|
FARG ‘O NA-TO SH K EN T M AQ OM LARI
Farg‘ona-Toshkent maqom y o ‘Hari - maqomchilik
san’atining muh im turkumi
Tayanch so‘zlar: qashqarcha, soqiynoma, yovvoyi ushshoq,
Bayot I-V, Chorgoh I-V, Gulyor-Shahnoz, Dugoh-Husayniy.
0 ‘zbek mumtoz musiqasida “Farg‘ona-Toshkent maqomlari”
yoki “Farg‘ona-Toshkent maqom yo‘llari” maqomchilik san’ati
ning yana bir asosiy turkumini tashkil etadi. Farg‘ona vodiysida
X IX -X X asrlarda turkum li va turkum siz ashula va cholg‘u
m aqom y o ‘llari keng tarqalgan b o ‘lib, ular voha m um toz mu-
siqa m erosida yetakchi o ‘rinlam i egallab, m ahalliy ijrochilik
an ’analari bilan sug‘orilgan. K atta va kichik turkum ga ega
b o ‘lgan Farg‘ona-Toshkéht m aqom ashula va cholg‘u yo‘llari
“Shashm aqom ” tarkibidagi bir qator sho‘ba (sarahbor, savt),
shoxobcha (qashqarcha, soqiynom a) va turkum larga yaqindir
(ulam ing kuy harakati, shakli, usullariga o ‘xshash).
Farg‘ona-Toshkent maqomlari va maqom yo‘llari 2, 3, 5 va 7
qismli turkum lam i tashkil etadi. U lam ing har biri m a’lum shoxob-
chalarga ega hamda sonlar vositasi bilan bir-biridan ajratiladi.
Farg‘ona-Toshkent maqomlari orasida yirik ashula turkumlari:
Bayot I-V, Chorgoh I-V, Gulyor-Shahnoz, Dugoh-Husayniy I -
VII (ulam ing har bir qismi umumtartib soni raqamlari bilan belgi-
lanadi, Gulyor-Shahnoz maqomidan tashqari), masalan, Bayot 1,
Bayot 2, Bayot 3, Bayot 4, Bayot 5.
Yirik maqom cholg‘u yoMlari orasida turkumli (yakkasoz yoki
cholg‘u ansambli ijrosida); Chorgoh I-V; Miskin I—VII, Nasrul-
loyi I—III, N avro‘zi ajam taronalari I—III; Hojiniyoz I—II, sumay
maqom y o ‘llari va b. Bulardan tashqari, alohida ashula va cholg‘u
maqom asarlari hamda yetuk sozanda va bastakorlar tomonidan
Farg‘ona vodiysiga xos bo‘lgan ashula, katta ashula va cholg‘u
yoMlari asosida “Shashmaqom”ning sho‘ba va shoxobchalari mu-
58
tanosibligida yuzaga kelgan. Masalan, Y ow oyi chorgoh, Y ow oyi
ushshoq, Y ow oyi tanovar (ashula va cholg‘u y o ‘llari), C h o ii Iroq,
Toshkent Irog‘i, Q o‘qon Irog‘i, Samarqand yoki Hoji Abdulaziz
Ushshog‘i, Toshkent yoki M ulla To‘ychi U shshog‘i, X o‘jand yoki
Sodirxon hofiz U shshog‘i va boshqalar.
Farg‘ona-Toshkent maqomlari “Shashmaqom” ashula b o ii-
mining sho‘ba, shoxobcha va taronalarining ohang, usul va shakl-
lari tarkibida shakllangan va ashula y o ‘lining harakati asosida rivoj
topgan. Birinchi qism - Sarahbor negizida, ikkinchi qism - uning
taronasi yoki nasr asosida, uchinchi qism - savt, to ‘rtinchi qism -
qashqarcha va beshinchi qism - soqiynoma yoki ufar asosida.
Bayot, Chorgoh va Dugoh-Husayniy maqomlari “Shash-
maqom”ning shu nomlar bilan atalgan sho‘balari (“Navo” va “Du-
goh” maqomlari) asosida yaratilgan b o iib , Gulyor-Shahnoz esa turli
maqom sho‘balari (“Segoh” va “Rost” maqomlari) asosida yuzaga
kelgan (ushbu maqomning beshta qismi o ‘z nomiga ega: Gulyor,
Shahnoz, Chapandozi Gulyor, Ushshoq va Ufari Gulyor deb ataladi).
Gulyor-Shahnoz maqomi o ‘z tuzilishi jihatidan boshqa turkum-
lardan tubdan farq qiladi. Lekin Gulyor-Shahnozning shoxobcha-
lari mazmunan va usluban ancha murakkab, original ashula maqom
yoilaridir. U lar jozibali, yoqimli ham ta’sirchan ohanglarga boy.
“Chorgoh” maqom turkumi besh qismli b o iib , “Shashmaqom”-
ning Dugoh maqomi sho‘balari asosida yaratilgan. Chorgoh 1
o ‘zining ulug‘vorligi, yoqimliligi bilan Dugoh sarahbori kuy shak-
li sifatida yuzaga kelgan; lekin kuy rivoj i qisqartirilgan va unga
m a’lum o ‘zgarishlar kiritilgan. Daromaddan avjga (Muhayyari
Chorgoh namudi saqlangan) kuy yo‘nalishi va harakati sarahborga
o ‘xshash (doira usuli, su r’ati, she’r vazni saqlangan). Chorgoh 2
tarona uslubida Chorgoh savti variantidir. Chorgoh 3 - Chorgoh
savtisi asosida aytiladi, ammo uning doira usuli va shakli sodda-
lashtirilgan. Chorgoh 4 - Chorgoh savti qashqarchasi ko‘rinishida
b o iib , kuy mavzusi, shakli va doira usuli saqlangan. Chorgoh 5 -
ufar doira usulida b o ‘lib, uning su r’ati ancha sustlashtirilgan. Le
kin ijro uslubi o ‘ziga xosligi bilan xarakterlanadi.
59
Chorgoh maqom turkumi vodiy ijro uslubiga moslashtirilgan
holda “Shashmaqom” sho‘balaridan qisqartirib olingan (kuy ha-
rakati va rivoji, xanglar ishlatilmasligi, avjlar qisqartirilishi yoki
umuman tushirib qoldirilishi, usul variantlari qoilanishi bilan
ravshan boiadi).
Farg‘ona-Toshkent maqomlari an’anaviy ijrochilikda keng
tarqalgan boiib, o‘zbek bastakorlari tomonidan ulaming yangi
variantlari yuzaga kelgan, jumladan Chorgoh VI (ufar uslubida)
va Dugoh-Xusayniy VII-VIII (ufar va suporish shakllarida) Yunus
Rajabiy ijodiga mansub.
Farg‘ona-Toshkent maqomlarini targ‘ib etishda Hoji Abdulazaz
Abdurasulov, Sodirxon hofiz Bobosharipov, Yunus Rajabiy, Abdu-
qodir Ismoilov, Jo‘raxon Sultonov, Ma’muijon Uzoqov, Imom-
jon Ikromov, Orifxon Hotamov, Rasulqori Mamadaliyev, Ochil-
xon Otaxonov, Abduxoshim Ismoilov, Mahmudjon Tojiboyev va
boshqalar maqom yoilaàni yanada boyitish, yangi namunalami
ijod etishga katta hissa qo‘shganlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
