davlat mukofotlariga loyiq topilgan. Oliy ma’lumot olgan eshitishida nuqsoni bо‘lgan kishilar: muhandislar, о‘qituvchilar, rassomlar, haykaltaroshlar bor. Eshitishida nuqsoni bо‘lgan kishilarning yuqori darajada aqliy rivojlanishi holatlari tahlili kо‘rsatadiki, deyarli hamma vaqt bu ta’limni erta boshlashning natijasidir. Eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolalarni tarbiyalash muammolari kо‘pchilik tadqiqotchilar tomonidan о‘rganilgan. N.A.Rau, B.D.Korsunskaya, A.A.Katayeva, N.G.Morozova, T.I.Obuxova ishlariga asoslanib, xulosa qilish mumkinki, garchi eshitadigan va eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolalar rivojlanishining umumiy yо‘nalishlari mos kelsa-da, kar va zaif eshituvchi bolalarni maxsus maktabda tarbiyalash talab qilinadi. Kar va zaif eshituvchi bolalar qator xususiyatlarga ega. Ularda:
- kо‘rish idroki nuqtai nazaridan yetarlicha rivojlanmaganlik, jumladan, predmetlarni idrok etish va tanib olish tezligi past ekani;
- taqlidning sekin rivojlanishi, shuningdek namuna bо‘yicha tanlashda qiyinchiliklar;
- nutqning mavjud emasligi va nutqqacha muloqot defitsiti kuzatiladi.
Yuqorida sanab о‘tilganlar bilish faoliyati va sо‘z-mantiqiy tafakkurning rivojlanishida orqada qolishga sabab bо‘ladi. Aynan shu sababli eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolalarning aqliy tarbiyasiga katta e’tibor berish kerak bо‘ladi².
Maktab yoshdagi bolalar aqliy tarbiyasining bir qator vazifalarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
1.Atrof olam haqida tasavvur va tushunchalarni shakllantirish.
2.Bilish psixologik jarayonlarini rivojlantirish.
3.Intellektual faoliyatning birlamchi usullarini shakllantirish.
4.Og‘zaki nutqni shakllantirish.
Sanab о‘tilgan vazifalarning barchasi о‘yin, maxsus о‘qitish va mehnat jarayonida amalga oshirilishi kerak.
Ko’rish va eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni о‘qitishni erta boshlashning ahamiyati juda katta. Maktabgacha yosh davri – inson hayotida muhim, aytish mumkinki, hal qiluvchi palla. Bu davrda asosiy odatlar, kо‘nikmalar shakllanadi, Xarakter belgilanadi, ya’ni butun keyingi hayot asoslari quriladi, barpo etiladigan har qanday imorat uchun poydevor nima ekanini juda yaxshi bilamiz…
Tarbiyani erta boshlashning ahamiyati haqida kо‘plab faylasuf va olimlar fikr bildirgan. Psixologlar tadqiqotlari ham hayotining ilk kunlaridan maqsadga yо‘naltirilgan, ya’ni maxsus tashkil etilgan tarbiya insonning rivojlanishi uchun katta ahamiyat kasb etishini isbotlamoqda.
Mana shuning uchun ham maktabgacha tarbiya xalq ta’lim umumiy tizimining, jumladan eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolalar tarbiyasining ham birinchi bо‘g‘ini sanaladi. Mamlakatimizda maktabgacha tarbiyaning bola tug‘ilganidan boshlab to maktabga qabul qilinguniga qadar davrni qamrab olgan yagona tizimi (yasli - bog‘cha), eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolalar uchun esa maxsus maktabgacha tarbiya muassasalari joriy etilgan. Kar va zaif eshituvchi bola uchun maktabgacha tarbiya alohida ahamiyat kasb etadi, chunki ilk davrida, taxminan bir yoshgacha, hali bolaning tili chiqquniga qadar eshitadigan va kar bolalar о‘rtasidagi tafovut u qadar kо‘zga tashlanmaydi. Asta-sekinlik bilan, eshitadigan bola nutqni egallagani sari bu farq ortib boradi. Eshitishida nuqsoni bо‘lgan bola gapirishni boshlamaydi, uning rivojlanishi esa, tilsiz kechar ekan, nutqi cheklangan bо‘ladi, bolaga biror narsani aytib yo tushuntirib bо‘lmaydi. Uni gapirish va nutqni tushunishga maxsus о‘rgatish kerak. Shunday ekan, bolani nutqqa о‘rgatishni qanchalik erta boshlansa, uning rivojlanishida eshitadigan bola bilan farq shunchalik kam va keyingi ta’lim imkoniyatlari shunchalik kо‘p bо‘ladi. Bolalar bog‘chasida surdopedagog va tarbiyachilar uni shu yoshdagi eshitadigan bolani о‘rgatishgan hamma narsaga: rasm solish, yopishtirish, qurish, sanash va hatto raqs tushishga о‘rgatishadi. Hamma bolalar kabi uni ham mehnat qilishga, ozodalikka, muloyimlikka о‘rgatishadi. Bunda meniki-bizniki, mumkin-mumkin emas, rost-yolg‘on kabi kо‘plab hayotiy muhim, ilk yoshda shakllantiriladigan va bevosita tarbiya natijasi sanalmish tushuncha va kо‘nikmalar shakllantirila boshlaydi.
Eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolani gapirishga о‘rgatish uni tovushlarni talaffuz qilishga о‘rgatishgina emas, garchi bu kar bola tarbiyasida о‘ziga xos sanaladi va alohida malakalarni talab qiladi, biroq asosiysi nutq mazmunini tushunishga о‘rgatish va muloqotda og‘zaki nutqdan foydalanishga, sо‘zlovchining lab harakatlariga kо‘ra tushunishga va о‘zi tushunarli qilib gapirishiga о‘rgatish sanaladi.
Eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolalarni uy sharoitida tarbiyalash mumkin bо‘lsada, biroq bu mutaxassisning qо‘shimcha ishtirokini talab etadi va ota-onalardan, farzandi maxsus muassasaga joylashtirilgan holda ham, eshitmaydigan yoki zaif eshitadigan bolaning rivojlanishi va tarbiyasining asosiy xususiyatlarini bilishni talab etadi. Eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolaning ota-onalari bolani maxsus maktabgacha ta’lim muassasasiga tayyorlash uchun ta’lim-tarbiyaga oid elementar bilimlarni egallashi zarur. Masalan, tashhis qо‘yilgan, bolalar bog‘chasigacha besh oy muddat bor. Bola kasal bо‘lib qolsa-chi? Oila kar bolalar uchun maktabgacha ta’lim muassasasi bо‘lmagan olis joyda bо‘lsa-chi?
Ta’limni kechiktirib bо‘lmaydi. Chunki, bu davr ichida eshitadigan bola eshitib va eslab qolgan har bir sо‘z bilan eshitishida nuqsoni bо‘lgan bola hamda eshitadigan bola о‘rtasidagi farq ortib boraveradi. Bola ta’limi va tarbiyasiga tо‘g‘ri yondashish uchun mutaxassislar tavsiyalari asosini tashkil qiladigan tarbiya tamoyillarini bilib olish kerak. Ularni о‘zlashtirgach, bolaning individual xususiyatlari va yashash sharoitlariga mos tarzda ongli ravishda shu tavsiyalarga amal qilish mumkin bо‘ladi. Ota-onalar Ko’rish va eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarning maktabgacha tarbiyasidagi uchta muhim dastlabki qoidani bilishlari kerak.