"makroiqtisodiyot"

 
 
 
 
1-rasm. Model nimani ko’rsatadi. 
Модель 
Экзоген ўзгарувчилар 
Эндоген ўзгарувчилар 

---

16 
 
Model 
iqtisodiy 
ko’rsatkichlar 
o’rtasidagi 
asosiy 
bog’liqliklarni 
soddalashtirilgan  nazariy  asoslanishi  hisoblanadi  Ekzogen  o’zgaruvchilar  -  bu 
tashqaridan kiritiladigan o’zgaruvchilar. Endogen o’zgaruvchilar – bu ushbu model 
bilan tushuntiriladigan o’zgaruvchilar. Model ekzogen o’zgaruvchilardan birining 
o’zgarishi endogen o’zgaruvchilarga qanday ta’sir etishini ko’rsatadi.                                     
Masalan,  non  bozori  modeli  qanday  qurilishini  ko’rib  chiqamiz.  Iqtisodchi 
nonga bo’lgan talab hajmi Q
d 
non narxi P
b  
va yalpi daromad Yga bog’liq deb faraz 
qiladi. Bu bog’liqlik quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: 
Q
d 
=D(P
b , 
Y) 
Xuddi shunday iqtisodchi nonvoyxonalartomonidan taklif qilinadigan nonlar 
miqdori Q
s  
nonning narxi P
b  
va nonni ishlab chiqarishda foydalanilayotgan unning 
narxi P
f 
 ga bog’liq deb faraz qiladi: 
Q
s 
=S(P
b , 
P
f
) 
Nihoyat,  iqtisodchi  talab  va  taklif  muvozanati  ta’minlanishi  uchun  nonning 
narxi shunday o’zgarashini faraz qiladi: 
Q
d 
= Q
s 
Bu uchta tenglama non bozori modelini tashkil etadi. 
Non  bozori  modeli  talab  va  taklifning  1-3  rasmda  ko’rsatilgan  diagrammasi 
bilan  namoyon  etiladi.  Talab  egri  chizig’i  yalpi  daromadning  doimiy  darajasida 
nonga  bo’lgan  talab  bilan  non  narxi  o’rtasidagi  nisbatni  ko’rsatadi.  Talab  egri 
chizig’i  pastga  yo’naltirilgan,  chunki  non  narxi  qanchalik  yuqori  bo’lsa, 
iste’molchilar  shunchalik  ko’p  darajada  boshqa  oziq  –ovqatlarni  iste’mol  qila 
boshlaydilar  va  shunchalik  kam  non  sotib  oladilar.  Taklif  egri  chizig’i  nonning 
taklif qilinayotgan miqdori va unning doimiy narxida non narxi o’rtasidagi nisbatni 
ko’rsatadi.Taklif  egri  chizig’i  yuqoriga  yo’naltirilgan,  chunki  nonning  narxi 
qanchalik  yuqori  bo’lsa,  nonvoyxonalar  shunchalik  ko’proq  miqdorda  non  ishlab 
chiqaradi.  Ikki  egri  chiziqning  kesishish  nuqtasi  bozor  muvozanati  holatiga  mos 
keladi,  bunda  nonga  muvozonatli  narx  o’rnatiladi  va  taklif  qilinayotgan  non 
miqdori talabga mos keladi. 
Modelda  bir  ekzogen  o’zgaruvchining  o’zgarishi  ikkala  endogen 
o’zgaruvchilarga  qanday  ta’sir  etishini  ko’rsatadi.  Masalan,  yalpi  daromad 
oshganda  1-4  rasmda  ko’rsatilganidek  nonga  talab  oshadi.  Xuddi  shunday,  1-5 
rasmda ko’rsatilganidek un narxi oshganida non taklifi kamayadi. Modelda ushbu 
holatda non narxining muvozanatli darajasi oshishi, non miqdorining muvozanatli 
darajasi kamayishi ko’rsatiladi. Shunday  qilib, model yalpi daromadning yoki un 
narxining o’zgarishi non bozoriga qanday ta’sir etishi mumkinligi yaqqol namoyon 
etadi. 

---

17 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4- rasm. Talab va taklif egri chiziqlari. 
 
 Non bozori modelida ikkita ekzogen va ikkita endogen o’zgaruvchilar bor. Un 
narxi  va  yalpi  daromad-ekzogen  o’zgaruvchilar.  Modelda  ularni  tushuntirish 
maqsad  qilib  qo’yilmagan,  ular  oldindan  berilgan  (ular  boshqa  model  bilan 
tushuntirilishi  mumkin  )  sifatida  qabul  qilinadi.  Bu  modelda  endogen 
o’zgaruvchilar  bo’lib  non  narxi  va  sotilgan  non  miqdori  hisoblandi.  Ushbu 
model bu o’zgaruvchilarni tushuntirishi tan olingan. 
 
                                                                                                S                  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5- rasm.Talabning oshishi. 
 
Yalpi  daromadning  oshishi  nonga  bo’lgan  talabning  ortishiga  olib  keladi-
ushbu  narxda  iste’molchilar  endi  nonni  ko’proq  olishga  intiladilar.  Bu  talab  egri 
chizig’ining  o’ngga  –  yuqoriga  siljishi  bilan  aks  ettirilgan.  Nonning  narxi  taklif 
yana  talab  bilan  muvozanatlashmagunga  qadar  ko’tarilib  boradi.  Non  narxining 
muvozanatli darajasi va taklifi oshib boradi. 
 
 
S 
 
P 
 
Q 
 
Нон миқдори 
 
E 
 
D 
 
Н
о
н  нар
хи
 
 
 
P
 
 
 
'
D
 
 
D 
 
Н
о
н  нар
хи
 
Q 
 
 
 
 
 
Нон миқдори 
 
 
 
 
 

---

18 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
6- rasm. Taklifning qisqarishi. 
 
Un  narxi  ko’tarilganda  non  taklifi  pasayadi  –  nonning  xar  qanday  ushbu 
narxida uning savdosi kam foydali bo’lib qoladi va ishlab chiqarish qisqaradi. Bu 
taklif  egri  chizig’ini  chapga-yuqoriga  siljishi  bilan  aks  ettirilgan.  Talab  va  taklif 
egri  chiziqlari  kesishishining  yangi  nuqtasi  paydo  bo’ladi.  Non  narxining 
muvozanatli darajasi ko’tariladi, miqdorning muvozanatli miqdori esa kamayadi. 
Barcha modellarda bo’lgani kabi non bozori modelida ba’zi soddalashtiruvchi 
farazlar  qabul  qilingan.  Modelda  masalan,  barcha  nonvoyxonalar  turli  joylarda 
joylashganligi  e’tiborga  olinmagan.  Xar  bir  iste’molchiga  qaysidir  nonvoyxona 
boshqalariga  qaraganda  qulayroq,  shuning  uchun  ham  nonvoyxonalar  o’z 
narxlarini  o’rnatishda  ba’zi  imkoniyatlarga  egalar.  Modelda  nonga  yagona  narx 
ko’zda  tutilgan  bo’lsada,  haqiqatda  xar  bir  nonvoyxonada  narx  turlicha  bo’lishi 
mumkin. 
Modelning  haqiqatga  bunday  muvofiq  kelmasligiga  qanday  munosabatda 
bo’lish kerak? Nonga bo’lgan talab va taklifning oddiy modelini qo’llashdan voz 
kechish kerakmi? Biz nonga turli narxlarni kiritish imkonini beruvchi murakkabroq 
modelni yaratishimiz lozimmi? Bu savollarning javoblari biz tomondan qo’yilgan 
maqsadlarga  bog’liq.  Agar,  bir  tomondan  bizning  maqsadimiz  unning  narxi 
sotilayotgan  nonning  o’rtacha  narxi  va  miqdoriga  qanday  ta’sir  ko’rsatishi 
mumkinligini  tushuntirish  hisoblansa,  unda  narxlarning  farq  qilishi,  ehtimol, 
unchalik  katta  ahamiyatga  ega  emas.  Non  bozorining  oddiy  modeli  bu  savolga 
javob berishga to’liq qodir. Boshqa tomondan, agar bizning oldimizda nima uchun 
uchta  nonvoyxona  bo’lgan  shaharda  bitta  nonvoyxona  bo’lgan  shahardagiga 
P 
 
'
S
 
 
S 
 
D 
 
N
o
n
 narxi
 
 
Q 
 
Non miqdori 
 
 
 
 
 
 
 

---

19 
 
qaraganda  nonning  narxi  pastroqligini  tushuntirish  masalasi  turgan  bo’lsa,  oddiy 
model kam naf berar edi. 
Qachon  u  yoki  bu  faraz  asosiyni  ikkinchi  darajalidan  ajratishga  imkon 
berishini,  qachon  u  noto’g’ri  natijalarga  olib  kelishini  aniqlash  –  bir  butun 
san’atdir. Haqiqatning barcha turli – tumanliklarini to’liq aks ettiruvchi xar qanday 
model tushunish uchun juda murakkabdir. Soddalashtirish modelni ishlab chiqish 
jarayonining  zaruriy  tarkibiy  qismi  hisoblanadi.  Shu  bilan  birga,  agar  modelda 
iqtisodiyotning muhim xususiyatlari e’tibordan chetda qolsa, noto’g’ri xulosalarga 
olib  kelishi  mumkin.  Ba’zan  ushbu  holatda  nima  muhim  hisoblanishini  aniqlash 
qiyin, chunki bir masalalarni ko’rib chiqishda o’zini oqlagan farazlar, boshqalarini 
ko’rib  chiqishda  noto’g’ri  xulosalarga  olib  kelishi  mumkin.  Shunday  qilib, 
iqtisodiy modellashtirish ehtiyotkorlikni va sog’lom fikrlashni talab etadi. 
Barcha  iqtisodiy  modellar  iqtisodiy  o’zgaruvchilar  o’rtasidagi  o’zaro 
bog’liqliklarni  ifoda  etadi.  Ko’pincha  bu  bog’liqliklar  funktsiyalar  ko’rinishida 
ifodalanadi. Funktsiya – bir o’zgaruvchilar to’plamini boshqasiga bog’liqligini aks 
ettiruvchi matematik tushuncha.